Martha Nussbaum: ‘Mensen moeten in hun hart beroerd worden om verder te kijken dan het eigenbelang’

Het uitgangspunt van haar denken ligt bij de klassieke Griekse filosofen en de Griekse tragedies. De Romeinse stoïcijnen fascineerden haar vooral om hun ideeën over emoties. Al zijn haar boeken best taaie materie, wat haar drijft is de zoektocht naar principes voor een politiek die ieder mens een zinvol leven kan garanderen.

“Ieder mens is een doel op zich” is het uitgangspunt van Nussbaums politieke filosofie, en beleidsmakers hebben de verantwoordelijkheid om menselijke ontplooiing mogelijk te maken. Ze woonde een aantal jaren in India, waar de realiteit van de armen voor haar heel concreet werd.

Nussbaum (°1947) is tegenwoordig hooglerares aan de Universiteit van Chicago, waar ze filosofie, rechtsfilosofie en ethiek doceert, maar humane wetenschappen in het algemeen zijn haar terrein. Ze specialiseerde zich ook in literatuur, theater en theologie. In heel haar loopbaan mocht ze meer dan vijftig eretitels in ontvangst nemen. In 1997 huldigde de KU Leuven haar met een eredoctoraat en in mei dit jaar kreeg ze die onderscheiding ook van de Universiteit Hasselt. MO* had de gelegenheid Nussbaum daar te ontmoeten.

Mijn vader dreigde ermee mij te onterven en mijn studies niet langer te betalen als hij me erop zou betrappen in het publiek op te treden met Afro-Amerikanen.

Al in haar vroege kinderjaren was Nussbaum gevoelig voor uitsluiting en onrecht. ‘Mijn vader (George Craven, die een prestigieus advocatenkantoor runde, adw) was een heel goede vader maar ook een racist’, vertelt Nussbaum. ‘Ik was nog een klein meisje en had op een keer een zwart vriendinnetje mee naar huis gebracht. Ik nam haar mee binnen en gaf haar een glas limonade. Voor mijn vader ging dat te ver. Als een Afro-Amerikaan van een glas drinkt, dan kan je toch niet meer uit datzelfde glas drinken.’

‘Dit voorval is diep in mijn geheugen gegrift. Mijn vader dreigde ermee mij te onterven en mijn studies niet langer te betalen als hij me erop zou betrappen in het publiek op te treden met Afro-Amerikanen. Later huwde ik met een joodse partner (Allen Nussbaum, adw) en bekeerde me tot de joodse godsdienst. Ook dat was volledig tegen de wil van mijn vader, die niet op dat huwelijk aanwezig was. Mijn moeder en grootmoeder stonden honderd procent achter mij. Ik zag dus in mijn eigen gezin heel verschillende houdingen tegenover dezelfde werkelijkheid.’

Mogelijkheden scheppen

De rode draad door haar werk is een diepe zorg om de menselijke kwetsbaarheid en de mogelijkheid voor ieder mens om een zinvol leven te leiden.

Iemand liefhebben kan gepaard gaan met pijn en verlies, maar dat soort kwetsbaarheid is onderdeel van het menselijk bestaan. Nussbaum: ‘De stoïcijnen stelden dat we die gevoelens moeten bannen uit ons leven, door zulke nauwe relaties niet te hebben, om dan ook geen lijden te ervaren. Daar ben ik het niet mee eens. Maar honger bijvoorbeeld, is een pijn die niemand op deze wereld zou hoeven te lijden. Geen enkele vrouw zou moeten vrezen slachtoffer te worden van seksueel geweld.

Voor mij is de vraag dus: wat kan een goede samenleving doen en wat kan de wet doen om een einde te maken aan die verschillende soorten kwetsbaarheid die vermijdbaar zijn? Die kwetsbaarheid is ook ongelijk verdeeld, naar gelang van etnische herkomst, genderverschillen of religie. Mensen lijden vaak onnodig, en dat moeten we proberen weg te werken.’

Met het meten van het bnp kom je helemaal niet te weten hoe de mensen in een bepaald land het maken.

