Advocate Marie Doutrepont: ‘Wat vertel ik later aan mijn kinderen over vluchtelingenkamp Moria?’

Marie Doutrepont noemt Moria ‘een allegorie voor de monsterachtige migratiepolitiek die ons vuile handen bezorgt, dag na dag’.

© Tessa Kraan

Advocate Marie Doutrepont werkte in 2017 als vrijwilliger in het vluchtelingenkamp Moria op de Griekse eilanden, dat inmiddels verwoest werd. Nadien publiceerde ze er brieven over, en de Nederlandse vertaling van dat boek ligt nu in de boekhandel: Zo was Moria. En zo is de situatie anno 2021 nog altijd, zegt ze in een interview met MO*.

Toen Marie Doutrepont haar voorwoord voor de Nederlandse uitgave afwerkte — het moest die dag naar de uitgever — lichtte haar scherm op met een binnengelopen bericht. Moria stond in lichterlaaie. Op 8 en 9 september 2020 brandde het grootste kamp op het Griekse eiland volledig af.

Marie Doutrepont is advocate bij Progress Lawyers Network. In 2017 trok de Brusselse naar het Griekse eiland Lesbos om er in het beruchte vluchtelingenkamp Moria vrijwillig juridische hulp te bieden voor de vele vluchtelingen in Moria. Drie weken werkte ze voor een vrijwilligersproject van de Raad van Europese Balies, temidden van een Europese schandvlek die haar kijk op Europa voorgoed veranderde.

Marie Doutrepont: ‘Ik wou vertellen over de mensen, niet over stromen, niet over systemen, niet over de politiek.’

Vandaag, vier maanden na de brand, is de situatie op Lesbos nog geen haar veranderd. Op 1 januari 2021 verbleven nog altijd 7200 mensen in uiterst penibele omstandigheden in het tijdelijke kamp van Kara Tepe. In natte, koude tenten, zonder stromend water, met nauwelijks sanitair en elektriciteit. Europa 2021.

Of de vertaling van Doutreponts getuigenis over een verdwenen kamp vandaag nog relevant is?

Ja, dus.

De mensonterende situatie beantwoordt meteen de vraag of de vertaling van Doutreponts getuigenis over een verdwenen kamp vandaag nog relevant is. Ja dus. Moria is maar een van de vele kampen elders op de Griekse eilanden waar 19.000 vluchtelingen verblijven, of elders in Europa. Doutrepont noemt Moria ‘een allegorie voor de monsterachtige migratiepolitiek die ons vuile handen bezorgt, dag na dag.’

Het is zelfs niet meer wachten tot, net zoals in Moria, de eerste noodlijdende mens sterft door onveilige verwarming, zegt Doutrepont. Want Europa lijkt de schande van Moria opnieuw op dezelfde manier te willen overschrijven. ‘Het is meer van hetzelfde: pure afschrikideologie, met als duidelijke boodschap voor wie toch toevlucht wil zoeken in Europa: kom niet.’

‘Vlaamse politici, lees en handel’

Toch heeft Marie Doutrepont hoop. Ze hoopt dat haar boek kan bijdragen aan de enige mogelijke uitkomst: 'dat deze kampen gewoon verdwijnen'.

Doutrepont: 'Ik ben van mening dat mensen op de vlucht eigenlijk niet in “kampen” zouden moeten worden opgevangen maar een degelijke asielprocedure en opvang moeten krijgen. Niet opgestapeld aan de grenzen, maar in de verschillende landen van de EU…' Ze hoopt dat Vlaamse politici haar boek lezen, dat ze hun verantwoordelijkheid opnemen.

In de Griekse kampen lijkt die verantwoordelijkheid alvast zoek. Moria was dan wel een kamp op Griekse bodem, maar de Griekse staat was er enkel aanwezig met het leger voor veiligheidstoezicht en voedselbedelingen. Het Europees Ondersteuningsbureau voor asielzaken staat in de Griekse kampen in voor de behandeling van asielaanvragen.

