Kenneth Roth: ‘Europa trekt zich terug uit leiderschap rond mensenrechten. Dat is een gevaar voor de hele wereld’

© Xander Stockmans​

‘De zwakke verdediging van verdraagzaamheid en rechtsstaat is juist zo bedreigend als de aanval daarop door autoritaire populisten.’ ​Bijna een kwarteeuw is Kenneth Roth directeur van de toonaangevende mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch en in 2018 noemt hij de situatie in het naoorlogse Europa ernstiger dan ooit.

Woensdag onthult de Europese Commissie haar voorstel voor het nieuwe EU-budget. Dat zal de prioriteiten bepalen voor de richting van Europa in het komende decennium.

Roth heeft een voorstel: als een lidstaat de criteria van Kopenhagen rond mensenrechten, respect voor minderheden, democratie en rechtsstaat terugschroeft - waaraan het land moest voldoen om lid van de EU te kunnen worden - moeten ook de voordelen van lidmaatschap en dus ook de subsidies worden opgeschort tot het land de criteria weer respecteert.

Human Rights Watch publiceerde zijn Wereldrapport 2018 met een uitgebreid essay van Roth over de pushback tegen de populistische uitdaging. Europa neemt een belangrijke plaats in.

‘Autoritaire populisten zien politiek voordeel in de demonisering van minderheden. En als ze aan de macht zijn, vertalen ze onverdraagzaamheid in beleid: de “moslimban” van Trump, de weigering van Viktor Orbán om “vluchtelingen uit moslimlanden” op te nemen. Maar we zien ook demonsering van immigranten die al generatieslang in Europa wonen. Het is al zo moeilijk om minderheden geconcentreerd in achterbuurten van Parijs of Brussel te integreren. Deze demoniserende retoriek helpt zeker niet.’

In een overzicht van demoniserende retoriek dat Human Rights Watch onlangs maakte, kwam ook de uitspraak van de Belgische minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon voor.

Kenneth Roth: De uitspraak over dansende moslims na de aanslagen van 22 maart in Brussel. De Amerikaanse president Trump gebruikte dezelfde uitspraak na de aanslag in New Jersey. Het is een standaard islamofobe uitspraak. Dat dit met groot gemak uit de mond van een mainstream politicus komt, is zorgwekkend. Het is niet in het belang van België dat hele gemeenschappen die al hier zijn, zich vervreemd voelen.

‘Waarom gelden die principes niet meer van zodra een land lid is van de EU? Wat de EU nodig heeft, zijn “criteria van Kopenhagen” voor lidstaten.’

De Hongaarse premier Orbán zei dat ‘we niet willen dat onze kleur gemengd wordt met anderen’. VN-Mensenrechtencommissaris Zeid Ra’ad al-Hussein noemde hem een racist. Maar kunnen regeringsleiders ook vervolgd worden voor hate speech?

Kenneth Roth: Dat is moeilijk. De echte vraag is of de EU zal opstaan voor de principes waarop ze gebouwd werd. Orbán haalt politiek voordeel uit de massale subsidies die Hongarije van de EU ontvangt.

Brussel moet benadrukken dat EU-lidmaatschap geen piggy bank is waaruit je vrij kan kiezen, maar een package deal. Als je de voordelen van subsidies wil, moet je je aan de regels houden: geen minderheden demoniseren, de rechtsstaat respecteren, vluchtelingen hervestigen.

De EU komt in een nieuwe budgettaire ronde en zal beslissen over de verdeling van middelen. Er zal minder geld zijn na de Brexit. Moet het geld voorwaardelijk worden?

Kenneth Roth: Ja, dat is toch waar de EU om gaat? De voorwaardelijkheid is inbegrepen in het bestaan van de EU: om lid te kunnen worden, moet je aan voorwaarden voldoen. Of zijn we de criteria van Kopenhagen vergeten?

Landen moeten stabiele instellingen hebben, een robuuste rechtsstaat, de mensenrechten, democratische principes en minderheden respecteren. Waarom gelden die principes niet meer van zodra een land lid is van de EU? Wat de EU nodig heeft, zijn “criteria van Kopenhagen” voor lidstaten. Als je ze terugschroeft, dan moeten ook de voordelen van lidmaatschap worden opgeschort tot je ze weer respecteert.

