Michaïl Sjisjkin: ‘Poetin heeft de Russische taal veranderd in de taal van moordenaars’

Michaïl Sjisjkin bedwingt zijn tranen. Zijn lezing, voor een volle zaal in debathuis Full Circle in Brussel, heeft haast een therapeutisch effect. Sjisjkin probeert het publiek direct aan te spreken, met een persoonlijke ‘brief aan Europa’. Hij vertelt openhartig, over hoe hij Oekraïense gezinnen probeert te helpen in Zwitserland, waar hij sinds 1995 woont. Hoe geëmotioneerd hij is, als hij zijn zoon met Oekraïense kinderen ziet spelen.

Wanneer we hem voor de lezing spreken, lijkt hij in de put te zitten. Begrijpelijk. Hij wordt beschouwd als literaire erfgenaam van Russische grootheden als Tsjechov, Boenin, Poesjkin, Dostojevski en Tolstoj. Maar vandaag voelt hij verdriet.

‘Het doet pijn om Rus te zijn. Het doet echt pijn. Mensen identificeren de Russische taal niet meer met literatuur, maar met de gruwelbeelden van wat Poetin, de slachter, heeft aangericht’, zegt de schrijver.

‘Sommige Russen vertegenwoordigen de vrije Russische cultuur, het intellectuele Rusland. Maar de meesten van hen hebben het land verlaten.’

Sjisjkin is de enige schrijver die de drie grootste Russische literaire prijzen heeft gewonnen, met The Taking of Izmail (Russian Booker Prize voor beste fictie, 2000), Venushaar (Nationale Bestseller-prijs, 2005) en Onvoltooide Liefdesbrieven (Big Book, voor beste proza in het Russisch, 2011).

Afgelopen zondag verbood het Oekraïense parlement het drukken van boeken geschreven door Russische burgers. Sjisjkin wordt persoonlijk getroffen door dat verbod, maar hij rouwt niet om zichzelf. Hij rouwt om de hele Russische cultuur.

‘Wat moet ik als Rus zeggen als ik hoor dat in Oekraïne een monument van Poesjkin wordt ontmanteld? Ik zwijg en toon berouw. En hoop dat een Oekraïense dichter het voor Poesjkin opneemt.’ Een verstandige, nuchtere reactie. Maar zijn hart bloedt.

Even later sloopt hij toch de muur om zich heen: ‘De Duitse taal behoorde niet toe aan de nazi’s. Russisch behoort niet toe aan Poetin en oorlogsmisdadigers. De weg naar het bloedbad van Boetsja loopt niet via de Russische literatuur, maar via de misdadige staatsmacht die deze literatuur juist verbood.’

‘De Russische cultuur die Russen cultureel en politiek bewust maakt, zit net al eeuwen verwikkeld in een strijd met deze staatsmacht, die er alles aan doet om dat bewustzijn te verhinderen.’

‘Mijn Rusland’

Sjisjkin zal in ons gesprek nog vaak terugkomen op deze ‘beschavingsoorlog tussen twee Ruslanden’. In 2013 al, nog voor de annexatie van de Krim, koos Sjisjkin duidelijk een kamp.

Hij weigerde nog langer opgevoerd te worden op boekenbeurzen en culturele evenementen wereldwijd als exportproduct van Poetins Rusland. Hij trok zich terug uit de officiële Russische delegatie op de boekenbeurs BookExpo America in New York. Met de volgende woorden: ‘Ik wil een ander Rusland vertegenwoordigen. Míjn Rusland.’

Zou dat Rusland al ergens bestaan? ‘Het bestaat online. Sommige Russen vertegenwoordigen de vrije Russische cultuur, het intellectuele Rusland. Maar de meesten van hen hebben het land verlaten. Als je nu in Rusland woont, heb je de keuze tussen emigreren of patriottische liederen zingen, zoals de meeste mensen in de Sovjet-Unie. Gewoon in je datsja zitten, boeken lezen en je mond houden. Dan zal niemand je iets doen.’

‘Het is afschuwelijk om te kijken naar de lijsten van kunstenaars, regisseurs, culturele instellingen, theaters, orkesten, bibliotheken, filmregisseurs die de open brief hebben ondertekend om steun te betuigen aan Poetins zogenaamde “speciale operatie” in Oekraïne.’

Vanwaar hun steun?

Michaïl Sjisjkin: Als je niet tekent en je bent de directeur van een culturele instelling, dan mag je de boeken dichtdoen. In Rusland hebben we zelfs Russische afdelingen van PEN International (internationale schrijversorganisatie, red.) die de oorlog steunen. De afdelingen van Moskou en Sint-Petersburg zijn tegen de oorlog, maar ze zijn bang om iets te zeggen. Dit is een overlevingsstrategie geweest voor vele generaties: zwijgen is veiliger.