Ngo’s en vrijwilligers doen de rest van het kampbeheer. En dat is veel. Extra voedselbedelingen, medische snel-screenings op kwetsbaarheid door Dokters van de Wereld en dringende medische en psychologische hulp door Artsen zonder Grenzen, juridische hulp door de Raad van Europese Balies waarvoor Marie Doutrepont werkte…

Verhalen die doen verstommen

Wie de getuigenissen van Doutrepont heeft gelezen, kan zich niet langer verschuilen achter snelle en gemakkelijke commentaren over gelukzoekers in Moria. De advocate vertelt de verhalen van mensen die een grote nood hebben aan bescherming en verzorging.

‘Ik wou vertellen over de mensen, niet over stromen, niet over systemen, niet over de politiek.’

Het verhaal van de Congolese Antoinette, een voormalige politieofficier die door een meute mannen werd verkracht, in constante pijn, verstoken van dringende medische hulp. De Comorese Jihan met zware gynaecologische problemen, nadat ze gewelddadig verkracht werd door drie mannen. Het wedervaren van de Senegalese Oumar, analfabeet en dus volledig verkeerd begrepen omdat hij de juiste taal niet sprak. De zwaar gemartelde Congolese cameraman Chance, overgoten met kokend water, gevild, verbrand met een strijkijzer, voeten kapot geslagen, als een dood lichaam gedumpt aan een rivier, ‘niet kwetsbaar’ bevonden.

‘Ik wou vertellen over de mensen, niet over stromen, niet over systemen, niet over de politiek’, zegt Doutrepont, ‘als getuigenissen tegen de ontmenselijking’.

Functionele ontmenselijking

‘Na twee weken in Moria kon ik niet anders dan besluiten dat de ontmenselijking een functie had’, zegt Doutrepont. ‘Ik kon niet anders dan besluiten dat Europa doelbewust op deze manier omgaat met mensen die bescherming zoeken. Ontmenselijking als wapen tegen migratie.’

Ze herinnert zich twee ouderloze jongens in het kamp. Toen ze probeerden hun minderjarigheid aan te tonen werden ze door een ambtenaar van de GAS (Greek Asylum Service, red.) weggehoond. 'Hij luisterde niet naar hen, zei letterlijk dat hij hen nooit meer hoefde te zien. Een koude reactie die de ontmenselijking aantoonde, een reactie om de gedachte te voorkomen dat “die puber zijn zoon of dochter had kunnen zijn”. Zelf merkte ik ook na een tijdje gewenning aan de gruwel, een reflex om enige afstand te nemen zodat je niet kraakt of zodat je geen bommen gaat plaatsen.’

De ontmenselijking zat overal. In het totale informatiegebrek wanneer getraumatiseerde mensen uit de boot stapten en drie dagen in een tent met te weinig bedden bij elkaar werden gestoken. In de paracetamol als antwoord op een levensbedreigende maagperforatie. In het enige ziekenhuis van Mythilini dat zich opstelde als medische rechtbank en de verliezers naar huis stuurde, ernstig ziek of niet.

De ontmenselijking werd ook helder blootgelegd toen de Comorese Jihan naast een medische behandeling greep, maar desondanks blij was met de menselijkheid die ze van een advocate kreeg. Jihan was in dat ziekenhuis al verschillende keren onderzocht en telkens teruggestuurd.

'Ook al hadden we verloren, Jihan was blij. Iemand had voor haar gepleit.’

‘Ik besloot om met haar mee te gaan', vertelt Doutrepont. 'Het werd een van mijn gruwelijkse ervaringen op Lesbos, omdat ik op een keiharde muur botste. Ik had me zo boos gemaakt, erop gestaan dat ze haar zouden helpen. Maar opnieuw werd ze weggestuurd. En weet je wat het gekke was? Terwijl ik me een vod voelde toen we samen uit het ziekenhuis stapten, was Jihan blij. Ze had zich verdedigd gevoeld, ze was niet alleen voor die medische rechtbank moeten verschijnen. Ook al hadden we verloren, iemand had voor haar gepleit.’

Vogels voor de kat

In een van haar brieven in het boek schrijft Doutrepont dat ze een raar en luguber beroep uitoefent. Een kerntaak in haar vrijwilligerswerk was mensen klaar te maken voor hun verhoor. En dat betekent vaak traumatische gebeurtenissen lospeuteren, het mes opnieuw in een gapende wonde moeten draaien. Ook al verstopt iemand die wonde al jaren.

