Kris Berwouts: ‘Joseph Kabila is een schip zonder radar geworden’

FredR (CC BY-NC-ND 2.0)​

De vroegere dictator Mobutu bleek het ver te schoppen in de kleptocratie. Maar ook de huidige president Joseph Kabila scheert op dit vlak “hoge toppen”. Minister van Ontwikkelingssamenwerking Alexander De Croo omschreef Congo in september nog als een “systeem voor persoonlijke zelfverrijking”. Graag jouw commentaar?

Over het boek ‘Congo’s gewelddadige vrede’ (EPO):
​In zijn magnum opus trekt Kris Berwouts alle draden van meer dan 20 bewogen jaren samen. Tussen 1996 en 2002 was Congo het slagveld van de Eerste Afrikaanse Wereldoorlog. Een complex vredesproces en twee verkiezingen later blijft de voormalige Belgische kolonie een land op drift. Wat zijn de grondoorzaken van de instabiliteit en hoe spelen die op elkaar in? Welke rol spelen de buurlanden? En waarom klampt president Joseph Kabila zich zo vast aan de macht?Kris Berwouts: Pertinente bedenkingen. We hebben in de jaren ‘70 het woord kleptocratie moeten uitvinden om de extreme bad governance in Zaïre te beschrijven, en later kwam daar de ‘auto-cannibalisation de l’état’ bij, de staat die zichzelf leegvreet doordat de mandatarissen hun mandaat gebruiken om zichzelf, hun familie, hun clan te verrijken. Joseph Kabila staat 20 jaar later voor een zeer vijandelijke publieke opinie.

Vele mensen zijn gefrustreerd en kwaad omdat hun dagelijke levensomstandigheden, ondanks de peptalk, niet echt verbeterd zijn. Ze kunnen zichzelf en hun gezinnen amper voeden. De werkloosheid is een plaag, niet alleen voor ongeschoolden maar ook voor jonge afgestudeerden. Een comfortabele woning is nauwelijks te vinden en vooral onbetaalbaar. Een kwaliteitsvolle gezondheidszorg en degelijk onderwijs bestaan alleen maar voor de begoeden. Het ontbreken van een regelmatige water- en elektriciteitsvoorziening is ook een bron van grote verzuring.

Alle gesprekspartners in ons onderzoek naar de woede in de volkswijken legden de verantwoordelijkheid voor hun armoede bij het regime. Voor hen bestaan de verwezenlijkingen van het democratiseringsproces gewoon niet, en is er sinds de dood van Mobutu fundamenteel niets veranderd.

Dat heeft in de eerste plaats te maken met de manier waarop het land wordt bestuurd. Het is een governance-probleem. Als je dat in 16 jaar niet kan veranderen, dan denken de mensen dat je het niet kan of dat je het niet wil. Dan moet je niet verwachten dat de mensen zullen geloven dat je het vanaf je 17de jaar aan de macht, wel gaat kunnen.

Ontmanteling van de staat

Kris Berwouts

© Yasmin Berwouts​

Gedurende vele jaren werd Congo verscheurd door ‘Afrikaanse oorlogen’ waaraan heel wat buurlanden deelnamen. Dat resulteerde in een “cultuur van geweld” en in “la chosification de la femme”. Wat bedoel je met beide begrippen?

Kris Berwouts: Het Centraal-Afrika dat we vandaag kennen is het resultaat van complexe regionale dynamieken waardoor lokale en nationale conflicten over de landsgrenzen heen doorliepen. Elk land in de regio heeft een ingewikkelde interne situatie en een gewelddadige recente geschiedenis, waarbij lokale tegenstellingen polariseerden en werden verstrengeld met die van de buurlanden. Politieke, sociale en economische instabiliteit leidde tot de bijna totale ontmanteling van de staat, met inbegrip van de politieke instellingen, het rechtssysteem en de administratieve structuren. De sociaaleconomische infrastructuur werd zwaar beschadigd en in het geval van Congo helemaal vernield.

Na het einde van de Koude Oorlog en in de jaren ‘90 ontwikkelden deze regionale dynamieken zich tot een tsunami van dood en vernietiging, met de crisis in Burundi na de moord op de pas verkozen president Melchior Ndadaye (1993), de Rwandese genocide (1994) en de twee oorlogen in wat eerst Zaïre en nadien de Democratische Republiek Congo heette, als dieptepunten.

Met name de oostelijke Kivu-provincies groeiden uit tot het slagveld van wat men de Eerste Afrikaanse Wereldoorlog ging noemen. Daar is op een bepaald moment elke vorm van rechtsstaat verdwenen, en is straffeloosheid de norm geworden.

En in die context is het probleem van seksueel geweld een eigen leven gaan leiden. Seksueel geweld werd ingezet als oorlogswapen en heeft ertoe bijgedragen dat het vrouwenlichaam tot consumptiegoed werd gedegradeerd.

Kabila krijgt geen tegenspraak meer

Toen Joseph Kabila in 2001 zijn vermoorde vader opvolgde, werd hij gezien als ‘overgangsfiguur’. Maar ondertussen drukt hij al wel 16 jaar lang zijn stempel op de Congolese politiek en samenleving, tot nu toe is hij een “survivor”?

