Marusia Lopez: Het andere verhaal, de kracht van vrouwelijke activistes in Latijns-Amerika

In Centraal-Amerika zijn vrouwen vaak de drijvende, maar onzichtbare motor in protestbewegingen. De activistes die toch het voortouw nemen, krijgen te maken met allerlei vormen van gendergeweld. Niet alleen van de Staat of bedrijven, maar ook binnen hun families, gemeenschap en beweging. Toch is dat volgens de Mexicaanse Marusia niet het belangrijkste verhaal.

Caravaan van de Moeders. Vrouwen op zoek naar vermiste migranten in Mexico

© Ruben Figueroa​

‘Vrouwen hebben altijd deel uitgemaakt van verzetsbewegingen, ze zijn zelfs vaak de drijvende motor erachter. Discriminatie, armoede en verantwoordelijkheid voor het huishouden belemmert vrouwen echter vaak om op gelijke voet deel te nemen aan die strijd.’

Geen sociale verandering zonder vrouwenrechten

Als kind bezocht de Mexicaanse Marusia Lopez Cruz vele inheemse en boerengemeenschappen. Haar ouders gingen er om over communisme te spreken en muziek te maken. Zij luisterde en oberserveerde vooral. Ze leerde er het belang van onderlinge solidariteit en hoe verandering vaak van onderuit komt. Ze besefte er ook dat de strijd voor sociale verandering niet los kan staan van de strijd voor vrouwenrechten.

‘Vrouwen hebben altijd deel uitgemaakt van verzetsbewegingen, ze zijn zelfs vaak de drijvende motor erachter.’

Op 12 en 13 december organiseerde Protection International, een organisatie die zich inzet voor de bescherming van mensenrechtenactivisten, in Brussel een rondetafelgesprek. Er kwamen VN rapporteurs, activisten en academici uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika, maar ik kwam voor Marusia.

Deze 41-jarige feministe werkt voor het Midden-Amerikaanse luik van de vrouwenrechtenorganisatie Jass. Ze kan me dus zeker wel wat vertellen over geweld tegenover vrouwelijke mensenrechtenactivisten in de regio. Is dat anders dan tegenover hun mannelijke collega’s? We zoeken een rustig hoekje in de drukke hotellobby.

Gemeenschapsfeminisme

Is strijden voor vrouwenrechten in Centraal-Amerika anders dan die strijd in Europa? Welke vrouwenbewegingen in Centraal-Amerika inspireren je?

Marusia Lopez: Voor mij gaat feminisme over diversiteit, het erkennen van verschillende en diverse ervaringen. Onze strijd voor gelijke rechten voor vrouwen leert ons dat er andere leefwerelden zijn dan die van de blanke moderne Europese man.

Om die diversiteit binnen het feminisme eer aan te doen, praten we tegenwoordig over feminismes. In Centraal-Amerika ontstond de laatste jaren een inheems gemeenschapsfeminisme, want onze leefwereld is ook anders dan die van de blanke moderne Europese vrouw.

Dit zogeheten feminismo comunitario combineert de strijd van boerengemeenschappen en inheemse bevolking voor hun territorium en natuurlijke rijkdommen met een strijd voor verandering van de positie van de vrouwen binnen de gemeenschappen zelf. Het hekelt zowel het geweld aan van bedrijven en de Staat, als het geweld tegenover vrouwen binnen de gemeenschappen.

‘In de traditionele inheemse gemeenschappen waar het machismo goed ingebakken zit, krijgt dit gemeenschapsfeminisme wel wat tegenstand’

In de traditionele inheemse gemeenschappen waar het machismo goed ingebakken zit, krijgt dit gemeenschapsfeminisme dus best wel wat tegenstand, temeer omdat vrouwen ook een voortrekkersrol opnemen in hun beweging.

Een andere strijd die me enorm inspireert, is die van vrouwen tegen verdwijningen van immigranten. In Centraal-Amerika, maar vooral Mexico zijn er duizenden personen die ontvoerd worden door de georganiseerde misdaad, de regering en het leger.

Het zijn vrouwen die deze strijd trekken, en de banden tussen deze machtige spelers blootleggen en aanklagen hoe de dood zelf een winstgevend handelswaar geworden is in onze landen.

Iedere vrouw in elke strijd inspireert. Vrouwen hebben altijd een onmisbaar deel uitgemaakt van iedere sociale strijd. Naar de buitenwereld toe zijn ze vaak onzichtbaar in die beweging en hebben ze zelden een voorstrekkersrol.

