George Monbiot: ‘Ecologische sneakers lossen het klimaatprobleem niet op’

© Ross Sneddon / Unsplash (CC0)​

Het is een bekende en steeds weerkerende tactiek in het klimaatbeleid. Na de publicatie van het IPCC rapport begin oktober gebeurde het weer. Als Vlaanderen en België in zijn geheel er zo moeizaam in slagen de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, dan wordt er door bevoegde ministers nogal makkelijk met vingers naar individuele burgers gewezen. De regering maakt best wel plannen, het is de burger die zo hardleers is.

George Monbiot houdt op vrijdag 26 oktober een MO*lezing in deSingel, getiteld: ‘Mens én natuur hebben nood aan een nieuwe politiek’.

Klik hier om u in te schrijven

Zo plaatste de CD&V de dag van de publicatie van het rapport een filmpje op Twitter waarin Joke Schauvliege het lucht- en klimaatplan van de Vlaamse regering als ‘ambitieus’ omschrijft. Dat het Vlaamse luchtplan diezelfde dag door alle denkbare adviesraden gewogen en te licht bevonden was, vermeldde de minister er niet bij, wel liet ze onderhuids alweer verstaan dat de regering ‘goed bezig is’ en dat het aan u, u en u is om een tandje bij te steken.

Hoe kan je van burgers verwachten dat ze de auto inruilen voor het openbaar vervoer als met trein, tram en bus reizen eerder zelfkastijding is dan een kwestie van gemak en comfort?

Het is een recept voor klimaatapathie. Hoe kan je van burgers verwachten dat ze de auto inruilen voor het openbaar vervoer als met trein, tram en bus reizen eerder zelfkastijding is dan een kwestie van gemak en comfort? Hoe wil je dat mensen minder vlees eten als diezelfde overheid met het vehikel VLAM om de zo veel weken een ander stuk dier promoot? En hoe verklaar je dat het nog steeds niet mogelijk is de stroom opgewekt met zonnepanelen te delen met de buren? Een burger kan geen regels veranderen, dat kan alleen de politiek. Maar dat is moeilijk, druist in tegen gevestigde belangen en dus tikt men het liefst van al de burger op de schouder met de vraag: ‘En jij, wat doe jij voor het klimaat?’

Het is de tactiek van de afgewentelde verantwoordelijkheid. En die heeft perfide effecten. Niet alleen ondermijnt ze het kwetsbare draagvlak voor een doeltreffend klimaatbeleid, het vergroot de weerstand tegen dat beleid en bevestigt zo het vooroordeel van veel politici dat mensen niet geïnteresseerd zijn in al dat klimaatgedoe. Als je eerst het draagvlak ondermijnt, is het nogal makkelijk om achteraf te zeggen dat er geen draagvlak is.

‘Klimaatverandering vraagt een structureel antwoord, dat kan enkel van de politiek komen’, zegt Monbiot hierover. ‘Als je mensen vertelt, dat ze met hun portefeuille kunnen stemmen, dat ze invloed kunnen uitoefenen door wat ze wel en niet in hun boodschappenmandje in de supermarkt leggen, dan dicht je hen een macht toe die ze niet hebben. De beslissingen worden niet in het rek van de supermarkt genomen, maar hogerop in de keten, in de directiekamers van de voedingsbedrijven, in de productiehallen van de verwerkende industrie en in de politieke regelgeving.’

Als je eerst het draagvlak ondermijnt, is het nogal makkelijk om achteraf te zeggen dat er geen draagvlak is

‘Of een vervuilend productieproces bestraft wordt en een sociaalecologisch ontwerp beloond wordt, dat beslist de politiek door vervuiling te belasten en een positieve impact op de omgeving te subsidiëren. Ik zeg niet dat mensen op zichzelf niet mogen proberen hun aankoopgedrag bij te sturen, maar het echte antwoord kan enkel van het beleid komen. Overheden dragen een verpletterende verantwoordelijkheid die ze liefst van al op de kap van de individuele consument afschuiven.’

Het is de kern van het neoliberalisme dat Monbiot al zo vaak heeft aangekaart: we worden individueel verantwoordelijk gesteld voor structurele problemen. Of het nu armoede, werkloosheid, luchtvervuiling of overgewicht is.