© Xander Stockmans​

Extreemrechts light

De partij van Orbán maakte van het plan van de Europese Commissie om vluchtelingen te verdelen over de lidstaten opnieuw een verkiezingsthema. Hoe meer de EU de druk opvoert, hoe meer sommige lidstaten dit gebruiken in verkiezingscampagnes om een nationalistische boodschap te verspreiden.

Kenneth Roth: Vrije media, onafhankelijke rechterlijke macht, zulke principes zouden populair zijn als ze met overtuiging verdedigd zouden worden.

Ook op het vlak van immigratie vraagt de EU niet veel van Hongarije. Er zouden heus geen massa’s vluchtelingen of moslims in Hongarije terecht komen. De meeste Hongaren zijn volgens mij bereid om die “prijs” te betalen voor EU-lidmaatschap. Maar Orbán hitst hen op in de omgekeerde richting.

Wat denkt u van de Europese Volkspartij van Juncker en Tusk? Orbán argumenteert dat de christendemocratie illiberaal moet worden om te overleven.

Kenneth Roth: Kan de christendemocratie wel illiberaal worden in de liberale democratie die de EU is? Orbán is zelf extreemrechts geworden om Jobbik van de macht te houden en hun aanhangers aan te trekken.

De VVD van de Nederlandse premier Mark Rutte en Sebastian Kurz van Oostenrijk passen die strategie nu ook toe. Een soort “extreemrechts light” worden, is misschien electoraal aantrekkelijk, maar je verliest de ideologische strijd. Ideologisch gezien wint extreemrechts.

‘De EU was toch gesticht op het besef dat in nationale contexten autoritaire tendensen kunnen ontstaan en er een supranationaal niveau nodig is om die tendensen af te stoppen?’

Orbán hangt het majoritarianism aan, de stroming in de politieke filosofie die zegt dat een meerderheid in de samenleving het recht heeft om beslissingen te nemen omdat ze de meerderheid is. Hij zegt dat dit democratisch is.

Kenneth Roth: Neen. Dat is juist mijn punt. Democratie omvat onafhankelijke instituten en burgerrechten. Verkiezingen worden gematigd door rechten en rechtsstaat. Een onafhankelijke rechterlijke macht is er juist om de regering (en “het volk”) te dwingen om die grenzen te respecteren.

Autoritair populisme gooit rechten en rechtsstaat overboord. En zegt: omdat “de meerderheid” het wilt en ik de leider ben die de meerderheid belichaamt, mag ik niet begrensd worden door rechten en rechters. Majoritarianism is antidemocratisch.

Het is veelzeggend dat u dit in 2018 nog moet uitleggen. Moet een democratie dan mechanismes inbouwen tegen de vorming van een absolute parlementaire meerderheid zoals in Hongarije en Polen?

Kenneth Roth: Neen. Veel landen hebben zulke meerderheden. Het antwoord is niet de vorming van zwakke coalities met veel partijen. Het antwoord zijn sterke en onafhankelijke instituten. En een sterke traditie om rechten af te dwingen.

Maar hoe kunnen die instituten zichzelf beschermen tegen meerderheden in het parlement die allerlei wetten stemmen om de onafhankelijkheid af te schaffen?

Kenneth Roth: Wel, dat is juist de rol van de EU. De EU was toch gesticht op het besef dat in nationale contexten autoritaire tendensen kunnen ontstaan en er een supranationaal niveau nodig is om die tendensen af te stoppen?

Dat is niet realistisch gebleken.

Kenneth Roth: Ik weet het niet. We zullen zien. Als de EU voortdoet zoals nu – massale subsidies geven aan lidstaten die voor het tegenovergestelde van de Europese waarden staan – graaft de EU haar eigen graf. De EU zal niet meer hetzelfde zijn. Ze zal gereduceerd worden tot een handelsblok.

© Xander Stockmans​

Dat is exact wat eurosceptici willen.