Neem nu het verzet van de leraren in Mexico -een militante beweging van leraren die strijdt tegen bepaalde hervormingen in het onderwijs- vijftig procent van die leraren zijn vrouwen, maar de leiders van die beweging zijn mannen.

Functie van gendergeweld

Is het geweld tegenover vrouwen in conflictsituaties anders dan tegenover mannen? Waarom?

Marusia Lopez: Geweld tegenover vrouwen heeft een specieke functie, zeker in conflictsituaties. Juist door onze traditionele rol als zorgdragers dienen we als bindweefsel van onze gemeenschap. Geweld tegen vrouwen heeft als doel angst te zaaien en de gemeenschappen te verdelen door schande over de vrouwen te brengen.

Dit werd onlgangs gedetailleerd aangetoond in de rechtszaak in van Sepur Zarco in Guatemala -militairen werden onlangs veroordeeld voor de seksuele en huishoudelijke slavernij van inheemse vrouwen gedurende het gewapende conflict.

Net als de mannen krijgen de vrouwen ook bedreigingen, of worden ze vermoord. Daarnaast worden ze echter ook geconfronteerd met een ander soort geweld, dat te maken heeft met hun vrouw-zijn.

‘Geweld tegen vrouwen heeft als doel angst te zaaien en de gemeenschappen te verdelen door schande over de vrouwen te brengen.’

Bij vrouwen gaan de bedreigingen vaak gepaard met seksuele intimidatie. Zo kreeg een vriendin van mij te horen dat ‘ze haar gingen vermoorden, maar daarvoor eerst verkrachten en daarvoor jouw dochter.’ Of bij criminalisering vertelt de rechter aan vrouwen dat dit hun fout is, dat ze maar thuis moet blijven en voor hun man en kinderen zorgen.

Vrouwelijke activisten worden ook vaak binnen hun gemeenschap en familie niet gesteund en begrepen. Het huishouden mag niet lijden onder hun politiek engagement. Sommigen krijgen te maken met geweld of economische afstraffing.

Nog een vorm van geweld waar vrouwen mee te maken krijgen, en weinig over gesproken wordt, is die binnen de beweging en organisaties zelf. Ook hier komen vooroordelen, discriminatie, intimidatie en seksueel geweld voor.

Onlangs vertelde een moeder in Mexico mij haar verhaal. Haar familie stelt haar in vraag omdat ze zoveel tijd in de zoektocht naar haar verdwenen dochter steekt, daardoor kreeg ze zelfs intra-familiaal geweld te verduren. In het mensenrechtenwereldje wordt ze niet erkend als activiste, maar bestempelt en behandelt men haar als een slachtoffer.

De zoektocht samen met andere moeders naar de massagraven waarin hun kinderen zich zouden kunnen bevinden impliceert de vele vormen van staatsgeweld, de Staat die hun aanvragen negeert en dwarsboomt, de doodsbedreigingen van georganiseerde misdaad.

Zo is er ook het verhaal van de vermoorde Hondurese activiste Berta Cáceres, met verschillende vormen van geweld. Intra-familiaal geweld, geweld binnen de organisatie, criminalisering, het geweld van de Staat en bedrijven. Je kan niet zeggen dat een vorm van geweld erger is dan een andere, het zijn net deze accumulatie van verschillende soorten geweld dat vaak tot de dood van een activiste leidt.

Een jonge activiste van COPINH spreekt voor de gemeenschapsradio, aan het raam hangt een poster van de vermoorde Berta Caceres

© Frauke Decoodt. Radio Lenca​

Terrorist en prostituee

Een strategie die vaak gebruikt wordt om verzet te fnuiken zijn kwalijke geruchten verspreiden. Gebeurt dit anders bij vrouwen?

Marusia Lopez: Deze strategie wordt inderdaad enorm vaak gebruikt en is enorm schadelijk. Opnieuw zijn de geruchten die men over vrouwen verspreidt anders dan die over mannen. In Guatemala bijvoorbeeld worden de vrouwen die in vooraan staan in de strijd tegen mijnbouwbedrijven niet alleen voor terrorist uitgemaakt maar ook voor prostituee. Men zegt dat ze in de beweging zitten om van bil te kunnen gaan met verschillende mannen.

In de gemeenschappen van die vrouwen hebben zulke geruchten een vernietigende impact

In de gemeenschappen van die vrouwen hebben zulke geruchten een vernietigende impact. Zulke geruchten zorgen ervoor dat de vrouwen minder steun krijgen en de gemeenschap aarzelt hun kant te kiezen. Het verdeelt de gemeenschappen en breekt hun verzet.