Voortbouwend op die bezorgdheid analyseerde ze in haar boek Mogelijkheden scheppen. Een nieuwe benadering van de menselijke ontwikkeling hoe er naar het concept “ontwikkeling” wordt gekeken. Met het meten van het bnp kom je helemaal niet te weten hoe de mensen in een bepaald land het maken. Samen met de Indiase econoom en Nobelprijswinnaar Amartya Sen werkte ze een kritiek uit op die enge economische benadering en ontwierp ze de zogenaamde capability approach of vermogensbenadering.

Nussbaum: ‘Het menselijk leven is niet eendimensionaal. Welzijn gaat niet enkel over economische groei, het gaat ook over gezondheid, opvoeding, rechten en vrijheden. Ongelijkheid snijdt mensen af van mogelijkheden. Als we willen spreken over ontwikkeling, moeten we veel meer kijken naar wat ieder mens kan doen of zijn. Welke mogelijkheden worden hem of haar geboden om een gelukkig leven te leiden? Waaraan hebben mensen behoefte om hun leven te verbeteren?’

Het gaat daarbij dus over de verantwoordelijkheid van de overheid om te waken over de levenskwaliteit van mensen. Het antwoord op de het gestelde vragen moet volgens Nussbaum vastgelegd worden in de grondwet van een land en in de wetgeving in het algemeen.

Als je een grondwet wilt schrijven, moet je een lijst hebben, redeneert Nussbaum, en zo is ze tot tien voorwaarden gekomen (zie kaderstuk) die een maatschappij zou moeten creëren om minimaal rechtvaardig te zijn.

Voorwaarden voor minimale rechtvaardigheid
1. De mogelijkheid krijgen een menselijk leven te leiden en niet een vroegtijdige dood te hoeven sterven of in mensonwaardige omstandigheden te moeten leven;
2. De kans krijgen om fysiek gezond te leven;
3. De garantie krijgen op fysieke integriteit en niet voortdurend te hoeven vrezen voor agressie;
4. Leven vanuit je zintuigen, je verbeelding en creatieve ideeën;
5. Kunnen leven vanuit je emoties, met emotionele verbondenheid met mensen en dingen, met de mogelijkheid om lief te hebben, om verdriet te hebben, verlangen, angst en woede te voelen;
6. De mogelijkheid hebben om de praktische rede aan te spreken en je leven zelf in handen te nemen;
7. De mogelijkheid hebben om te leven met anderen, je te verenigen met anderen, je in te leven in de situatie van anderen;
8. De mogelijkheid hebben om betrokken te zijn op andere soorten (planten en dieren); 9. De mogelijkheid hebben om te spelen en je te ontspannen; 10 Greep hebben op je omgeving: politieke en materiële keuzemogelijkheden.

De Human Development and Capability Association, waarvan Nussbaum de voorzitster is, moet dit denken verder ingang doen vinden. Nussbaum: ‘De vermogensbenadering is inmiddels toonaangevend geworden in de Wereldbank. De hoofdeconoom van de Wereldbank, Kaushik Basu, heeft met ons samengewerkt, net als de gewezen premier van India, Manmohan Singh. Er zijn talrijke plekken op de wereld waar we proberen een impact te hebben. Het is niet alleen via de grote financieringsinstellingen maar ook door concrete beleidsmaatregelen van regeringen dat we vooruitgang moeten boeken.’

Politiek en emoties

Als je wilt opkomen voor rechtvaardigheid en herverdeling, voor een groot project of een politieke droom, dan moet je daarvoor draagvlak creëren. Maar hoe creëer je draagvlak voor nobele ideeën in een wereld die gedomineerd wordt door hebzucht en eigenbelang, vraagt Nussbaum zich af. Daarvoor moeten we emoties in de politiek terugbrengen, vindt ze.

