‘Het viel te verwachten dat er opnieuw doden zouden vallen aan de Spaanse enclaves in Marokko’

Marokkaanse soldaten aan het grenshek tussen Marokko en de Spaanse enclave Melilla. ‘Een migratiebeleid dat zich op grensbescherming richt, leidt niet tot minder migratie.’

Juan Medina / Reuters

‘Als Marokko de diplomatieke banden wil herstellen, wil het bewijzen hoe goed het zijn grenzen gesloten kan houden’, stelt migratieonderzoeker Ruben Wissing. En omgekeerd: als het makkelijker migranten naar Europa doorlaat, is dat om Spanje en de Europese Unie dwars te zitten. Maar die Marokkaanse migratiediplomatie maakt slachtoffers, zoals de minstens 23 doden eind juni in de Spaanse enclave Melilla.

Update 23 juni 2023

Eén jaar geleden kwamen bij een bestorming van het hek van de Spaanse enclave Melilla tientallen mensen om het leven. Volgens de Spaanse afdeling van Amnesty International zijn nog altijd 76 personen vermist én liggen minstens 22 lichamen van slachtoffers nog altijd ongeïdentificeerd in een mortuarium. Amnesty verwijt de Spaanse autoriteiten dat ze geen degelijk, onafhankelijk onderzoek naar het geweld door de Spaanse veiligheidsdiensten hebben gedaan. En aan de Marokkaanse autoriteiten dat die géén onderzoek hebben gedaan plus het ‘bijna onmogelijk’ gemaakt hebben voor families en ngo’s om naar vermiste of overleden personen te zoeken.

Het hek van Melilla, een van de twee Spaanse enclaves in Marokko, wordt wel vaker bestormd door migranten die voet willen zetten op Europees grondgebied. Maar de bestorming van vrijdag 24 juni haalde de internationale krantenkoppen: minstens 23 migranten kwamen er bij om door de chaos en door het gebrekkige en gewelddadige optreden van politie- en veiligheidsagenten.

Dat het opnieuw fout loopt aan de Spaanse enclaves, wekt weinig verwondering bij jurist en migratieonderzoeker Ruben Wissing. Hij bestudeerde aan de UGent jarenlang het Marokkaanse migratiebeleid, en wijst erop dat dat sterk samenhangt met de relatie met de Europese Unie die Marokko beoogt.

Marokko en Spanje waren het voorbije jaar verwikkeld in een diplomatieke ruzie. De druppel die de emmer deed overlopen in april 2021, was dat Polisario-leider Brahim Ghali verzorging kreeg in een Spaans ziekenhuis, na een covid-19-besmetting. Marokko beschouwt de Polisario-beweging, die strijdt voor de onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara, als een terroristische beweging. Een deel van de Sahrawi-bevolking vluchtte in de jaren ‘70 naar Algerije, en het grootste deel van het gebied wordt nu bestuurd door Marokko.

Als antwoord op de verzorging van Ghali in Spanje liet Marokko vorig jaar duizenden migranten naar Ceuta gaan.

Marokko en Spanje hebben sinds kort de diplomatieke banden hersteld. Had dat een impact op wat in Melilla gebeurde?

Ruben Wissing: Absoluut. Toen de banden met Spanje verslechterden, met de opname van Brahim Ghali in een Spaans ziekenhuis, gooide Marokko de grenzen open. Meer dan 10.000 migranten staken de grens van de Spaanse enclave Ceuta over. Dat waren vooral Marokkaanse migranten. Om de banden te herstellen, wil Marokko altijd bewijzen hoe goed het zijn grenzen gesloten kan houden. Het viel te verwachten dat er opnieuw doden zouden vallen.

Ik had niet verwacht dat de Marokkaanse politie zichtbaar zo’n buitensporig geweld zou gebruiken. Er zijn duidelijke beelden: agenten die weerloze migranten natrappen en slaan. Ik vraag me af waarom we nu deze beelden te zien krijgen? Is dat met het oog op de Europese Unie? Het is net vóór of na een overeenkomst met Spanje of Europa dat Marokko laat zien tot wat het in staat is.

‘De Europese Unie hecht steeds minder belang aan mensenrechten, zelf in haar discours over grenzen beschermen.’

Waarom was het zo belangrijk om de banden tussen Spanje en Marokko te herstellen?

