Katharine Hayhoe: ‘Ik word wild van de moraliserende wijsvinger’

Katharine Hayhoe tijdens een lezing in Texas: ‘Mijn ervaring in Texas heeft me geleerd dat praten over oplossingen de angel uit het debat haalt. Ik ontmoet heel vaak mensen die de klimaatverandering in twijfel trekken, maar die zich honderd procent achter windenergie scharen omdat ze liever gezonde lucht inademen.’

LBJ Library (Public domain)

‘Vliegen of niet?’ Het is de laatste tijd het onderwerp van verhit debat onder klimaatwetenschappers.

Klinkt hun boodschap krachtiger als ze zelf de daad bij het woord voegen en ervoor kiezen niet meer de wereld rond te vliegen? Of weegt het aantal mensen dat ze bereiken door wel te vliegen op tegen de persoonlijke uitstoot? Kortom, wat heeft het grootste effect: persoonlijke levensstijl of persoonlijk contact?

De Canadese – maar in Amerika wonende — klimaatwetenschapster Katharine Hayhoe is ervan overtuigd dat ze meer bereikt door mensen te ontmoeten dan door haar reizen te schrappen. Al zal ze zelden ondoordacht in een vliegtuig stappen. ‘Ik bundel mijn afspraken tot ik er voldoende heb om de vlucht voor mezelf te verantwoorden. Lukt dat niet, dan geef ik lezingen via Skype.’

Dezer dagen is ze in Europa. Haar schema is overladen met afspraken en conferenties. Als directeur van het Climate Science Center aan de Texas Tech University in Lubbock wordt Hayhoe beschouwd als de vrouw die niet alleen de wetenschap achter de klimaatcrisis beheerst, maar ook weet hoe je daar het beste over communiceert.

Ze is de drijvende kracht achter het kanaal Global Weirding op Youtube, waar ze in heldere woorden en krachtige beelden ieder denkbaar argument tegen klimaatactie of elke verwarring over de oorzaak van klimaatverandering met de nodige passie ontleedt.

Hoop en angst

Voor Hayhoe is praten over de planetaire noodtoestand waarin we ons bevinden, enkel zinvol als je de harde waarheid over de situatie verbindt met een duidelijke analyse van de oplossingen. Wat systeemdenkster Joanna Macey in haar gelijknamige boek omschrijft als ‘actieve hoop’ heet bij Hayhoe ‘rationele hoop.’

‘We lossen dit niet op door meer te recycleren, ledlampen in te draaien of onze autobanden op te pompen. Wie beweert dat dat volstaat, liegt.’

‘Zonder hoop verlamt de angst ons’, vertelt ze. ‘De functie van angst is zeer specifiek: het is een reactie op een onmiddellijk gevaar. Het helpt ons weg te rennen van de beer of uit een brandend huis, maar we kunnen niet lang overleven in aanhoudende angst.’

‘Dan treedt dissonantie op, we koppelen ons los van de werkelijkheid. Of we gooien de handen in de lucht en zeggen: “Alles is verloren” of we beslissen ons er niets meer van aan te trekken en onze levens verder te leiden alsof er niets aan de hand is.’

‘Dat betekent niet dat we de waarheid over de ernst van de situatie moeten verbloemen. Dat is irrationele hoop en vals optimisme. Want ja, de toestand is ernstig. En nee, we lossen dit niet op door meer te recycleren, door ledlampen in te draaien of onze autobanden op te pompen. Wie beweert dat dat volstaat, liegt.’

‘Het effect is hetzelfde als de constante stroom doemverhalen. Als mensen ontdekken dat je de wereld helemaal niet redt door plastics in de juiste zak te stoppen, omdat die plastics niet gerecycleerd maar verbrand worden, dan zijn ze ontgoocheld en haken ze af.’

‘Met rationele hoop kijken we de crisis in de ogen. Maar we richten ook onze blik op oplossingen die er nu al zijn. Hernieuwbare energie is daar een belangrijke van, net als andere landbouwtechnieken en een circulair productiesysteem. We kunnen daar nu mee beginnen.’

‘Maar om politici in die richting te duwen, hebben we een globale beweging nodig die daar op aandringt. Daarom is het zo belangrijk dat jongeren wereldwijd op straat komen. We hebben geen kleine veranderingen nodig, maar grote, en daar spreken zij deze generatie politici zeer duidelijk op aan.’

Stadia van klimaatontkenning

Op sociale media krijgen de jongeren ook veel tegenwind. Volwassenen die hen uitschelden, die ranzige foto’s op hun tijdlijn posten. Het biedt sommige politici de uitweg om de stem van die jongeren te minimaliseren.

Katherine Hayhoe: Laat ons er geen doekjes om winden: deze tegenbeweging is georganiseerd. Ik kom uit de VS. Ik weet hoe de twijfelbrigade werkt. Ik heb er zelfs een specialiteit van gemaakt te spreken voor zalen vol mensen die afkeurend hun hoofd schudden over al die klimaathysterie.