Michaïl Sjisjkin: 'Ik zit hier met u in Brussel. Hoe kan ik het de mensen in Rusland kwalijk nemen dat ze bang zijn?' © Pieter Stockmans

Wat zou u tegen die ondertekenaars zeggen? Dat ze dan maar de boeken moeten dichtdoen? Toen u in 2013 uw standpunt tegen Poetin innam, woonde u al in Zwitserland. Daar liep u minder risico.

Michaïl Sjisjkin: Ik zit hier met u in Brussel. Hoe kan ik het de mensen in Rusland kwalijk nemen dat ze bang zijn? Alleen al het bijwonen van een protest kan hen een gevangenisstraf opleveren.

‘Russen in het buitenland die nu nog zwijgen, in hun veilige positie, steunen de oorlog en Poetin.’

Een paar dagen geleden moest de schoonzoon van een goede vriend van me voor de rechter verschijnen. Hij stond op het Rode Plein met de boodschap ‘Red Memorial’. Dat is mijn Rusland, het Rusland dat protesteert.

Mijn vriend is de directeur van de archieven van mensenrechtencentrum Memorial. Zijn schoonzoon werd al twee keer gearresteerd. Toen de oorlog begon, is hij naar het buitenland vertrokken. Ik ben blij voor hem. Maar zijn schoonvader, mijn vriend Boris, is nog steeds in Moskou. Hij wil de archieven niet achterlaten. Het zijn waardevolle documenten over de repressie in de Stalinperiode.

Kijk, ik kom uit de Sovjet-Unie. Ik weet dat het niet gemakkelijk is om dissident te zijn. Iedereen moet beslissen wat meer waarde heeft: je kinderen, familie, een normaal leven, of je geweten. We stonden al eerder voor dit dilemma. De Russische geschiedenis bijt zichzelf steeds weer in de staart.

Denkt u dat uw Rusland, het Rusland dat protesteert, zichtbaar genoeg is in West-Europa?

Michaïl Sjisjkin: Er zijn veel Russen die het zichtbaar proberen te maken. Hier in Zürich gaan Russen naar het centrum van de stad en protesteren ze tegen de oorlog. Ze steunen Oekraïne.

Russen in het buitenland die nu nog zwijgen, in hun veilige positie, steunen de oorlog en Poetin. Ons stilzwijgen en onze onwil om de waarheid te kennen, maken ons medeplichtig aan de misdaad. We zijn allemaal in oorlog. Het is onmogelijk om neutraal te blijven. Zelfs Zwitserland veranderde zijn eeuwenoude traditie van neutraliteit om Oekraïne te steunen.

Dit is geen oorlog tussen Oekraïners en Russen. Dit is een oorlog tussen aan de ene kant Oekraïenstalige én Russischtalige mensen, en aan de andere kant het criminele regime en zij die het steunen.

Misdaad tegen de taal

Voelt u de toenemende haat tegen alles wat Russisch is? Europa reageerde geschokt op de invasie van Oekraïne. Maar u behoort, zoals u zegt, tot een ander Rusland. Hoe voelt u zich nu?

Michaïl Sjisjkin: Toen Poetin deze zogenaamde ‘speciale operatie’ begon, was het doel zogezegd om de Russische cultuur, taal en het Russische volk in Oekraïne te redden. Maar we hebben gezien hoe Rusland Russischtalige steden volledig verwoestte. Dit is een afschuwelijke misdaad tegen mijn taal en cultuur.

‘Mijn Russisch is de taal van de cultuur, vol menselijkheid en waardigheid. Dat van Poetin is de taal van de haat.’

Poetin heeft de Russische taal veranderd in de taal van moordenaars. Ik voer een persoonlijke strijd voor mijn taal, tegen Poetin. We spreken allebei Russisch, maar mijn Russisch is de taal van de cultuur, vol menselijkheid en waardigheid. Zijn Russisch is de taal van de haat.

In de tijd van Tolstoj en Dostojevski was Rusland beroemder om zijn verfijnde cultuur dan nu het geval is. Kan deze tijd terugkomen? U wordt een van de erfgenamen van deze grote Russische schrijvers genoemd.

Michaïl Sjisjkin: Literatuur is de verliezer als de oorlog begint, maar ze is nodig als de oorlog eindigt. Het enige moment dat literatuur echt iets kan doen, is ná de oorlog. Oorlog is ziekte. Literatuur is medicijn.

Ik weet zeker dat er een nieuwe golf van prachtige boeken zal komen, geschreven door Russen en door Oekraïners. Sommige soldaten weten misschien nog niet dat ze op een dag een meesterwerk zullen schrijven.