‘Uit mijn ervaring als advocate in Brussel weet ik hoe asielinstanties er vanuit gaan dat mensen liegen. Het is aan asielzoekers om aan te tonen dat ze dat niet doen. Ze moeten een proper verhaal leveren dat voldoet aan de verwachtingen van asielinstanties: duidelijk, chronologisch en logisch opgebouwd, met echte emoties. Maar zo werkt het niet bij mensen van vlees en bloed.'

'Trauma’s, schaamte, trots, wantrouwen, onwetendheid, taboe’s spelen een rol. Alleen hebben asielinstanties daar te weinig oren naar: ze lijken het belangrijker te vinden hoe mensen het verhaal brengen dan wat ze vertellen. We bereiden hen dan ook voor dat ze alles moeten geven om geloofwaardig te worden bevonden. In Moria merkten we dat mensen die we voorbereidden, bijna dubbel zoveel kans hadden op een beschermingsstatuut.’

Vooral ongeletterde mensen blijken in de kampen vogels voor de kat als ze niet geholpen worden.

Vooral ongeletterde mensen blijken in de kampen vogels voor de kat als ze niet geholpen worden. Frappant is ook het gebrek aan tolken. Onwettig, zegt Doutrepont.

‘De Senegalese Oumar die problemen kreeg omwille van een erfeniskwestie, sprak enkel Pulaar. Hij had een heel complex verhaal te vertellen tijdens zijn verhoor. Er was een tolk aanwezig, maar één die Oumars taal niet sprak, en Frans sprak met de interviewer. Oumar snapte er niets van, moest op het einde van zijn verhoor een papier tekenen, ongeletterd of niet. Uiteindelijk kreeg hij een negatieve beslissing op zijn aanvraag waar niets stond over zijn eigenlijke verhaal. Die procedure is dus absoluut niet wettig verlopen. Het probleem is dat Oumar naar ons kwam nadat zijn procedure was afgesloten. Er is geen enkel toezicht, nog zoiets ongelofelijk, dus het is zijn woord tegen dat van de protection officer.’

Wie geeft om procedurefouten?

Mensen grijpen in Griekse kampen naast de internationale bescherming waar ze recht op hebben, omdat er grote procedurefouten worden gemaakt, zegt de advocate. Volgens Doutrepont werden op Moria alleen al drie grote asielrichtlijnen van de Europese Unie geschonden.

‘Het betreft richtlijnen die aangeven hoe asielprocedures moeten verlopen, wie moet worden erkend als vluchteling, hoe opvang moet georganiseerd zijn. Maar met Moria hebben de Europese Unie en Griekenland een georganiseerd systeem neergepoot waarin de basisrechten van vluchtelingen werden geschonden. Hoe kan je het anders verklaren dat ngo’s die een zekere — minimale — vorm van onderwijs proberen te organiseren voor kinderen die voor lange perioden verstoken zijn van school, gedwarsboomd worden door de Griekse politie?'

'Men wilde niet dat mensen goed werden opgevangen.’

'Of hoe verklaar je dat het Swiss Camp, een open kamp dat goed draaide en werd gerund door vrijwilligers, waar mensen konden gaan aankloppen voor een lekkere maaltijd of een kapper, werd gedwarsboomd? Griekse autoriteiten hebben dat kamp meermaals proberen te sluiten met een heleboel absurde reglementeringen, rond hygiëne en elektriciteit. Criteria die misschien van toepassing zijn voor een restaurant maar zeker niet voor een vluchtelingenkamp. Het doel was om de humane benadering de kop in te drukken. Men wilde niet dat mensen goed werden opgevangen.’

Geen enkel Europees land ontsnapt aan verantwoordelijkheid

Griekenland is rechtstreeks bevoegd voor de kampen op zijn grondgebied. Maar Europa ontsnapt daardoor niet aan zijn zware morele verantwoordelijkheid. De situatie van de overvolle kampen op de Griekse eilanden zijn immers een rechtstreeks gevolg van het mislukte EU-Turkije-akkoord dat in werking trad in maart 2016 en officieel afliep in 2020.