Kenneth Roth: Als de niet-autocratische regeringen van de EU willen dat de EU een democratisch blok is in plaats van een apolitiek handelsblok, dan moeten ze opstaan voor hun waarden.

‘Liberaal-democratische centrumpartijen zouden partijen, die de regels van de liberale democratie niet erkennen, niet mogen aanvaarden in coalities die een liberale democratie besturen.’

Is de fase van grote centrumrechtse en centrumlinkse volkspartijen niet voorbij? Italië is een goed voorbeeld: na de recente verkiezingen bewoog centrumrechts naar extreemrechts en kwam extreemrechts het centrum binnen.

Kenneth Roth: De alliantie tussen Berlusconi en de Lega was een onsuccesvol voorbeeld van de Rutte/Kurz-strategie. De oude links-rechtse scheidslijn is verleden tijd. De scheidslijn loopt nu tussen zij die de waarden van de liberale democratie verdedigen en zij die ze aanvallen, of wiens onvrede zo groot is dat ze de liberale waarden overboord willen gooien.

Er is een strijd onderweg voor de waarden van Europa. En de verdedigers van liberale democratie doen niet wat ze moeten doen.

Wat moeten ze dan doen?

Kenneth Roth: Democratische waarden herbevestigen, met volle overtuiging. De Franse president Macron deed dat op de meest succesvolle manier. Hij wees de Rutte/Kurz-strategie af en won het presidentschap en het parlement. Je moet je niet verbergen voor democratische waarden om verkozen te kunnen worden.

Rutte neemt een aantal standpunten van extreemrechts over. Kurz vormt een regeringscoalitie met extreemrechts.

Kenneth Roth: Zeer kwalijk. Liberaal-democratische centrumpartijen zouden partijen, die de regels van de liberale democratie niet erkennen, niet mogen aanvaarden in coalities die een liberale democratie besturen. Ik vind dat partijen die polariseren en bepaalde groepen in de samenleving stigmatiseren niet in een regering thuishoren.

‘Principiële confrontatie eerder dan berekende nabootsing was het effectievere antwoord’, schrijft u over de Duitse verkiezingen in het onlangs gepubliceerde Wereldrapport 2018 van Human Rights Watch.

Kenneth Roth: Het extreemrechtse Alternative für Deutschland deed het goed in Beieren, een van de rijkste deelstaten. Dat komt doordat de CSU, de zusterpartij van Merkels CDU, Beieren domineert en de CSU de Rutte/Kurz-strategie volgde in plaats van de Macron-strategie. En wat bleek? Het werkte niet.

De les: AfD werd het grootst daar waar ze niet principieel geconfronteerd, maar nagebootst werden. Waar ze geconfronteerd werden, daar deden ze het niet goed.

‘AfD werd het grootst daar waar ze niet principieel geconfronteerd, maar nagebootst werden. Waar ze geconfronteerd werden, daar deden ze het niet goed.’

Als dat de les is, waarom hebben zo weinig politici ze dan geleerd?

Kenneth Roth: Omdat ze bang zijn? Omdat ze niet overtuigd genoeg zijn van het belang om democratische waarden effectief te verdedigen?

Ze begrijpen niet dat een principiële verdediging van democratische waarden ook pragmatisch gezien de meest effectieve kan zijn.

Wat vindt u van de historisch sterke aanwezigheid van extreemrechts in het Duitse parlement?

Kenneth Roth: De grootste oppositiepartij in Duitsland is extreemrechts. Dat is angstaanjagend. Maar de Grote Coalitie is ook een historische kans voor het politieke centrum om te bewijzen dat het tegemoet kan komen aan de economische bezorgdheden van de burgers én tegelijk democratische liberale waarden kan aanhouden. Dat is dé uitdaging voor de liberale democratie in de EU de komende vier jaar.

De druk van extreemrechts zal sterk toenemen. Als de nationale verkiezingen in Duitsland, Nederland, Frankrijk, Oostenrijk en Italië de richting van de Europese parlementsverkiezingen van oktober 2019 aanwijzen, zal het Europese parlement vollopen met eurosceptische partijen, gecombineerd met een centrum dat opschuift naar de extremen.

