Dit is de plek waar alle crisissen samenvloeien tot de perfecte storm

Een soldaat van het Nationale Libische Leger (LNA) onder leiding van Khalifa Haftar, richt zijn geweer op het portret van Turkse president Erdogan.

© Reuters / Esam Omran Al-Fetori

De granaten die het Nationaal Libische Leger (LNA) van generaal Khalifa Haftar maandagavond op het ziekenhuis Al-Khadra in Tripoli heeft afgevuurd, hebben veel verontwaardiging uitgelokt. Internationaal werd opgeroepen tot een humanitair staakt-het-vuren en een focus op het bestrijden van de coronapandemie. Maar de oorlog escaleert en de nabije toekomst ziet er niet echt rooskleurig uit. MO* sprak hierover met Jalel Harchaoui, Libië-expert bij het gerenommeerde Clingendael Instituut.

Beelden van kapotgebombardeerde burgerdoelwitten in de Libische hoofdstad Tripoli blijven via sociale media toestromen. Khalifa Haftar valt aan en de troepen van de internationaal erkende regering (GNA) slaan hard terug. Ondertussen heeft de Europese Unie op 1 april missie Irini gelanceerd om het wapenembargo in het Middellandse Zee-gebied te doen naleven. De vraag is of deze missie daadwerkelijk de wapentoevoer zal kunnen tegenhouden en of de oproepen tot een staakt-het-vuren gehoord worden.

‘De media hebben er een verkeerde perceptie van wat in Libië gebeurt’, zegt Jalel Harchaoui, Libië-expert bij Clingendael, het Nederlandse onderzoekscentrum voor internationale relaties. ‘Libië gaat regelrecht de afgrond in en de pandemie werkt dit in de hand. Het is alsof alle crisissen waarmee de wereld te maken heeft, zich in Libië verzameld hebben om van het land een humanitaire ramp te maken.’

Khalifa Haftar heeft een groot deel van het land onder controle. Hij heeft precies één jaar geleden een offensief gelanceerd om de hoofdstad Tripoli te veroveren. Op dit moment is er een duidelijke escalatie, niet?

Jalel Harchaoui: Er is inderdaad een escalatie en wel vanuit beide kampen. Er is meer geweld, meer grof geweld. Elke dag worden er nieuwe grenzen verlegd. Maar er is een verschil tussen de twee strijdende partijen. Terwijl het kamp van de internationaal erkende regering (GNA) een militaire logica hanteert en met een duidelijke strategie en een doelgerichte aanpak te werk gaat, reageert Khalifa Haftar met de reflex van de vergeldingsactie.

De man is al vijf jaar woedend en reageert elke keer op dezelfde manier. Telkens Turkije een doelgerichte en geslaagde aanval voert, reageert hij automatisch door burgerinfrastructuur aan te vallen. Het is alsof hij de burgers van Tripoli wil bestraffen omdat ze het lef hebben gehad om de Turken te ontvangen. De aanval op het ziekenhuis in Tripoli waar coronapatiënten worden behandeld, is daar een voorbeeld van.

‘Het zijn de Turken die nu de militaire leiding hebben in Tripoli. Het zijn zij die coördineren en beslissen’

U spreekt over het Turkse leger en niet over de Libische milities die altijd gevochten hebben aan de zijde van de internationaal erkende regering (GNA)?

Jalel Harchaoui: Het zijn de Turken die nu de militaire leiding hebben in Tripoli. Zij coördineren en beslissen om tot actie over te gaan. Iedereen weet dat de Turken sinds december 2019 op een serieuze en reële manier interveniëren, want Erdogan heeft dat gezegd. Maar dat lijkt bij de media niet door te dringen.

De internationale media focussen vooral op de duizenden Syrische huurlingen die Ankara naar Libië heeft gebracht. Ze zijn verontwaardigd over die “extremistische islamisten die gruweldaden tegen de Koerden hebben gepleegd” en over het feit dat Erdogan “de internationale conventies schendt”. Maar die vijf- of zesduizend huurlingen die inderdaad aanwezig zijn, zijn veel minder belangrijk dan de paar honderd Turkse soldaten, officieren en spionnen die in Libië met hun gesofisticeerd en geavanceerd materiaal op het terrein actief zijn.