Kris Berwouts: De jonge, onervaren en weinig bekende Joseph Kabila werd staatshoofd omdat de omgeving van zijn vader er niet in slaagde om zich rond iemand anders te verenigen. Hij was een brugfiguur. Maar hij is snel gegroeid in zijn rol. Een paar maanden nadat hij president werd, slaagde hij erin zich te ontdoen van de haviken uit zijn vaders entourage, en zette hij het ontspoorde vredesproces weer op de rails. Zo heeft hij veel goodwill opgebouwd bij de internationale gemeenschap, die blij was met zijn verkiezingsoverwinning in 2006. Daardoor werd hij ook het eerste legitieme staatshoofd in Congo sinds mensenheugenis. Ook dit gaf zijn zelfvertrouwen een boost.

Helaas voor hem zijn de vertrouwelingen van toen één voor één weggevallen, zodat hij op geen enkele manier nog wordt gecoacht. Elke collectiviteit is weggevallen uit de manier waarop beslissingen worden genomen. Niemand durft hem nog tegen te spreken. Daardoor is hij, zoals sommige van zijn medewerkers me influisterden, een schip zonder radar geworden.

En dit komt de stabiliteit van het land niet ten goede. De manier waarop hij zich nu aan de macht vastklampt heeft tot gevolg dat hij alle goodwill is kwijtgespeeld.

Exploitatie grondstoffen

“Congo’s gewelddadige vrede”, van Kris Berwouts

© EPO​

De Congolese natuurlijke rijkdommen stromen nu naar buurlanden als Rwanda en Oeganda, naar China, naar westerse bedrijven, naar een steenrijke zakenman als Dan Gertler. Vaak met medewerking van de Congolese ‘elites’. In Rwanda was er zelfs een hele tijd een ‘Congo Desk’, om de exploitatie van Congolese grondstoffen in goede banen te leiden. En in Kigali kwamen er nieuwbouwwijken met veelzeggende namen als ‘Merci Congo’ en ‘Coltan City’. Wat zijn jouw bedenkingen bij dit alles?

‘Veel Congolese en buitenlandse Congowatchers beschouwen de illegale exploitatie van grondstoffen als de belangrijkste bron van geweld in Congo.’

Kris Berwouts: Veel Congolese en buitenlandse Congowatchers beschouwen de illegale exploitatie van grondstoffen als de belangrijkste bron van geweld in Congo.

Ze zien de handel in de natuurlijke rijkdommen niet alleen als de voornaamste motivatie van buurlanden om zich in Congo te mengen, de grondstoffen verklaren volgens hen ook de lange lijst van buitenlandse of lokale milities, rebellieën en andere gewapende groepen die met elkaar strijden om de controle over de verschillende delen van de Kivu.

Natuurlijk werd de illegale exploïtatie van de Congolese grondstoffen niet uitgevonden in de jaren ‘90, maar ze veranderde wel. De jaren ’90 veroorzaakten de illegale exploitatie van natuurlijke hulpbronnen niet, maar veranderden alleen de richting ervan: Kampala en Kigali werden de belangrijkste handelscentra voor de Congolese natuurlijke rijkdommen die het land verlieten en op de wereldmarkt terecht kwamen, vaak via de Oost-Afrikaanse havensteden, de Arabische wereld of het Indiase subcontinent.

Maar de plundering van de grondstoffen is een dominant leitmotiv doorheen de Congolese geschiedenis sinds Leopold II de Congo-Vrijstaat creëerde als persoonlijk wingewest, zorgvuldig buiten de controle van het Belgisch parlement gehouden, en weg van de constitutionele instrumenten om de gulzigheid van de vorst aan banden te leggen.

Ook onder Mobutu ontsnapte de exploitatie en commercialisering van de natuurlijke rijkdommen van het land aan de controle van de staat, en verliep dit via parallelle circuits om de persoonlijke verrijking van de president te maximaliseren en de patronagenetwerken te bedienen die de basis van zijn regime vormden.

Embryonale democratie

Van echte institutionele vooruitgang is geen sprake: het decentraliseringsproces in Congo lijkt rampzalig, het gerecht blijft zeer corrupt en disfunctioneel, leger en politie werden niet grondig hervormd en verbeterd?

Kris Berwouts: We hebben met zijn allen verklaard dat de verkiezingen in 2006 betrekkelijk vrij en transparant waren verlopen, zeker gezien de dramatische omstandigheden waarin ze werden georganiseerd. En dat de embryonale democratie die er het resultaat van was het verdiende om te worden ondersteund. Helaas waren die verkiezingen geen beginpunt, het is niet gelukt om de embryonale democratie van 2006 te consolideren. Het werd niet eens geprobeerd.

Leger, politie en gerecht werden op allerlei manieren omkaderd om instrumenten te worden van de rechtstaat, maar helaas is dat nooit werkelijkheid geworden. En van de decentralisering werd pas werk gemaakt toen in 2015 werd geoordeeld dat dit een uitstekend middel was om het verkiezingsproces nog extra te vertragen.