Kenneth Roth: Dat is een legitieme bezorgdheid. Meer kan ik daar op dit moment niet over zeggen.

© Xander Stockmans​

Anti-immigratie of anti-ongelijkheid?

Macron, een van de meest uitgesproken verdedigers van de liberale democratie, was erg traag om vluchtelingen te aanvaarden onder de officiële relocatie vanuit Griekenland en Italië. En hij sloot de Frans-Italiaanse grens waardoor de anti-immigratiepartij Lega in Italië stemmen kon winnen.

Kenneth Roth: De Italiaanse verkiezingen gingen inderdaad over de EU. Dat de EU Italië in de steek laat rond migratie, zit veel Italianen hoog: een economische crisis gecombineerd met een geografische locatie aan de frontlijn van de aankomst van vluchtelingen en migranten via Libië. Zoals Griekenland. De verkiezingen waren payback voor het totale gebrek aan solidariteit.

De Belgische staatssecretaris voor asiel en migratie Theo Francken zei dat de Lega won omdat migranten blijven komen en dat de EU daarom een EU-Libië akkoord moet sluiten. U leest de Italiaanse verkiezingsresultaten anders?

Kenneth Roth: Natuurlijk. Met meer solidariteit tussen EU-lidstaten om de verantwoordelijkheid van vluchtelingenopvang eerlijker te verdelen, zouden Italianen geen alarm geroepen hebben door op de Lega te stemmen. Daar ben ik zeker van.

De N-VA, de partij van staatssecretaris Francken, noemt een eventueel akkoord met Libië een “anti-verdrinkingsplan”.

Kenneth Roth: Dan zou hij levensreddende hulpverleners op de Middellandse Zee niet zo demoniseren. Een “anti-verdrinkingsplan” is een “anti-immigratieplan” vermomd als humanitair plan. Trouwens, niemand moet onder de huidige omstandigheden in Libië teruggestuurd worden naar Libië. Een minister die daarvoor pleit, negeert de realiteit. Mensen worden verkocht als slaven en verkracht en gemarteld in detentie.

‘Een “anti-verdrinkingsplan” is een “anti-immigratieplan” vermomd als humanitair plan.’

Italië weet dat het geen mensen kan terugsturen naar Libië, maar betaalt dan Libische milities om mensen daar te houden. Hetzelfde resultaat: mensen dwingen om in die omstandigheden te blijven. Dat is al een soort EU-Libië akkoord. Italië betaalt Libiërs om te doen wat het niet zelf kan doen. Want als een vluchteling op een Italiaanse boot wordt gebracht, dan wordt die naar Italië gebracht.

Van zodra je pleit voor meer solidariteit tussen EU-lidstaten rond vluchtelingenopvang, word je ervan beschuldigd te pleiten voor “open grenzen”.

Kenneth Roth: Asielzoekers met legitieme claims eerlijker verdelen over de lidstaten, betekent niet dat iedereen toegelaten moet worden of dat economische migranten ook op die manier verdeeld zouden worden.

Waarom is anti-immigratie het belangrijkste thema om kiezers te mobiliseren? Waarom niet anti-ongelijkheid?

Kenneth Roth: De meeste mensen die zich tegen immigranten hebben gekeerd, zijn ook zij die zich economisch achtergelaten voelen. Hun inkomen stagneert, ze zien een groeiende ongelijkheid in hun nadeel. Ze zijn al boos. En het is makkelijker om de immigranten de schuld te geven dan de leiders die verantwoordelijk zijn voor de ongelijkheid. Het is makkelijk om terug te denken aan een tijd toen er minder immigranten waren. Het is een associatie die velen maken.

Zolang het debat gedomineerd wordt door immigratie kunnen sociaaldemocraten niet winnen. Sociaaldemocratische partijen slagen er niet in om het debat te verplaatsen naar hun centrale thema, ongelijkheid. Waarom niet?

Kenneth Roth: Goede vraag. Sociaaldemocraten in heel de EU zitten in de problemen. Het is niet meer duidelijk waarvoor ze staan. Ze moeten rekenen op leiders als Macron, maar die is zeker niet links. Toch is hij vandaag veel meer de bron van innovatie dan de sociaaldemocratie.

