Luc Eeckhout: 'Ons bouwsysteem doet aan roofbouw'

‘Met ons architectenbureau trachten we excellent te zijn in duurzaamheid’, steekt Luc Eeckhout van wal. ‘We willen uitdrukkelijk een voortrekkersrol opnemen en trachten tegelijk op het beleid te wegen. Dit betekent meteen ook dat we opdrachten weigeren als we er geen merite in vinden of de bouwheer niet mee wil in een duurzaam verhaal. We stellen ons fundamentele vragen om de gangbare praktijk beter in te schatten en zo tot duurzame oplossingen te komen. We proberen ook van bij de start universeel te denken. Als wij hier, lokaal, een oplossing voorstellen, kan die dan universeel worden toegepast? Als dit leidt tot sociale of ecologische schade, is de kans groot dat onze oplossing niet de juiste is.’

Auto’s brengen auto’s voort

Centraal thema bij Luc Eeckhout is de mobiliteit. ‘Mobiliteit vertegenwoordigt het zenuwstelsel van ons systeem. Waarom is er zo veel mobiliteit nodig? ‘, vraagt hij. ‘Mobiliteit zoals we die vandaag toepassen is pure verwoesting van ruimte en tijd. Als we voortdurend transporteren tussen plek A en B, moeten we dan niet proberen om A en B te laten samenvallen, door ze terug naar dezelfde plaats te brengen? Nu zijn de meest absurde toestanden gangbaar. Om het met een boutade te zeggen: we exporteren 10.000 eieren en voeren er opnieuw 10.000 in.’

‘Er bestaat niet zoiets als een duurzame, nieuwe verkaveling. De duurzaamheid van een nieuwe verkaveling is altijd negatief.’

Eeckhout hecht veel belang aan het principe “de vervuiler betaalt”. ‘We passen het jammer genoeg niet toe op mobiliteit. Zo is vervuilen wél gratis en de norm. De totale schaduwkosten van mobiliteit, inclusief onderhoud van de infrastructuur en alles wat daar bij hoort, bedragen 2.500 euro per Belg per jaar. Wat doen we met die massa geld? De nieuwe kilometerheffing moet helemaal niet dienen om nieuwe tunnels en baanvakken aan te leggen maar om het ander, beter systeem van morgen voor te bereiden. Een extra baanvak, brengt geen zoden aan de dijk. Het huidige mobiliteitssysteem faalt.’

‘We moeten af van een bouwsysteem dat zich helemaal toespitst op de auto. Auto’s brengen meer auto’s voort. Onze wegen slibben dicht en we sukkelen maar verder met een model dat bedrijfswagens stimuleert. Een alleenstaande woning kan maar overleven als er een auto naast staat. Zonder auto ben je met zo’n woning niets. De Mobiliteitsscore of M-score toekennen aan woningen is dus zeker gewenst. We moeten vooral dringend stoppen met die manier van bouwen.’

‘Nabijheid staat daarom centraal is mijn visie’, vervolgt Luc Eeckhout. ‘We moeten de gigantische kost van mobiliteit consequent incalculeren. We moeten hierin vanuit de schaarste redeneren. Want de crisis is ér wel degelijk! Nog te weinig mensen willen die onder ogen zien.’

Wat geldt voor mobiliteit, geldt evenzeer voor andere nutsvoorzieningen. Wat Eeckhout leidt tot een krachtige stelling: ‘Er bestaat niet zoiets als een duurzame nieuwe verkaveling. De duurzaamheid van een nieuwe verkaveling is altijd negatief. Meer dan eens hebben we een opdracht aan onze neus zien voorbijgaan omdat we de locatie ter discussie stelden bij de opdrachtgever. Meer nog, we weigeren opdrachten om die reden. We moeten versterken wat we hebben en ons niet verarmen door verder de ruimte dicht te bouwen. Denk aan de netwerken van openbaar vervoer, de waterwegen, de gas en water netwerken. Vandaag nog greenfields ontwikkelen, is obsceen. Dit is onhoudbaar geworden. Onbetaalbaar. De boom sterft ook eerst aan de randen.’