Er zijn vijf stadia van klimaatontkenning. Het eerste stadium is beweren dat het niet bestaat, dat het een of andere linkse uitvinding is. Het tweede is toegeven dat het klimaat verandert, maar dat menselijke activiteiten niet de oorzaak zijn of dat we niet weten hoe dat komt. Het derde is toegeven dat het klimaat verandert, maar dat dat niet slecht hoeft te zijn. Wie wil er niet wat meer zon en minder regen? En misschien groeien er binnenkort overal palmbomen?

Het vierde stadium is erkennen dat het klimaat verandert, dat dat niet noodzakelijk goed is, maar dat de oplossingen nog erger zijn en dat het beter is om ons aan te passen. Tot slot is er het laatste stadium waarin men zegt: ‘Ja, het is waar. Ja, het is slecht. Maar je had dit eerder moeten zeggen, want nu is het te laat.’

Elk van die vijf stadia heeft hetzelfde doel: uitstel of afstel van klimaatactie. Voor mij is beweren dat we ons wel zullen aanpassen even schadelijk als de klimaatverandering ontkennen, omdat de uitkomst van beide houdingen gelijk is: niets doen.

Mijn ervaring in Texas heeft me geleerd dat praten over oplossingen de angel uit het debat haalt. Ik ontmoet heel vaak mensen die de klimaatverandering in twijfel trekken, maar die zich honderd procent achter windenergie scharen omdat ze liever gezonde lucht inademen.

Veel mensen willen wel van alles doen, maar struikelen over wat zij ‘de moraliserende wijsvinger’ noemen.

Katherine Hayhoe: Oh ja, ik herken dit heel goed. Volgens mij is het totaal contraproductief. Ik maak het zelf zo vaak mee. Ik word wild van die moraliserende wijsvinger. Omdat ik over klimaatverandering praat, krijg ik snel te horen dat ik hypocriet ben omdat ik met de auto rijd, omdat ik nog vlees eet, omdat ik soms vlieg of omdat ik een kind heb.

‘Overbevolking is het probleem, niet klimaatverandering’, krijg je dan te horen.

Katherine Hayhoe: Exact. Terwijl het niet het aantal mensen is, maar de manier waarop die mensen consumeren en produceren en de totaal oneerlijke verdeling daarvan. Soit. Dus ja, ik heb een kind en ik zou het niet anders willen, want mijn zoon van twaalf geeft mij de hoop en de kracht om te blijven ijveren voor die betere toekomst. Ik ben het aan hem verplicht.

‘Als je mensen aanvalt op hun identiteit, bereik je alleen dat ze afhaken.’

En ja, ik heb een auto, want ik woon op zes uur rijden van Dallas, de dichtstbijzijnde stad met iets wat op openbaar vervoer lijkt. En ja, ik eet vlees. Ik woon in Texas. Vlees is hier belangrijk voor mensen. Aan de universiteit onderzoeken we hoe een boer vee kan houden waarbij ook CO2 wordt opgeslagen in de bodem. Natuurlijk zal dat met minder dieren zijn, die meer ruimte krijgen, een beetje zoals de buffalo’s die hier 200 jaar geleden de vlakten begraasden. Als ik vlees eet, is het uit het universitair proefproject.

In Texas neemt men je niet ernstig als je nooit vlees eet. Je kunt dat betreuren. Het is de realiteit. Veehouder zijn, voedsel verbouwen, voor veel mensen in Texas is dat een deel van hun identiteit. Als je hen daar op aanvalt, bereik je alleen dat ze afhaken.

Ik weet niet hoe het met jou zit, maar als iemand me zegt wat ik niet en wel mag doen, dan heb ik de neiging precies het tegenovergestelde te doen. Ik herinner me een pastoor in een kerk die vertelde dat je zondigt elke keer je de contactsleutel van je auto omdraait. Toen ik dat hoorde, had ik zin om naar buiten te rennen, in de grootst mogelijke vrachtwagen te springen en met gierende banden rond hem te rijden.

We moeten mensen vertrouwen, niet voorschrijven hoe te leven. Als ik het over oplossingen heb, dan stel ik die voor als mogelijkheden.

Toch schrikken die mogelijkheden af. ‘Het is onmogelijk de wereld te laten draaien op 100 procent hernieuwbare energie!’, ‘Als we dat doen, keren we terug naar de middeleeuwen!’ U herkent waarschijnlijk de tegenwerpingen. Hoe reageert u op die argumenten?

Katherine Hayhoe: Wat ik het vaakste hoor is: ‘De zon schijnt niet altijd’ en ‘Wat als het niet waait?’ Ik probeer mensen duidelijk te maken dat we deels nog steeds in de 18de eeuw leven, omdat we exact dezelfde energiebronnen als toen gebruiken. ‘Willen jullie geen nieuwe, moderne technologieën? Een energiebron van de 21ste eeuw?’ Dat zijn zonnepanelen. Dat is windenergie.

Waarop men antwoordt: ‘Nah, geef mij maar kernenergie.’