Ruben Wissing: Het was voordelig voor de twee landen. Daar zijn verschillende redenen voor: economische en politieke, maar ook migratie speelde een belangrijke rol. Er is geen verdeelplan voor asielzoekers binnen de Europese Unie, dus de druk (van migranten die de EU in Spanje binnenkomen, red.) komt helemaal op Spanje te liggen – of die nu reëel of gepercipieerd is. In de strijd tegen illegale migratie heeft Spanje alleen maar baat bij een goede relatie met Marokko.

De Spaanse premier Pedro Sánchez heeft nu, in ruil voor het strengere migratiebeleid, zijn steun uitgesproken aan het Marokkaanse plan voor autonomie voor de Westelijke Sahara onder Marokkaanse soevereiniteit. Dat is uniek in de geschiedenis. De autoriteiten van Spanje, de voormalige kolonisator van de Westelijke Sahara, hadden altijd de piste gesteund van een referendum over het statuut onder de bevolking.

De zaak van de Westelijke Sahara komt altijd terug. Het gebied is erg belangrijk voor Marokko, het is hun belangrijkste punt in de diplomatie. Marokko probeerde via verschillende kanalen erkenning te krijgen voor zijn beheer van het gebied, zowel bij de Verenigde Naties als de Afrikaanse Unie. Nu probeert het land voor land om een meerderheid bijeen te krijgen. En dat lijkt hen te lukken sinds oud-VS-president Trump de Marokkaanse soevereiniteit erkende in ruil voor de normalisatie van de banden met Israël.

Geweld en mensenrechten

Wat was uw eerste reactie toen u eind juni hoorde over de gebeurtenissen in Melilla?

Ruben Wissing: Ik was verbaasd hoe ver de samenwerking tussen de twee landen gaat. Spanje schendt het internationaal recht door Marokkaanse agenten op zijn grondgebied toe te laten om migranten terug te sturen naar het Marokkaanse grondgebied. De dodelijke afloop was toch een shock. Wat een horror.

De Europese Unie hecht steeds minder belang aan mensenrechten, zelf in haar discours over grenzen beschermen. Europese politici zoals Charles Michel (voorzitter van de Europese Raad, red.) staan te applaudisseren voor pushbacks aan onze grenzen. De Spaanse premier kwam niet verder dan het feliciteren van de Marokkaanse ordediensten. Het zat er dus wel aan te komen.

Migratieonderzoeker Ruben Wissing: ‘De Europese Unie hecht steeds minder belang aan mensenrechten, zelf in haar discours over grenzen beschermen.’

© Yassin Akouh

Er wordt gezegd dat de migranten gewelddadiger waren dan bij eerdere bestormingen van het hek. Ze waren dit keer bewapend met stokken, stenen en scherpe voorwerpen. Meerdere Marokkaanse en Spaanse agenten raakten daarbij gewond. Waren de migranten werkelijk gewelddadiger?

Ruben Wissing: Dat kan ik niet beoordelen. Ik ben wel ter plaatse geweest, in de geïmproviseerde kampementen in de bossen in de buurt van de grens, nadat de veiligheidsdiensten er alles vernield hadden tijdens een razzia. Het was een gruwelijke dystopie van vernielingen, verwondingen en ontreddering. Dan kan ik me wel voorstellen dat de wanhoop zo groot is dat bepaalde migranten overgaan tot geweld.

Het was ook een uitzonderlijk grote groep mensen die het hek bestormden. Een groep van 2000 migranten maakt ongetwijfeld een grotere indruk dan een groep van 500.

Imago in Afrika

De Marokkaanse koning Mohammed VI zei in een toespraak in januari 2017, voor de Afrikaanse unie (AU), dat de constructieve acties ten gunste van immigranten het imago van Marokko hebben versterkt. Wat kan u daarover vertellen?

Ruben Wissing: Deze uitspraak deed hij net nadat Marokko terug was toegetreden tot de Afrikaanse Unie (AU), en de uitspraak was gericht op Afrika. De Marokkaanse koning wil bij de AU het beeld creëren dat zijn land open staat voor sub-Saharaanse migranten.

De basisboodschap is dat Marokko een land is waar migranten welkom zijn. Dat het een land is dat meer verbonden is met Afrika dan met Europa en dat het altijd zo was in de geschiedenis. Marokko gebruikt migratiediplomatie om strategische doelstellingen te verwezenlijken.

Er zijn Afrikaanse ambassadeurs die het migratiebeleid van Marokko prijzen, zelfs na de gebeurtenissen in Melilla. Hoe komt dat?