‘We leven in een wereld waar reclamemakers de psychologische kennis zo verfijnd hebben dat ze perfect weten hoe ze menselijke weerstand kunnen afbreken,’ gaat Monbiot verder, ‘Waar wetenschappers in labo’s het verwerkt voedsel zo verfijnd hebben dat we verslaafd geraken aan het verhoogde zout-, suiker- en vetgehalte en waarin alles om ons heen permanent schreeuwt om meer te consumeren. Maar als je te dik wordt, nou, dan is het je eigen schuld? Het klopt niet, maar we laten het ons zo makkelijk wijsmaken. Hoe kan je als individu hierop reageren? Enkel door je te verenigen en door weer politiek te worden.’

Mensen worden er ook moedeloos van wanneer ze proberen hun gedrag aan te passen door meer te fietsen en minder vlees te eten, en dan te horen krijgen: fijn dat u dat doet, maar zo veel haalt het ook niet uit.

Monbiot: Het is begrijpelijk dat mensen zich ontgoocheld voelen. Daarom is het cruciaal dat iedereen die de politiek wil veranderen, een hoopvol verhaal vertelt. Geen valse hoop, maar realistische hoop en een werkbaar plan voor te leggen van hoe we de samenleving, de politiek, de economie en onze relatie met de natuurlijke wereld kunnen veranderen.

Het is te makkelijk om cynisch en apathisch te worden, en om de politiek af te serveren als zinloos, het is soms zelfs beter voor je mentale gezondheid, maar het leidt nergens toe. Cynisme is geen recept voor verandering, wel voor bevestiging van het oude. Als we het opgeven, als democraten de democratie die we hebben opgebouwd – en die verre van perfect of af is – de rug toekeren, dan nemen de fascisten het over. De dreiging is er, overal in Europa, in Latijns-Amerika, in Azië en de Verenigde Staten. Anti-democraten en fascisten springen in de leegte die wij achterlaten. Wat wij beter moeten doen dan zij is het verhaal van verandering vertellen en reële hoop op verbetering bieden.’

‘Cynisme is geen recept voor verandering, wel voor bevestiging van het oude’

Tegelijkertijd aanvaarden mensen heel makkelijk politiek die tegen hun eigen belang ingaat. U hebt het ooit omschreven als het grootste mysterie van de 21e eeuw.

Monbiot: Het bewijst dat we een uiterst beïnvloedbare soort zijn. We zijn zo vatbaar voor de soundbites en slogan waarmee de media en gewetenloze politici ons voeden en we worden nog meer ontvankelijk als marketeers technieken uit de neurowetenschappen toepassen om nieuwe manieren te vinden om onze weerstand te ondermijnen en te aanvaarden wat slecht is voor ons. Dat kan gaan van junkfood, waar ik het net over had, tot een politiek die de samenleving corrumpeert.

Title

© Dave Stelfox

Individueel staan we nergens tegenover deze reclamejongens, think tanks, politieke strategen en miljardairs die er allemaal belang bij hebben de politiek in hun voordeel te beïnvloeden en niet in die van de gewone mens. Wie klimaatverandering wil begrijpen, mag zich niet blindstaren op voorspellende modellen, maar moet ook onder ogen zien waar het echte machtscentrum zich bevindt. Dat is niet langer bij de politiek, maar in de directiekamers van multinationals en op de financiële markten. Om hier tegenop te boksen, kunnen we niet anders dan ons op zo groot mogelijke schaal verenigen.

‘Het is tijd om een verhaal van herstel te vertellen. Ook al lachen ze ons uit, het dwingt hen wel te antwoorden op onze voorstellen’

De enige manier waarop je de wereld kan veranderen is met positieve voorstellen. Als je enkel oppositie voert en alleen antwoordt op wat je tegenstanders poneren, dan blijven je tegenstanders de agenda beheersen en loop je altijd achter de feiten aan. Het is tijd om een verhaal van herstel te vertellen. Ook al lachen ze ons uit, het dwingt hen wel te antwoorden op onze voorstellen. Op het idee van de commons, op het idee van agroecologische landbouw of energiecoöperaties. Door dat van tafel te vegen, door weerstand te bieden tegen ideeën die zagen aan de poten van hun macht, leggen we hen deels een ander kader op.

Het is een klassieke ontdekking uit de cognitieve linguïstiek: door framing te bekampen, versterk je die framing. De linkerzijde is met open ogen in die val getrapt door de taal van rechts klakkeloos over te nemen. Door te praten over belastingverlaging of belastingdruk bevestig je onderhuids dat belastingen altijd slecht zijn en dus te mijden. Taal is zeer belangrijk. Verandering begint bij de woorden die je al dan niet gebruikt.