Ze komt hiermee op gevaarlijk terrein. ‘De meeste mensen zijn erg wantrouwig over de rol die emoties kunnen spelen in de politiek, mensen in Europa denken dan meteen aan fascisme,’ zegt Nussbaum. In haar boek Politieke emoties. Waarom een rechtvaardige samenleving niet zonder liefde kan legt ze uit over welke soort emoties ze het dan wel heeft. Uitsluiting en afwijzing zijn des mensen, stelt Nussbaum. Mensen zijn van nature met zichzelf bezig. Ze richten zich op hun eigenbelang en op hun persoonlijke projecten. Mensen vragen begaan te zijn met het welzijn van de hele mensheid is een doel dat te ver ligt.

‘Leiders moeten emotionele ondersteuning geven aan waardevolle projecten en zich verbinden met de mensen zoals ze zijn in het concrete leven.’

Een tussenstap kan volgens Nussbaum de liefde voor het vaderland zijn, een vorm van welbegrepen patriottisme. Al erkent ze dat dit concept in de context van globalisering en radicalisering ook verkeerd gebruikt kan worden: ‘Wat wij willen is dat mensen in hun hart beroerd worden om verder te kijken dan hun eigenbelang, om een gemeenschappelijk project te hebben voor de realisatie van een gemeenschappelijk goed.’ Dat gemeenschappelijk goed gaat over vrijheid van meningsuiting, van religie, van kunst.

‘Leiders moeten emotionele ondersteuning geven aan waardevolle projecten en zich verbinden met de mensen zoals ze zijn in het concrete leven, met de liefde en de zorg die ze in hun directe omgeving ervaren hebben.’

Het thema is wel erg actueel. Het project Europa staat zwaar onder druk en empathie was ver zoek op de politieke agenda in de vluchtelingencrisis. Hoe kijkt Nussbaum daarnaar? ‘Wanneer het gaat om zo’n grote groep migranten die vragen om binnen te komen, is dat altijd angstaanjagend. We moeten ons echter realiseren dat het hier gaat om een humanitaire crisis. De wereld weigerde ook om de joden op te nemen toen ze op de vlucht waren voor Hitler. Ook het negeren van de hulpkreet van de vluchtelingen is een misdaad. Dit zijn mensen die op de vlucht zijn voor onderdrukking, mensen die democratie willen. Natuurlijk vraagt het een inspanning om hen op te nemen in de samenleving, maar er is geen reden om aan te nemen dat dat onmogelijk is. Die mensen komen omdat ze de waarden van de verlichting willen delen.’

‘Vandaag zien we heel vaak hoe mensen hun mening al geven voor ze ernstig hebben nagedacht over wat echt hun mening is.’

© Liesbeth Driessen​

‘Laten we eens terugkijken in de geschiedenis en zien hoe wij nu oordelen over situaties waarin landen in het verleden medelijden geweigerd hebben. Er zijn heel wat gevallen geweest dat naties de elementaire menselijke waarden schonden en de test van het medeleven niet doorstonden. Je kunt je ook afvragen: hoe heeft dat kunnen gebeuren? Mensen die bang zijn demoniseren makkelijk alles en iedereen die anders is, in plaats van te kijken naar wie de echte criminelen zijn. Ik denk dat daar het probleem ligt. Wij hebben vandaag de kans om onze eigen geschiedenis te maken. Laten we dat op een waardige manier doen.’

De democratie heruitvinden

De crisis van de democratie is vandaag voelbaar in Europa, in de VS, in de hele wereld. We kiezen politici, maar zodra ze aan de macht zijn, verdedigen ze ons helemaal niet. Moeten we de democratie heruitvinden?

‘De democratie moet altijd heruitgevonden worden’, antwoordt Nussbaum. ‘En dat hébben we ook al gedaan, met name een democratie die veel meer de waardigheid van ieder mens beschermt, en dat moeten we blijven doen. In de VS hebben we vorig jaar pas eindelijk ingezien dat onze grondwet vereist homohuwelijken toe te laten. We verleggen de grenzen van de democratie voortdurend; nu gaat het weer over transgenders. In elk tijdperk zijn er dingen die ons wettelijk en politiek op de proef stellen. Het eerste land dat vrouwen stemrecht gaf (Nieuw-Zeeland, adw), deed dat op het einde van de negentiende eeuw, maar pas vorig jaar kregen vrouwen in Saoedi-Arabië stemrecht. We zijn op de goede weg, maar hij is nog lang.’