Ruben Wissing: Het past binnen de Afrikadiplomatie van Marokko. Marokko heeft goede banden met de Afrikaanse politieke elites. Het is in de Afrikaanse Unie de leider inzake migratie. Het land organiseerde in 2018 de top voor het VN-migratiepact in Marrakech. Dit is enorm belangrijk geweest voor Marokko’s imago.

Marokko blijft herhalen dat het de beste wettelijke kaders voor migranten heeft. We mogen ook niet vergeten dat Marokko een belangrijke investeerder is in West-Afrika.

Welke rol speelt de Europese Unie?

Ruben Wissing: De EU geeft veel geld uit aan grensbewaking en controle van migratie. Ze focust zich minder op de bescherming van vluchtelingen in Marokko. De EU en Marokko hebben in 2013 een Mobility Partnership afgesloten (om de migratie onder controle te houden, in ruil voor flexibeler verlening van Europese visums, red.). Toen ging er nog aandacht naar het installeren van een asielprocedure, en in datzelfde jaar engageerde de Marokkaanse koning zich om een asielwet aan te nemen. Het is er nooit van gekomen, en Europa heeft zijn interesse daarin verloren.

Op het moment dat er politieke druk gezet moet worden, gaat het voor de EU enkel over grensbewaking. Wat Marokko met migranten doet, interesseert Europa weinig. Dan word je natuurlijk medeplichtig aan wat daar gebeurt.

Vindt u niet dat Marokko het vuile werk van Europa doet?

Ruben Wissing: Zeker. En meer en meer niet-Europese landen doen dat. De grens van Europa komt steeds zuidelijker te liggen. Die ligt nu aan Ceuta en Melilla, maar ook al veel zuidelijker, in Niger en West- en Centraal-Afrika.

Europa wil niet dat Marokko alleen zijn eigen landgenoten terugneemt, maar iedereen die irregulier van Marokko naar Europa reist. Daar wordt al jaren over onderhandeld.

Geen asiel in Marokko

U interviewde in 2019 vijftien Congolese migranten in de Marokkaanse hoofdstad Rabat voor uw onderzoek. Wat kwam u daarbij te weten?

Ruben Wissing: Mijn onderzoek gaat over vluchtelingen en andere gedwongen migranten op zoek naar bescherming in Marokko. Ze zoeken eerder bescherming binnen hun eigen gemeenschappen en sociale netwerken, zoals de kerk of zelforganisaties, in plaats van bij de Marokkaanse staat.

Er heerst een grote angst onder migranten in Marokko om opgepakt te worden. Velen krijgen te maken met discriminatie, ze voelen zich onveilig. Ze zoeken vooral kansen om te werken en om hun leefomstandigheden te verbeteren. Voor hen is de staat een irrelevant orgaan, waar ze geen vertrouwen in hebben. Zelfs onder de Marokkaanse bevolking heerst er wantrouwen.

Het viel me wel op dat sub-Saharaanse migranten de Marokkaanse koning wel vertrouwen, als iemand die boven de staat staat. Ze wijzen hém niet met de vinger als ze te maken krijgen met racisme, geweld of discriminatie of als ze de Marokkaanse politie hen dwingt naar het binnenland te gaan.

Twee regularisatiecampagnes en het bezoek van de paus in 2019 hebben het imago van de koning bij de katholieke Congolezen heel erg verbeterd. Hun slechte situatie wijten ze eerder aan de politiek dan aan de koning.

Waarom vragen Afrikaanse migranten geen asiel aan in Marokko?

Ruben Wissing: Dat doen ze vaak, alleen heeft Marokko geen asielprocedure. Als je asiel wil aanvragen, dan moet je dat via het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen van de Verenigde Naties (UNHCR, de VN-Vluchtelingenorganisatie, red.) doen. Door een structureel tekort aan middelen bij deze organisatie duurt het vaak jaren voordat je een resultaat krijgt.

Als je een positief resultaat krijgt, moet je naar het Marokkaanse Bureau des Réfugiés et des Apatrides (BRA) gaan. Dat zal dan verder over je beslissen. Het is een overheidsdienst die bestaat op papier, maar die nog totaal niet functioneel is. Zij kunnen je asiel alsnog weigeren.

‘Wie de politie het meest betaalt, mag als eerste de bus verlaten. Als je geen geld bij je hebt, dan heb je pech.’

Is het Marokkaanse migratiebeleid doorheen de jaren veranderd?

Ruben Wissing: Sinds de grondwet van 2011 is er op papier veel veranderd. De koning kondigde in 2013 een grote hervorming van het migratiebeleid aan.