De aarde is niet gratis

‘Vandaag bouwen we nog alsof onze aarde oneindig is. We hebben geen aandacht voor hoe we dat systeem in de toekomst in bedrijf moeten houden. Polueren is gratis. We hechten als gemeenschap nauwelijks waarde aan commons zoals lucht, water en aarde. Je moet die commons als architect benoemen om er op een correcte manier rekening mee te houden. Het is waar dat je bij voorbeeld water kan zuiveren, maar dan moet je dat ook naar waarde schatten en de juiste betekenis geven in het hele systeem. Niet het enkel doen omdat we het kunnen.’

‘Als je onze bouwmethodes in de hele wereld toepast, gaan we naar de haaien’

‘Hoe bouwen we vandaag een huis? We doen dat op het wingebied aarde’, vervolgt Luc Eeckhout. ‘We gebruiken subtropisch hout, steen uit Aziatische mijnen waar kinderen in werken… De aarde als wingebied staat ingeschreven op onze boekhoudingen maar dat is niet eerlijk. Het is fundamenteel een systeem van ongelijkheid. Vandaag zitten we in de negatieve spiraal van een roofbouwsysteem. Als je zo’n bouwmethodes in de hele wereld toepast, gaan we geheid naar de haaien. We moeten op andere vlakken winst maken: sociaal en ecologisch.’

‘Het is zoals Einstein stelde: we kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt. Dat betekent niet dat we onszelf beperken. Integendeel: creativiteit is een hoeksteen van de duurzame transitie. Ik zet in op het veranderen van de wereld. In dat paradigma bevind ik me als ontwerper en als lesgever. Niet enkel door zero impact gebouwen, maar ook door na te denken over gebouwen met enkel een positieve impact. Dat lukt niet altijd meteen maar we streven er naar dat elk van deze ontwerpen minstens op één gebied exemplarisch is.’

‘Wat we vandaag nog te vaak doen is aan bestaande, minderwaardige oplossingen verder sleutelen om ze alsnog in orde te krijgen’, vindt Eeckhout’. ‘Zoals Willy Lievens dat graag zegt: we hangen de motor aan de roeispanen in plaats van de roeispanen in het ontwerp te schrappen. We moeten integraal anders durven denken. Dat is in de kern een creatief proces. Het is een principe dat ik probeer door te geven als docent.

Anders ontwerpen

Als ontwerper kan je niet met oogkleppen leven. In elk ontwerp veranderen we de wereld een beetje. Of, jammer genoeg, in elk ontwerp vernietigen we de wereld. We bereiden jongeren in het onderwijs voor om lineair te denken, in functie van werk en industrie zoals die vandaag bestaan. Dan hoeft het ook niet te verwonderen dat dezelfde problemen steeds weerkeren. Het onderwijs heeft op dat vlak een kwalijke reputatie. Het anticipeert amper op verandering. We rafelen kennis uiteen en handelen met die rafels als vertrekpunt. Er is nu nood aan de introductie van meer complexiteit, systeemdenken, ook in de klas. Een holistische blik, kijkt ook naar de context, neveneffecten, zaken die er tegenaan leunen.’

‘In elk ontwerp veranderen we de wereld een beetje. Of, jammer genoeg, in elk ontwerp vernietigen we de wereld.’

‘In de architectuuropleiding wordt te weinig aan een globale visie-ontwikkeling gedaan’, stelt Luc Eeckhout. ‘We moeten in het onderwijs meer uitgaan van levende systemen en dat levende systeem als geheel naar waarde weten te schatten. Concreet betekent dit dat we bij voorbeeld sociale trends integreren. Niet met als vertrekpunt de rijke, oude wereld die we hebben gekend maar wel de wereld van een samenleving met enorme schulden.