Katherine Hayhoe: Dat is dan weer een 20ste-eeuwse technologie toegepast op een principe uit de 19de eeuw. Het klopt dat kerncentrales in de productiefase geen CO2 produceren. Ik denk dat het goed is de nucleaire capaciteit die er is te behouden zolang dat veilig kan. Ik ben er ook voorstander van om de potentie van kernenergie te blijven onderzoeken.

Maar we moeten onszelf ook geen sprookjes wijsmaken. Op dit moment is kernenergie de duurste manier om elektriciteit op te wekken en ook een van de minst efficiënte. Arme landen kunnen geen kerncentrales bouwen. Zelfs in de Verenigde Staten is er de voorbije dertig jaar geen nieuwe centrale gebouwd. Er was er een gepland, maar die is geschrapt omdat die te duur was.

Om vooruit te gaan, is het belangrijk die oppositie tussen nucleair en hernieuwbaar op te heffen. Wie profiteert daarvan? De fossiele bedrijven. Dat moet de focus blijven. Zolang we geen juiste prijs betalen voor de uitstoot van broeikasgassen blijft het moeilijk om nieuwe emissievrije technologieën uit te rollen. Een Zwitsers bedrijf heeft een technologie uitgevonden om CO2 uit de lucht te halen en op te slaan in bepaalde gesteentes. Op dit moment is dat onbetaalbaar. Omdat CO2 gratis is.

Loopt daar het hoopvolle verhaal van alle mogelijkheden ook niet op vast? Als burgers kan je samen wel wat realiseren, maar zonder politieke moed en visie blijft dat ook een vorm van therapie. U kent ongetwijfeld het bedrag dat jaarlijks gegeven wordt aan subsidies voor fossiele brandstoffen. Dat kan je als burger niet veranderen.

Katherine Hayhoe: Daarvoor moet je de straat op. Absoluut. Daarom is die globale beweging van klimaatstakers zo essentieel. Ik woon in de Verenigde Staten. Ik weet wat het betekent in een land te leven waarin de federale overheid de wetenschap negeert. Ik schreef mee aan het nationale klimaatrapport (National Climate Assessment, red.) dat de regering eenvoudigweg naast zich neerlegde.

‘Politieke wil komt er pas als mensen verontwaardigd zijn, als ze erover praten en als ze beseffen wat er aan de hand is.’

Tegelijkertijd zie ik ook de reactie op die ontkenning van de werkelijkheid. Mensen, bedrijven, staten doen wat ze kunnen om de uitstoot te verminderen. Samen vertegenwoordigen ze veertig procent van de totale uitstoot van de VS. Is dat voldoende? Nee. Maar uit publieksonderzoek dat het Program on Climate Communication van Yale vier keer per jaar uitvoert, blijkt wel dat nooit meer Amerikanen zich zorgen maakten over klimaatverandering.

Aan de andere kant: in de VS wordt meer geld gepompt in subsidies aan de fossiele industrie dan in de volledige werking van het Pentagon. Om dat te veranderen is heel veel druk van de straat nodig. Politieke wil komt er pas als mensen verontwaardigd zijn, als ze erover praten en als ze beseffen wat er aan de hand is. Toen ze me vroegen een Ted Talk te geven over het belangrijkste wat je kunt doen voor het klimaat, heb ik gezegd: ‘Het allerbelangrijkst is praten over de impact en over de oplossingen.’

We hadden het daarnet even over de angst die leeft dat klimaatactie ons terugflitst naar de middeleeuwen. Als dat niet de toekomst is, hoe ziet die er volgens u dan wel uit?

Katherine Hayhoe: Het goede nieuws: voor alle dromen die ik koester voor mijn toekomst en vooral die van mijn zoon, bestaat de technologie al. We hebben innovatie nodig om het teveel aan CO2 weer uit de atmosfeer te halen en om de temperatuurstijging te stabiliseren, maar we hoeven daar niet op te wachten om nu onze uitstoot te doen dalen.

‘Maar, concreet.’ Ze denkt na. ‘Mensen wonen in huizen die energie opwekken, onze wegen drijven onze voertuigen aan en buurten zijn zo met elkaar verbonden dat we overal geraken met openbaar vervoer, de fiets of te voet.

Katherine Hayhoe: Boeren worden koolstofmanagers. Ze bewerken de grond zo dat die koolstof opslaat en we gooien niet langer dertig procent van ons voedsel weg. Er zijn wereldwijd ondersteunende netwerken om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen en om elkaar daarbij te helpen.

Dat is misschien het belangrijkste wat ik de voorbije vijftien jaar heb geleerd: spullen maken ons niet gelukkig. Een mens heeft anderen nodig. Ervaringen, samen iets opbouwen, elkaar ontmoeten. Dat is geluk. En we boeten daaraan in omdat spullen hun plaats hebben ingenomen.

Dus ja, ik zie een veel gelukkigere wereld. Geen wereld waarin alles moeilijker wordt, waar onze levens zwaarder worden, waar we minder hebben omdat we de klimaatverandering moeten oplossen, maar een wereld waarin iedere mens kan bloeien en beter af is.

Zelf naar klimaatwetenschapster Katharine Hayhoe luisteren? Dinsdag 8 oktober geeft ze een lezing in Brussel.