Van de vele beloftes is Marokko er drie nagekomen. Er zijn twee regularisatiecampagnes geweest, waarbij 50.000 personen een tijdelijke verblijfsvergunning van drie jaar kregen. Die kunnen ze verlengen door een bewijs voor te leggen dat ze werken of een woonst huren. Maar dat kunnen ze vaak niet kunnen.

Er is ook een anti-mensensmokkelwet gekomen. Migranten hebben daarnaast ook recht op basisgezondheidszorg, en hun kinderen kunnen onderwijs genieten. Dat is verbeterd.

Maar de belofte om migratie niet meer te criminaliseren, door een nieuwe migratiewet aan te nemen, is niet uitgevoerd. De mensenrechten van de migranten worden nog steeds geschonden. Ook de beloofde asielwet is er nog altijd niet. Ik vermoed enkel omdat die politiek gezien niks meer oplevert.

‘Migranten volgen eerder de opportuniteiten die er zijn, ze weten bij de start vaak niet waar ze heen zullen gaan.’

Marokko stuurt regelmatig migranten naar steden in het zuiden van het land. Mag dat zomaar?

Ruben Wissing: Dat mag absoluut niet. Het is een goed voorbeeld van het totaal wetteloze kader waarbinnen migratie in Marokko gemanaged wordt, los van wat de EU daarover mag beweren. Je krijgt als migrant geen beslissing, je hebt geen toegang tot een advocaat en je kan geen beroep aantekenen tegen deze beslissing.

Mensen worden opgepakt op straat, verblijven één nacht in een politiecel en worden dan met velen op een bus gezet. Ze mogen niet eens hun kinderen opbellen. Wie de politie het meest betaalt, mag als eerste de bus verlaten. Als je geen geld op zak hebt, dan heb je pech.

Europa moet daar toch van op de hoogte zijn?

Ruben Wissing: Het zegt daar niets over. Het enige wat we hebben, zijn een aantal rapporten van ngo’s en van de Verenigde Naties.

Migratieroutes

Waarom kiezen migranten de Marokkaanse route om naar Europa te migreren?

Ruben Wissing: Migranten volgen eerder de opportuniteiten die er zijn, ze weten bij de start vaak niet waar ze heen zullen gaan. Bij veel migranten waar ik mee sprak, verliep hun migratietraject over vele etappes.

De route via Marokko is een alternatief voor de route via Libië. Libië heeft mensen totaal afgeschrikt. De Europese Unie geeft veel geld aan dat land zonder het te monitoren.

Negatieve ervaringen in Marokko en gebrek aan veiligheid en aan bescherming door de Marokkaanse staat zorgen ervoor dat mensen toch weer overwegen verder te trekken, naar Europa.

‘Een migratiebeleid dat zich op grensbescherming richt, leidt niet tot minder migratie.’

Hoe zit het met de migratieroute via de Canarische eilanden?

Ruben Wissing: Deze route wordt al langere tijd gebruikt. De kans bestaat dat ze opnieuw populairder wordt, uit schrik voor een herhaling van wat er aan de grens van Melilla gebeurde. Een migratiebeleid dat zich op grensbescherming richt, leidt niet tot minder migratie, integendeel. Migranten zoeken dan net gevaarlijkere routes op.

De Canarische eilanden zijn daar een goed voorbeeld van. De enigen die daaraan verdienen, zijn mensensmokkelaars.

Bronnen bij de Marokkaanse ambassade in Madrid beschuldigen Algerije ervan een rol te hebben gespeeld bij de gebeurtenissen in Melilla. Is het mogelijk om het Marokkaanse grondgebied via Algerije te bereiken?

Ruben Wissing: Er zijn inderdaad migranten die het Marokkaanse grondgebied via Algerije binnenkomen. Het is een immens lange grens. Maar ik kan niet verifiëren of de Algerijnse overheid migranten heeft aangemoedigd de grens over te steken. Marokko en Algerije wijzen voor alles met de vinger naar elkaar. Het zijn gezworen aartsvijanden, en het gaat van kwaad naar erger.

In 2017 was er een wekenlange impasse tussen de twee landen over een groep Syrische vluchtelingen die in niemandsland tussen grenzen vastzat. Geen van beide landen wilde hun opnemen, tot Marokko begreep dat er politiek kapitaal in zat. En dat past goed in de migratiediplomatie van Marokko: migratie inzetten om diplomatieke voordelen te bekomen. Net zoals bij het Marrakechpact of het Marokkaanse discours in de Afrikaanse Unie.