La Lucha heeft een pioniersrol gespeeld. Ze slaagden erin om mensen op de been te brengen terwijl de civiele maatschappij dat al bijna 20 jaar lang niet meer klaarspeelde.

Bij de gewone Congolees is er veel frustratie en woede over de gang van zaken in het land. Hij moet dagelijks knokken om te overleven. En echt geloven in de oppositie doet hij ook niet meer. Het vertrouwen in de hele politieke kaste – meerderheid én oppositie - is weg of zeer gering. Kunnen jongerenbewegingen als LUCHA en Filimbi enigszins de meubelen redden?

Kris Berwouts: De mouvements citoyens of burgerbewegingen zijn een fenomeen van de jongste jaren, La Lucha heeft daar een pioniersrol in gespeeld. Ze slaagden erin om mensen op de been te brengen terwijl de civiele maatschappij dat al bijna 20 jaar lang niet meer klaarspeelde. Daarom reageerden de autoriteiten er ook zo krampachtig op, met brutale repressie. Ik maakte het allemaal van dichtbij mee en probeerde La Lucha te ondersteunen op diverse manieren. Maar de sociale basis van die bewegingen, die toch vooral in studentenmiddens rekruteren, is veel te smal om richting te kunnen geven aan de vaart der volkeren. Hun engagement is belangrijk en inspirerend, maar we moeten ons bewust blijven van hun limieten.

Inspirerende figuren

In Noord-Kivu kon kolonel Mamadou Ndala het geloof in het Congolese leger (FARDC) tijdelijk opkrikken. Maar later kwam hij om het leven. Kijk even breder, naar alle lagen van de bevolking: zie je nog figuren waar de Congolezen (nog) kunnen naar opkijken? Is dr. Denis Mukwege van het Panzi-ziekenhuis ook zo iemand volgens jou? Kan hij een sleutelfiguur worden voor een ‘nieuw Congo’?

De bevolking wil Kabila weg, maar zegt tegelijk: ‘We moeten niet alleen de chauffeur veranderen, we hebben een nieuw voertuig nodig’.

Kris Berwouts: Ik denk dat we de discussie over Congo niet te veel mogen personaliseren. De bevolking wil Kabila weg, maar zegt tegelijk: ‘We moeten niet alleen de chauffeur veranderen, we hebben een nieuw voertuig nodig’. De mensen die het van Kabila moeten overnemen zullen moeten bewijzen dat ze echt een alternatief zijn voor de endemische bad governance. Ze moeten nog altijd uitleggen wat ze met de macht gaan doen wanneer ze die zullen hebben. Blijk geven van visie, een maatschappelijk project voorleggen.

Er wordt te vaak gespeculeerd over personen. Kolonel Mamadou belichaamde op een bepaald moment de metamorfose die er in het leger was, tenminste in Noord-Kivu, toen de rebellenbeweging M23 op haar laatste benen liep. Maar ook hij was het product van een leger dat meer deel uitmaakt van het probleem dan van de oplossing. We mogen van hem geen heilige maken.

Dokter Mukwege heeft een grote morele autoriteit opgebouwd als arts en pleitbezorger van de verkrachte vrouw. Congo heeft nood aan morele autoriteit. Of dat van hem de geschikte man maakt voor een politiek mandaat op het hoogste niveau? Daarvoor zou hij moeten afdalen in een krabbenmand die de zijne niet is. De goede afloop van zo’n scenario lijkt me niet gegarandeerd.

Vrees voor implosie

Aan het slot van je boek zeg je dat het verkiezingsproces alle geloofwaardigheid heeft verloren en dat ‘de nabije toekomst er somber uit ziet voor Congo. Kan je dat even toelichten? Welk antwoord geef jij aan een jonge Congolees die aan jou vraagt of er nog hoop is voor land en bevolking? En wat geeft jou zelf nog hoop als we over Congo praten?

Ik zie de onmiddellijke toekomst van Congo somber in. Op dit moment zit het land land net onder de drempel van de implosie.

Kris Berwouts: Ik zie de onmiddellijke toekomst van Congo inderdaad somber in. Op dit moment zit het land land net onder de drempel van de implosie. Dat is geen onherroepelijk gegeven, maar wel een scenario - het worst case scenario. Als het land die implosie wil vermijden, dan zal er toch iets moeten komen dat lijkt op een geloofwaardig, Congolees proces om de legitimiteit van de staat te herstellen.

Daarbij is een rol weggelegd voor figuren die boven de partijen kunnen staan. Er zijn in alle hoeken van het politieke landschap wel figuren die de ruggengraat kunnen vormen van iets waaruit een bredere politieke beweging kan groeien.

Uit mijn contacten binnen zowel de oppositie als het regime durf ik te besluiten dat een machtswissel op het hoogste niveau nog altijd mogelijk is, via een politiek proces waarbij grootschalig geweld wordt vermeden. Maar ook dit best case scenario is helemaal niet gegarandeerd. Ik ben dus erg bezorgd maar niet defaitistisch.

Dit interview verscheen eerder op CongoForum, een website die nu sinds 2005 bestaat en die focust op alles wat met de DR Congo en de Congolees-Belgische relaties te maken heeft.