In het verleden exporteerden we die ‘schulden’ graag. Kunnen we hier niet langer goedkoop jeansbroeken produceren dan moet dat maar in China of Bangladesh. We kregen een probleem niet lokaal opgelost dus exporteerden we het. De vervuiling werd mee gedelokaliseerd. Ons werk als ontwerper en lesgever moet terug inzetten op echte duurzame oplossingen.’

Paard van Troje

‘Daarom concentreren wij ons op wat we noemen Climate Design. Climate Change needs Climate Design. We evolueren van ‘niets negatief doen’ naar meer positieve impact genereren. We zijn ooit gestart met zero emission building, nadien zero impact building. Maar ‘zero is not enough’. Daarom spreken we beter van Climate Design. Vandaag kunnen we terug alles oplossen dicht bij huis. Technologisch en sociaal zijn er heel wat nieuwe mogelijkheden. In het voorbeeld van de jeansbroeken gaat het dan om de circulaire economie en “closing the loop”. We zijn nu wél in staat om het lineair systeem om te buigen. Denk maar aan Umicore die goud recuperen uit elektronische componenten. Afval produceren heeft geen economische zin. Maar echt klaar zijn we nog niet. We kennen de problemen, meer niet. Thomas Rau zei: ‘Het is misschien allemaal begonnen met de gloeilampen.’ Omdat die eerste gloeilampen te lang meegingen, kon de producent niet overleven. Dus moest de planned obsolescence in het leven geroepen worden. In plaats van een probleem op te lossen, zijn we begonnen met schulden op te bouwen met een roofbouwindustrie.’

‘Ons stukje planeet Vlaanderen betekent vandaag ecologisch niets meer. Het is een geïndustrialiseerd wingewest met een leefmilieu op sterven na dood.’

‘Als ik verder nadenk over hoe we best vooruitgang boeken, maak ik graag de vergelijking met een virus of met het Paard van Troje. Dat paard, plots stond dat daar. De mensen van Troje wilden het absoluut hebben en haalden het binnen. Met vereende krachten! De krijgers sprongen er uit en veranderden de stad voorgoed. Zo ook met ons werk als ontwerpers en architecten. Het mag virale kwaliteiten hebben. We moeten iets maken dat gewild is, eenvoudig doorgeefbaar en positieve impact heeft. Die goede oplossingen kunnen we in een groter verband brengen door sterke netwerken te vormen van visie, vorming, concepten en vernieuwende verwezenlijkingen. Stapje voor stapje zullen we er onze veerkracht mee versterken.’

‘We kunnen alvast beginnen met meer zorg dragen voor wat we hebben’, geeft Eeckhout een basisbeginsel. ‘In de steden is er een onwaarschijnlijke leegstand. Panden staan soms tien jaar leeg.’ (red. Dat probleem neemt overigens indrukwekkende proporties aan. Begin 2014 was er in Brussel alleen 1 miljoen vierkante meter leegstand.) ‘Ons stukje planeet Vlaanderen betekent vandaag ecologisch niets meer. Het is een geïndustrialiseerd wingewest met een leefmilieu op sterven na dood. Maar de natuur is ook ongenadig. Je kan je daarom perfect afvragen, als je bereid bent de complexiteit in te zien, wat de echte oorzaken van het vluchtelingenprobleem zijn en hoe dit samenhangt met onze huidig roofbouwsysteem? Het huidig systeem faalt. Syntax error. Er is een nieuw besturingssysteem nodig. We moeten er een virus op loslaten en de genen herschikken. We zijn nu in staat de doemscenario’s te begraven en bewust te kiezen voor een positief verhaal. Het is mogelijk, ik blijf er rustig bij’, besluit Luc Eeckhout.

Luc Eeckhout is docent aan KUL Gent faculteit Architectuur en partner van EVR-Architecten.