De daaraan gekoppelde beloofde relocatie, waarbij Europese lidstaten vluchtelingen overnemen van de grenslanden, bleef uit. Ook ons land blinkt niet uit in relocatie-initiatieven. Zo is Doutrepont alvast niet onder de indruk van de twaalf niet-begeleide vluchtelingen die in december naar ons land kwamen. ‘Drie maanden duurde het na de belofte van de vorige staatssecretaris van Asiel en Migratie Maggie De Block’, zegt de advocate. ‘Te voet van Griekenland naar België was sneller gegaan.’

‘Te voet van Griekenland naar België was sneller gegaan.’

‘De verwachting dat Griekenland de Europese status quo over migratie en vluchtelingen oplost, is de kern van het probleem. Griekenland zit economisch aan de grond, heeft een asielsysteem dat in elkaar is gestuikt, is het eerste land waar mensen binnenkomen. Het klopt dat Griekenland geld krijgt van de Europese Unie om dat Europese grensbeleid uit te voeren, maar je kan een zo complex en pan-Europees probleem als asiel en migratie toch niet oplossen door enkel een envelop met geld op te sturen.’

Juridische verantwoordelijkheid

Wie klaag je eigenlijk aan voor wat er misgaat op de Griekse eilanden? Wie kan je tot verantwoording roepen als blijkt dat in Europese kampen zowel het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens als de Conventie van Genève worden geschonden? Dat is een grote uitdaging, reageert Doutrepont.

‘De structuur van de kampen op de Griekse eilanden is zo opgebouwd dat de verantwoordelijkheid letterlijk vergaat. Toen het EU-Turkije-akkoord in werking trad, werd er voor het Europees Hof van Justitie een procedure tegen opgestart. Het antwoord van het Hof van Justitie was: “Wij zijn niet bevoegd, er is immers geen sprake van een contract met bindende afspraken.” De deal was volgens het Hof een informeel akkoord zonder juridische waarde. Dat heeft in de feiten heel veel nefaste gevolgen gehad op de rechten van mensen maar het was dus niet juridisch aanvechtbaar.’

Het is kenmerkend voor het Europese kader, zucht Doutrepont. ‘Wanneer Frontex, het Europese grensbewakingsagentschap, bootjes laat zinken op volle zee, kan je de Europese Unie niet rechtstreeks aanklagen. Omdat de uitvoerende taken van Frontex de verantwoordelijkheid zijn van de lidstaten die deelnemen aan welbepaalde operaties.’

Wat doen we nu tegen de schande?

‘Ik had altijd gedacht dat zoiets gebeurde in andere contexten, in ontwikkelingslanden, conflictgebieden, op plekken waar geen functionerende regering is. Het was nooit in me opgekomen dat het mogelijk zou zijn in Europa. Fout gedacht. Toen ik in Moria was, was ik aanvankelijk in shock. Maar ik herinner me nog goed hoe mijn tweede reactie was: we maken hier deel van uit, en wij aanvaarden dit.'

'Ik dacht altijd dat dit gebeurde in landen zonder functionerende regering. Het was nooit in me opgekomen dat het mogelijk zou zijn in Europa.'

'Ik dacht dat ik het absolute dieptepunt had gezien en dat dit tijdelijk was. Ik had gehoopt dat het platbranden van Moria het geweten van onze burgers nu echt zou aanspreken. Dat we onze leiders tot een andere politiek zouden dwingen, dat we druk zouden uitoefenen.'

'Ik had gehoopt dat we ons anno 2021 in ongeloof en afschuw zouden afvragen hoe we zo’n situatie op de Griekse eilanden in godsnaam ooit hebben kunnen aanvaarden. Ik vroeg me af wat ik zou vertellen aan mijn kinderen: wat hadden we dan wel gedaan tegen al die schande?’

Toch blijft Doutremont hopen en geloven in verandering. Ze is overtuigd dat we als burgers meer macht hebben dan we denken. 'We kunnen betogen, media-aandacht winnen, open brieven schrijven om politici tot andere ideeën te brengen, daarin volharden.' En we kunnen boeken schrijven die politici verplicht zijn om te lezen.