Want het gaat om Turkse software, Turkse drones, Turkse automatische kanonnen, Turkse tactiek, Turkse know-how en Turkse beslissingen. Dat is hoe de oorlog vanuit de kant van de regering in Tripoli wordt gevoerd.

Waarom deze sterke inzet van Turkije?

Jalel Harchaoui: Het Turkse engagement is om te beginnen ingegeven door opportunisme. Het offensief dat Haftar in april 2019 lanceerde om het centrum van Tripoli te bereiken, is een mislukt avontuur. Want ondanks de steun van de Verenigde Arabische Emiraten, de hulp van Russische spionnen, de goedkeuring van Frankrijk, de steun van de Europese Unie, het stilzwijgen van de internationale gemeenschap, heeft het avontuur van Haftar geen vruchten afgeworpen. Dit betekent dat hij een grote opening gelaten heeft voor Turkije.

Turkije maakt daar gebruik van en zet zich in Libië in om de eigen commerciële belangen te beschermen. Het gaat om contracten die afgesloten werden onder voormalig leider Khaddafi en die Ankara miljarden dollars kunnen opbrengen indien ze in geld omgezet worden. Maar Turkije weet dat dit niet zal gebeuren als Khalifa Haftar aan de macht komt. Daarom wil het de internationaal erkende regering in Tripoli redden.

Bovendien heeft de Turkse staat grote ambities om zijn imago in heel Noord-, Centraal- en West-Afrika te verbeteren. Voor het imago en de ideologie van het islamisme is dat belangrijk. Wanneer Erdogan zegt dat hij in staat is om zijn ideologische vrienden te beschermen, dat hij zijn beloftes nakomt en dat hij dat ook daadwerkelijk doet, stuurt hij een sterk signaal naar een grote regio in Afrika. Een boodschap die bedoeld is voor de tien of twintig komende jaren.

De boodschap was: ‘Kijk de andere kant op, Haftar staat sterk vanwege de logistieke steun die hij van ons krijgt’

Er zijn veel landen betrokken bij de lange oorlog in Libië. Tegelijk is er desinteresse bij de internationale gemeenschap. Hoe komt dat?

Jalel Harchaoui: Het gaat eigenlijk om meer dan desinteresse en het is vrij kwaadaardig. Want wat betekent het internationale stilzwijgen of de internationale onverschilligheid en — ik zou durven zeggen — het westerse stilzwijgen en de westerse onverschilligheid ten opzichte van Libië toen Khalifa Haftar exact één jaar geleden zijn offensief tegen Tripoli begon? Het betekende automatisch dat men het offensief steunde.

De Verenigde Arabische Emiraten en Frankrijk gaven de indruk aan de westerse landen dat de overwinning van Haftar een kwestie van weken was. De boodschap was: ‘Maak u geen zorgen en kijk vooral de andere kant op, de maarschalk staat sterk vanwege de logistieke steun die hij van ons krijgt. De overwinning is binnen handbereik’.

Maar zo heeft het niet gewerkt. Eén jaar later heeft Khalifa Haftar Tripoli nog altijd niet onder controle. Nu is het blijkbaar de beurt aan Turkije. Paradoxaal genoeg behouden de westerse landen dezelfde inertie, onverschilligheid en zachte diplomatie ten opzichte van de gebeurtenissen in Libië als voorheen. Maar het helpt maarschalk Haftar niet meer zoveel als vroeger.

Er is nu iemand anders die profijt haalt uit de situatie en dat is Erdogan, de aartsvijand van Khalifa Haftar. Vandaar de escalatie die nu bezig is. Nu is het te laat om echte diplomatie te reactiveren omdat men er te lang van uitging dat niets doen Khalifa Haftar hielp.

Speelt de coronapandemie een rol in deze escalatie?