‘In de VS gaat een grotere culturele verandering uit van de opmars van Afro-Amerikanen dan van immigratie.’

Dragen de media hier een verantwoordelijkheid? Na de overwinning van Trump ging de focus van de media vooral naar “de witte man” die zich bedreigd voelt door immigratie en de multiculturele samenleving, veel minder naar de ongelijkheid die deze angst veroorzaakt.

Kenneth Roth: In de VS gaat een grotere culturele verandering uit van de opmars van Afro-Amerikanen dan van immigratie: de zwarte minderheid die aan zelfvertrouwen en stem wint. Het presidentschap van Obama was een existentiële crisis voor sommigen die menen dat de “witte arbeidersklasse” economisch achtergesteld is omdat ze gediscrimineerd worden tegenover zwarten. Dat gevoel heeft te maken met het verlies van geprivilegieerde witte sociale status.

De witte arbeidersklasse in de VS is al vertrappeld, maar ze konden zich tenminste nog boven de Afro-Amerikanen wanen. Door het Obama-presidentschap was zelfs dat plots niet meer zeker. Dat sommige Afro-Amerikanen boven hen uitstijgen, voelen zij aan als een schande. En dat is racisme.

Overal ter wereld verbinden leiders economische frustraties met ras, etniciteit of geloof. Sektarisme is nu ook naar het Westen gekomen.

Kenneth Roth: Als een blanke van de ene generatie op de andere in diepe armoede blijft, dan een zwarte president ziet en die andere etnische groep ziet opkomen, dan is het makkelijk voor populisten om van armoede een etnische kwestie te maken in plaats van een economische.

Plots worden wij als burgers van een democratie verondersteld om een vijand te zien in onze medeburgers gewoon omdat ze een andere religie of etniciteit hebben. Maar het onderliggende probleem is de economie.

Dat is waar de populistische retoriek fysiek gevaarlijk wordt.

Kenneth Roth: In de VS is het huidskleur, eerder etnisch. In de EU is het religie, anti-Islam en anti-immigratie. Maar in beide gevallen draait het om dezelfde frustraties van een establishment dat vreest traditionele privileges te verliezen.

Het zijn mensen die voelen dat ze een hogere status hebben in de samenleving, dat zij een sterkere claim kunnen leggen op het land dan anderen. Bij deze mensen komt Trumps majoritarianism goed aan. Zij zijn de meerderheid en zij moeten het voor het zeggen hebben.

© Xander Stockmans​

Extreemrechts wordt steeds meer een internationaal netwerk. Ze zijn steeds meer open over hun banden met het Kremlin en het Kremlin over hun banden met populisten in EU. Schuilt er een gevaar voor de EU achter?

Kenneth Roth: Poetin wil autoritaire populisten in de EU versterken om de EU autoritair te maken. Uiteindelijk zal het verschil tussen de EU en Rusland vervagen. Poetin wist oppositie uit in Rusland, en in de EU wist hij het alternatief voor Russische autoritarisme uit.

Poetins grootste zorg is dat hij de macht wil houden zonder een façade van legitimiteit te verliezen, wat moeilijk is als je geen echte oppositie toelaat. Dus toont hij dat zijn uitdagers “niet beter” zijn. Als Poetin antidemocratische krachten in het Westen kan promoten en de polarisering in het Westen kan aanwakkeren, dan ondermijnt hij de kracht van het Westen om hem uit te dagen.

Zo goed als alle berichtgeving op de Russische zender RT draait daarom. Het is een voortdurende stroom berichten over wat verkeerd is met het Westen. Het is overal slecht, dus klaag niet over Rusland. Dat is de boodschap.

Is de alliantie tussen Rusland en Europese autoritaire populisten alarmerend?

Kenneth Roth: Het idee dat de EU niet meer zou opkomen voor de liberale democratie is alarmerend. Ja, een echte bedreiging. We zagen al dat de VS zich onder Trump terugtrokken uit wereldwijd leiderschap rond democratie en mensenrechten. De wereld heeft de EU nodig.