Zowel Russische als Oekraïense boeken zullen gaan over dood, pijn, haat. Maar in de Oekraïense literatuur zal het thema de strijd voor een nieuwe democratische samenleving zijn, voor vrijheid, overwinning en waardigheid. In Russische boeken zal het over de schuldvraag gaan. Waarom was mijn land het land van fascisme?

Zullen deze toekomstige boeken helpen om de kloof tussen Russen en Oekraïners te overbruggen?

Michaïl Sjisjkin: Amerikaanse en Engelse tanks en bommenwerpers, niet boeken, hielpen Duitsland te democratiseren en te veranderen na de Tweede Wereldoorlog. Daarna volgde denazificatie. Rusland kende nooit destalinisatie. En ook depoetinisatie is geen garantie op democratie. Niet boeken maar macht bracht verandering.

Ik zal nooit het gesprek vergeten, geplaatst op een Telegramkanaal, tussen een gevangen Russische soldaat en zijn moeder. Hij zei: ‘Mama, het waren allemaal leugens. Er zijn hier geen fascisten. Wij doden burgers. Wij zijn de fascisten, mama.’ Haar reactie was veelzeggend. Ze schreeuwde tegen hem: ‘Hoe kan je zulke dingen zeggen? Hebben de Oekraïners je geslagen? Jij bent de held die tegen de fascisten vecht.’

‘Meesterwerken van vroeger hielpen gevangenen om de goelags te overleven. Misschien zullen ook toekomstige boeken helende kracht hebben.’

Kun je je de wereld van deze vrouw voorstellen? Ze moet geloven dat ze de moeder van een held is. Voor haar kan hij beter in deze oorlog sterven als “held” dan dat hij leeft als een “verrader”.

Kan literatuur deze vrouw veranderen? Heeft de mensheid ooit iets geleerd van de geschiedenis? Zelfs de Bijbel was absoluut nutteloos in het voorkomen van oorlogen.

Mijn boeken konden de huidige tragedie ook niet voorkomen. De meesterwerken van mijn voorgangers konden de oprichting van de goelags niet voorkomen. Maar ze hielpen gevangenen wel om de goelags (strafkampen in de voormalige Sovjet-Unie, red.) te overleven. Misschien zullen ook toekomstige boeken zulke helende kracht hebben.

Voorlopig zijn de Russische cultuur en literatuur de verliezers. Mijn Rusland is het ware Rusland, maar het Rusland van Stalin en Poetin is ook echt. We zijn altijd in burgeroorlog met elkaar. En op dit moment is mijn Rusland weer aan het verliezen.

© Pieter Stockmans

Twee Ruslanden

U spreekt vaak over het bestaan van twee Ruslanden. Verklaart dit volgens u waarom er telkens weer een nieuw autoritair regime voortkwam uit de vele Russische revoluties doorheen de geschiedenis?

Michaïl Sjisjkin: Hoe kunnen mensen die revoluties hebben gemaakt steeds weer gehoorzamen? Het is een vraag die mij ook dwarszit. Maar het zijn niet dezelfde mensen. Er zijn twee verschillende volkeren die zich Russen noemen, die hetzelfde grondgebied delen en dezelfde taal spreken. Tussen hen gaapt een beschavingskloof.

Aan de ene kant heb je zij die, door onze geschiedenis heen, streden tegen staatsterrorisme, voor vrijheden en democratie. Dit zijn zij die geloven dat de verantwoordelijkheid om te beslissen wat goed en wat kwaad is, bij het individu ligt. Niet bij de staat, niet bij de tsaar. Als zij zien dat hun land, hun staat, hun volk verkeerd bezig zijn, gehoorzamen zij niet.

Aan de andere kant heb je zij die de anderen verraders noemen, die altijd aan de kant van ‘de tsaar’ staan, die gekant waren tegen de revoluties van de intelligentsia. Voor hen is het zoals duizend, tweeduizend, tienduizend jaar geleden: mijn stam goed, andere stammen slecht.

Ik behoor tot de eerste, kleinste, groep.

Het betekent dat ‘depoetinisatie’, wat u nodig vindt, niet voldoende zal zijn. In de laatste alinea’s van een artikel dat u voor de Britse krant The Guardian schreef, bent u erg cynisch. U schrijft dat we ‘dit alles na Poetin gewoon weer kunnen herhalen’. Wat moet er dan veranderen?

Michaïl Sjisjkin: De eeuwige Russische vraag is: is de tsaar echt of is de tsaar vals? Het antwoord wordt bepaald door nederlagen en overwinningen.

‘Als Russen de indruk krijgen dat Poetin deze oorlog verliest, is dat misschien zijn einde.’

Stalin behaalde de overwinning tegen nazi-Duitsland. Dus geloven mensen dat hij een echte tsaar was, tot vandaag de dag. Gorbatsjov verloor de oorlog in Afghanistan en de Koude Oorlog tegen het Westen, en tot nu wordt hij gehaat.