Jalel Harchaoui: De escalatie is sinds december bezig maar toch speelt de pandemie inderdaad een rol. Ze geeft zowel de Libische actoren als de internationale spelers het gevoel dat er veel mogelijk is en dat er geen haan naar zou kraaien indien ze de internationale conventies aan hun laars zouden lappen. Alles is nu cynischer dan voordien.

De grootste kritiek op de conferentie van Berlijn over Libië van 19 januari 2020 was het gebrek aan een instrument om het wapenembargo te doen naleven. Op 1 april heeft de Europese Unie de nieuwe operatie Irini gelanceerd, net om het respecteren van het wapenembargo af te dwingen. Denkt u dat het zal werken?

‘Dit is een oorlog die enorm geïnternationaliseerd is’

Jalel Harchaoui: Operatie Irini is gericht op maritiem verkeer en het enige land dat via maritieme weg wapens aan Libië levert is Turkije. De missie focust dus op één aspect en richt zich tegen één overtreder: Turkije. Ze negeert de wapenleveringen aan Khalifa Haftar door de Arabische Emiraten, die via luchtverkeer georganiseerd worden.

Er is dus om te beginnen een anti-Turkije/pro-Emiraten boodschap die door deze missie wordt uitgestuurd, en dat is slecht voor de geloofwaardigheid van de Europese Unie. Maar daarbovenop, om technische redenen en redenen verbonden aan migratie, is deze missie erg zwak en niet in staat om het verschil te maken, zelfs niet tegen Turkije.

Oostenrijk en Hongarije bijvoorbeeld wilden absoluut niet dat Irini ingezet wordt om migranten te redden die op de Middellandse Zee dreigen te verdrinken, ook al schrijven de internationale conventies dit voor. Ze hebben beperkingen afgedwongen en de missie op die manier verder afgezwakt.

Hoe staat de bevolking in Libië nu tegenover de vechtende partijen? Is er iets veranderd door de recente escalatie?

Jalel Harchaoui: Volgens mij is er op het niveau van de loyaliteiten en van de politieke overtuigingen niets veranderd. De Libiërs behouden hun perceptie die dateert van 2012 of 2014. Wie 18 maanden geleden of 12 maanden geleden tegen Khalifa Haftar was, is nog altijd tegen hem. En wie voor hem was, is nog altijd voor hem.

Dit is een oorlog die niet verbonden is met de interne politieke loyaliteit. Dit is een oorlog die enorm geïnternationaliseerd is. De betrokken landen zijn puur uit eigenbelang actief in Libië. De Libiërs zijn niet van tel in deze situatie. Wat wel veranderd is, is dat de bevolking nu echt uitgeput is.

Vaak wordt het conflict voorgesteld als een strijd tussen twee partijen: Khalifa Haftar tegenover de Libische regering van nationale eenheid (GNA). Maar de GNA kwam tot stand na moeizame onderhandelingen omdat leden van het Algemeen Nationaal Congres, het orgaan dat aan de macht was in 2012, de verkiezingsuitslag van 2014 niet hebben aanvaard. Te complex voor de buitenwereld?

Jalel Harchaoui: Wat er in Libië gebeurd is, is dat de revolutie van 2011 elites voortgebracht heeft die niets te maken hebben met de bevolking. Ze hadden geen macht, geen geld, geen prestige, geen aanzien, niets. Van de ene dag op de andere verschenen deze elites die zichzelf als revolutionairen definiëren en die zich hebben opgedrongen. Ze hebben zich aan de macht vastgeklampt en wilden hun pas verworven voordelen niet loslaten.

Toen er verkiezingen werden gehouden, bleek dat die mensen niet populair waren. De Libiërs wilden geen mensen die uit het niets kwamen, die rijk wilden worden en zich aan de macht vastklampen, maar tegelijkertijd wilden ze geen contrarevolutie. Wat ze wel wilden, was een middenweg. Mensen die gematigd en redelijk zijn. Technocraten die op een neutrale, kalme en transparante manier het land gedurende een aantal jaren zouden besturen.