Lolita Chavez

Lolita Chavez

Neem nu de Guatemalteekse Lolita Chavez bijvoorbeeld. Haar strijd tegen mijnbouwbedrijven, en de geruchten die men over haar verspreidde, hebben veel verdeeldheid aangericht binnen haar familie en inheemse gemeenschap. Daarbij kwam dan nog de de bedreigingen van seksueel geweld, de voortdurende angst die de familie had dat haar iets zou overkomen.

Door haar strijd kon ze geen werk meer vinden als lerares, want wie wil nu iemand aannemen die families verdeelt en beschuldigd wordt van terrorisme. Zoveel tijd van haar strijd heeft ze moeten steken in zichzelf verdedigen.

Waslijst ongegronde klachten

Een andere strategie om activisten het zwijgen op te leggen is criminalisering, waarbij het rechtssysteem gebruikt wordt om mensenrechtenverdedigers en -bewegingen te breken. Hoe verschilt criminalisering voor mannen en vrouwen?

Marusia Lopez: Er zijn minder vrouwelijke politieke gevangenen, misschien omdat hen opsluiten juist meer aandacht zou geven aan hun zaak. Net zoals bij mannen worden er echter evengoed rechtszaken tegen hen geopend die nooit sluiten of hebben ze een eindeloze waslijst ongegronde klachten tegen hen lopen.

‘Anders dan bij mannen is dat van vrouwen verwacht wordt dat ze naast hun verdediging voor een rechter ook het huishouden doen.’

Net zoals bij de mannen betekent dit dat ze te pas en te onpas naar de rechtbank moeten gaan, daar vaak uren voor onderweg zijn en er uren moeten wachten. Anders dan bij mannen is dat van vrouwen verwacht wordt dat ze daarnaast nog het huishouden doen.

Iets wat vaak vergeten wordt is dat ook de criminalisering en opsluiting van mannen een specifieke impact heeft op vrouwen. Een voorbeeld is de strijd van de bevolking in Atenco in Mexico tegen de bouw van een luchthaven op hun landbouwgrond. Bij de ontruiming in 2006 stierven twee activisten, verkrachtte de politie zesentwintig vrouwen en werden tientallen leiders van de beweging opgesloten, sommigen kregen straffen tot 100 jaar.

Het waren de vrouwen die toen huis aan huis gingen om hun gemeenschap te overtuigen niet op te geven. Vrouwen namen het voortouw in de juridische strijd en de strijd van die beweging, en daarnaast moesten ze natuurlijk instaan voor het inkomen van hun gezin.

Kracht, hoop en samenhorigheid

Wat vind je belangrijk als je spreekt over vrouwelijke mensenrechtenactivisten en geweld?

Marusia Lopez: Soms denk ik dat onze organisaties zoveel bezig zijn met dit geweld aan te klagen dat we vergeten te spreken over de kracht, de hoop en de samenhorigheid van vrouwen in onze strijden. Als we zoveel het geweld benadrukken, schrikt dat misschien veel vrouwen af om op te komen voor hun rechten omdat ze bang zijn dat hen hetzelfde kan overkomen.

We moeten dat beeld van de heldin veranderen en juist vertellen dat vrouwen die elkaar beschermen en samen hun stem laten horen het verschil maken

Naast de verhalen van geweld is er een ander verhaal, en dat is gelukkig het verhaal van de meeste vrouwelijke activisten. De vrouwen die voor elkaar opkomen en elkaar beschermen, vrouwen die samen de stilte doorbeken. Het is in dit verhaal dat onze kracht zit, waardoor we kunnen blijven doorgaan en dingen veranderen.

Vaak horen we alleen de verhalen van heldinnen. De vrouwen in zulke verhalen lijken een onbereikbaar ideaal te zijn voor gewone vrouwen. We moeten dat beeld veranderen en juist vertellen dat vrouwen die elkaar beschermen en samen hun stem laten horen het verschil maken.

Om een activiste te zijn, hoef je geen Berta Cáceres te zijn, of Lolita Chavez. Je hoeft je niet bloot te stellen aan gevaar. We willen niet nog meer opgesloten of vermoorde vrouwen. We willen vrije vrouwen die zorg dragen voor elkaar en geweld kunnen voorkomen. Vrouwen die erin slagen vooruitgang te boeken in onze strijd voor onze rechten

Vrouwen protesteren samen voor verdwenen studenten in Mexico

© Marusia Lopez​