Een woord dat altijd opduikt in de nieuwe economische theorieën van Kate Raworth of de New Economics Foundation is de ‘common’ of het gemeengoed. Tegelijkertijd bestaat hier evenveel duidelijkheid als verwarring rond. Niemand weet wat een “common” precies is, maar iedereen kent wel de “tragedie van de commons”.

Monbiot: Het is een mooi voorbeeld van framing die sterker is dan de realiteit. Ik denk dat het belangrijk is de ‘common’ als begrip te blijven gebruiken tot het ingeburgerd is. Economische politiek heeft zich te lang blindgestaard op slechts twee polen op een as. Er is de staat en er is de markt. Ben je rechts, dan wil je meer markt; ben je links, dan wil je meer staat. Eenvoudig. Maar te eenvoudig. De economie is veel rijker dan die tweedeling. Er is het huishouden en er zijn de commons. Vandaag begrijpen we die het minst van al, ook al waren ze tweehonderd jaar geleden de dominante sector van de economie.

‘Omdat een “common” zo moeilijk te categoriseren is, wordt ze of gemarginaliseerd, of genegeerd, of wordt er gezwaaid met dat ene artikel uit 1961 in Science: The tragedy of the commons’

Een common is een hulpbron die beheerd en gecontroleerd wordt door een specifieke gemeenschap, die de regels van gebruik en beheer in overleg heeft bepaald. Maar het is ook een onvervreemdbare hulpbron, ze kan niet verkocht of weggegeven worden, en de eventuele opbrengst wordt in gelijke mate over de gemeenschap verdeeld. Een common staat door deze definitie buiten de klassieke instrumenten van het kapitalisme, maar het is ook geen communisme. Het is markt noch staat en daarom weten we er in deze tijd van duidelijke tweedelingen geen blijf mee. Omdat een common zo moeilijk te categoriseren is, wordt ze of gemarginaliseerd, of genegeerd, of wordt er gezwaaid met dat ene artikel uit 1961 in Science: The tragedy of the commons.

Onterecht?

Monbiot: Op z’n minst onvolledig. De auteur Gareth Harding was bioloog en bestudeerde de speltheorie. Hij had geen flauw benul van wat commons waren. Wat hij in zijn artikel beschrijft, heeft niets met commons te maken. Hij heeft het over een systeem van vrij gebruik en vrije toegang, een open access systeem. Er is geen controle, iedereen neemt wat hij wil. Het is hoe we de oceaan bevissen. Boten halen binnen wat ze kunnen en grotere boten halen meer binnen dan kleine. Het resultaat is overbevissing en de ineenstorting van een ecosysteem.

De wegen in Groot-Brittannië worden op een gelijkaardige manier gebruikt. Er is weinig handhaving, iedereen stapt in de grootst denkbare SUV, vervuilt, staat in de file en de kost van het hele systeem wordt niet door de gebruikers maar door de samenleving opgehoest. Het is exact het tegenovergestelde van commons. Dat zijn gemeenschappelijke gronden, hulpbronnen, natuurlijke rijkdom die beheerd en gereguleerd worden door een specifieke gemeenschap. Elinor Ostrom heeft dat zorgvuldig en grondig bestudeerd. Maar ondanks al haar harde werk, heeft iedereen alleen maar het artikel van Harding onthouden dat moet bewijzen dat commons niet werken. Dat is de echte tragedie van de commons.

‘De atmosfeer is onze globale common, die we te lang als de globale vuilnisbak hebben beschouwd’

Kan je de atmosfeer als een globale common beschouwen?

Monbiot: Het is een globale common. De atmosfeer is van iedereen, van de mens als soort, maar evengoed van alle andere leven op deze planeet. We hebben die te lang als de globale vuilnisbak beschouwd, als open access: iedereen dumpte er naar believen zijn afval door fossiele brandstoffen te verbranden. Het wordt meer dan hoog tijd om de atmosfeer te beheren en de vervuiling ervan te weren. Onze levens hangen ervan af.

George Monbiot houdt op vrijdag 26 oktober een MO*lezing in deSingel, getiteld: ‘Mens én natuur hebben nood aan een nieuwe politiek’.

Klik hier om u in te schrijven