‘Omdat men de middenweg niet gevonden heeft na de revolutie is een oorlog ontstaan tussen twee extremen’

Omdat deze revolutionaire elites de macht en de nieuwe voordelen niet wilden loslaten, zijn ze gaan samenwerken met enkele Khaddafisten, enkele oude elites, enkele clans, … Ze hebben zich gegroepeerd om een soort contrarevolutie te organiseren. Juist omdat men, vlak na de revolutie, niet de middenweg heeft gevonden, is er een erg gepolariseerde oorlog ontstaan tussen twee extremen.

Haftar heeft Tripoli niet onder controle, maar controleert wel belangrijke olievelden. Zijn aanhangers blokkeren de productie en dus ook de export.

Jalel Harchaoui: Dat is inderdaad sinds 17 januari het geval. Als reactie op de komst van Turkije, besloot Haftar de olieproductie te blokkeren. Een manier om de Centrale Bank in Tripoli te wurgen. Hij wist wel dat dit de economie van heel het land zou aantasten, maar hij ging er vanuit dat het niet voor lang zou zijn en dat hij de oorlog ging winnen. Toen bedroeg de prijs van één vat olie 70 dollar. Maar het coronavirus heeft de oliemarkt doen instorten. De prijzen zullen blijven dalen en dat is natuurlijk tragisch voor Libië.

Zelfs als Libië de productie zou willen hervatten, is het niet zeker dat het zijn positie op de internationale markt kan herstellen. Het is bovendien helemaal niet zeker dat maarschalk Haftar de blokkade zou willen opheffen. Als hij dat toch zou willen, zou het weken vergen om de installaties opnieuw te laten functioneren. De situatie waarin de Libische economie zich bevindt, is ronduit dramatisch. Turkije gaat niet weg op korte termijn.

Hoe ziet u de situatie evolueren?

Jalel Harchaoui: Het wordt heel pijnlijk. De economische moeilijkheden vallen met de pandemie samen. Het aantal besmettingen met het coronavirus zal spijtig genoeg verder groeien. Want ondanks het feit dat Libiërs zich heel bewust zijn van de risico’s van besmetting, blijven ze heel sociaal en bezoeken ze familie, met alle gevolgen van dien.

‘Libië bevindt zich nu in een situatie waarin alle ellende van de wereld samenvalt’

Door de olieblokkades zullen er tekorten zijn aan brandstof en aan voedsel. Er dreigt inflatie, de waarde van de dinar zal op de zwarte markt verder achteruitgaan. Een totaal nieuwe situatie, een traumatische situatie ook.

Uiteindelijk heeft de Libische bevolking gedurende negen jaar veel afgezien maar was er nooit voedseltekort. Bovendien dreigt dit samen te vallen met andere crisissen zoals het afsluiten van water en elektriciteit. Niemand is hier op voorbereid.

Wat dan met de vluchtelingen en de migranten die in Libië aanwezig zijn?

Jalel Harchaoui: Er is een fenomeen van verwaarlozing en vergetelheid. Dat was trouwens al het geval voor de uitbraak van de pandemie. De detentiecentra zijn overbevolkt, mensen worden verkracht en mishandeld. Het gaat om een paar duizend mensen en als er een wil zou zijn, zou men al oplossingen gevonden hebben. Bijvoorbeeld door een deel te hervestigen en een deel eventueel naar de landen van herkomst terug te brengen. Maar in plaats daarvan hebben de EU en de VN langzamerhand stappen teruggezet.

Uiteindelijk weet men goed genoeg dat deze groep mensen door het virus getroffen zal worden. Deze mensen zullen zelfs niet behandeld worden. Er zullen massa’s doden vallen.

Libië bevindt zich nu in een situatie waarin alle ellende van de wereld samenvalt. Er is de oorlog, de pandemie, de economische zwakte, de val van de olieprijzen, … Dit alles komt op hetzelfde moment en het zal de hele bevolking hard treffen.