Was de Arabische Lente een stap in de richting van een democratische evolutie? Nussbaum: ‘Ik denk dat mensen onderschat hebben wat het betekent om het juk af te schudden. Opdat een democratie stabiel zou kunnen zijn, moeten er zekere voorwaarden vervuld zijn. De Iraanse dissident en schrijver Akbar Ganji schrijft dat in het Midden-Oosten alleen in Iran de reële voorwaarden voor een succesvolle democratie aanwezig zijn: hoge scholingsgraad van de vrouwen, een goed ontwikkelde civiele samenleving, goed ontwikkelde jeugdbewegingen. In Iran zou het dus kunnen, als daar niet die erg brutale repressie was. Voor de Arabische Lente moet er nog hard gewerkt worden aan die noodzakelijke voorwaarden. Op straat komen alleen is onvoldoende.’

Vormen figuren als Donald Trump geen bedreiging voor de democratie? Nussbaum: ‘Met iemand als Trump is de democratie zeker bedreigd. Maar zelfs wanneer Trump wint, kan hij nog niet zomaar de dingen doen die hij wil. Hij is geen dictator. Als hij verkozen wordt – ik hoop uiteraard van niet –, dan is hij president, met een wetgevende en een rechterlijke macht naast zich.’

Niet voor de winst

Volgens Nussbaum hebben de universiteiten een cruciale rol in het vormgeven van de maatschappij van morgen. De kloof tussen de persoonlijke, op het eigenbelang gerichte emoties en de ruimere gemeenschap kunnen we leren te overbruggen door een opvoeding van de emoties, zodat mensen hun lot herkennen in dat van de anderen en gevoelens van medeleven ontwikkelen ook voor mensen die ze niet kennen.

In haar boek Niet voor de winst stelt ze echter dat het onderwijs in crisis is. Sinds we economische groei boven alles zetten, is ook het onderwijs te veel in de greep gekomen van het marktdenken. Men leidt mensen op in de economie en de computerwetenschappen, maar de aandacht voor de menswetenschappen, voor het creatieve denken en het voeden van de ziel wordt volkomen verwaarloosd en dat is funest voor de democratie, stelt Nussbaum. Het vermogen ons kritisch te verhouden tot autoriteit is aangetast, onze sympathie voor mensen die anders zijn werd kleiner en ons vermogen om complexe mondiale vraagstukken te beoordelen werd beschadigd. Zuid-Korea is volgens Nussbaum koploper in de noodzakelijke herwaardering van de menswetenschappen in het onderwijs.

‘Vandaag zien we heel vaak hoe mensen hun mening al geven voor ze ernstig hebben nagedacht over wat echt hun mening is.’

Nussbaum: ‘Een universiteit heeft twee hoofddoelen: jonge mensen vormen voor een carrière, en hen voorbereiden op burgerschap en alles wat komt kijken bij een rijke menselijke persoonlijkheid.’ Die twee moeten in balans worden gebracht, en men zou twee jaar moeten hebben van algemene cursussen die filosofie bevatten en mensen leren helder te argumenteren, met openheid voor andere meningen. Nussbaum: ‘Vandaag zien we heel vaak hoe mensen hun mening al geven voor ze ernstig hebben nagedacht over wat echt hun mening is.’

_Dit artikel werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts €20 kan u hier een jaarabonnement nemen!_En dan is er nog een derde opdracht voor de universiteit: de verbeelding stimuleren. Die maakt het mogelijk om een relatie aan te gaan met mensen die anders zijn dan de mensen die je kent en je niet te laten leiden door gevoelens van achterdocht en angst. Deze drie domeinen zijn de fundamenten van een universiteit die kritische burgers kan afleveren, vindt Nussbaum. ‘Aandacht voor filosofie is helemaal niet duur, je hebt er geen peperdure installaties of high tech voor nodig; het vraagt alleen een andere pedagogie.’