Waarom is de revolutie van 1905 mislukt? Omdat Rusland daarna de oorlog tegen Japan verloor. Waarom verloor de tsaar tegen de communisten in 1917? Omdat Rusland de oorlog tegen Duitsland begon te verliezen. Het waren revoluties tegen de valse tsaar. Niet omdat het volk tegen een tsaar was, ze hadden gewoon een echte nodig.

In februari 1917 duurde de republiek slechts enkele maanden, maar in die korte periode was Rusland het meest vrije land ter wereld. Russische vrouwen kregen rechten die Belgische vrouwen niet hadden. Maar voor de ongeletterde boeren was het gewoon een zwakke dictatuur.

De volgende dictator

Je legitimiteit als leider komt van je kracht. Wat betekent dat voor Poetin?

Michaïl Sjisjkin: Poetins legitimiteit kwam na de overwinning in de tweede Tsjetsjeense oorlog (in 2009, red.), en na de annexatie van de Krim (2014). Nu is hij de oorlog aan het verliezen. Sommige mensen beginnen te denken dat hij misschien een valse tsaar is.

Elk jaar op 9 mei viert Rusland de overwinning op nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog. Dit jaar was er een overwinningsparade op het Rode Plein, maar geen overwinning in Oekraïne. En in Rusland bepalen symbolen alles.

Natuurlijk zijn we ‘bezig met de overwinning’, zoals de staatspropaganda aan de mensen verduidelijkt. Maar als Russen de indruk krijgen dat Poetin deze oorlog verliest, is dat misschien zijn einde.

Maar niet het einde van de dictatuur?

Michaïl Sjisjkin: Absoluut niet. Ik ben er zeker van dat Poetin zal vertrekken, en de casting voor de rol van nieuwe tsaar is al begonnen. Die zal zeggen: ‘Poetin heeft deze oorlog verloren en wij zullen hem winnen’.

Ik lees graag de Telegramkanalen van de extreem militaristische, patriottische oppositie tegen Poetin. Igor Girkin heeft bijvoorbeeld meer dan 300.000 volgers. Volgens hem is Poetin een valse tsaar omdat hij Rusland geen overwinning bezorgt. Hij vindt dat we deze oorlog al in 2014 hadden moeten winnen, dat we Oekraïne moeten vernietigen en Lviv en Kiev veroveren.

‘Ik ben optimistisch voor Oekraïne. De wereld zal hen helpen om de gebombardeerde steden weer op te bouwen.’

Stel je voor dat oppositieleider Aleksej Navalny president van Rusland zou worden. Zou ook hij, om legitimiteit te krijgen, een oorlog moeten beginnen en winnen?

Michaïl Sjisjkin: Navalny kan geen oorlog tegen Oekraïne voeren. Daarom zal hij nooit in het Kremlin komen.

Ik vraag me af wie de Russen zouden kiezen als er na Poetin vrije verkiezingen georganiseerd zouden worden. De zogenaamde verrader Navalny, die tegen de oorlog is en in de gevangenis zit? Of Girkin, die belooft de oorlog te winnen? Ik weet het niet.

Economische en mentale ruïne

Na Poetin zou Rusland uiteen kunnen vallen. Kan Rusland een democratie zijn als het een enorm land blijft, van Sint-Petersburg tot Vladivostok?

Michaïl Sjisjkin: Het proces van de desintegratie van het rijk is al begonnen bij de Tweede Tsjetsjeense oorlog en zal niet stoppen. Het is een natuurlijk proces.

Boris Jeltsin wilde een kleine, zegevierende oorlog voeren om te tonen dat hij een echte tsaar is. Zijn generaals beloofden hem dat ze de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny in twee uur zouden innemen. Maar hij verloor de oorlog. Waarom is Tsjetsjenië nog steeds een deel van Rusland? Omdat ze zoveel geld krijgen van het Kremlin. Maar dat kan niet blijven duren.

‘Westerse democratieën moesten het goede voorbeeld geven. Maar ze lieten het Russische volk zien dat vuil geld de rechtsstaat kan doen verdwijnen.’

Ik ben optimistisch voor Oekraïne. De wereld zal hen helpen om de gebombardeerde steden weer op te bouwen. Ooit zal het een bloeiende, vrije, democratische staat zijn. Maar ik ben pessimistisch voor Rusland, dat economisch en mentaal geruïneerd zal worden. En als Moskou geen geld meer kan geven aan Tsjetsjenië, zal Tsjetsjenië uit de Russische Federatie willen stappen. Andere regio’s zullen volgen.

De Russische Federatie is zwanger van nieuwe onafhankelijke staten, net zoals de Sovjet-Unie dat was. Ik heb een droom: dat er geen Russische Federatie meer bestaat, maar enkel kleinere en onafhankelijke republieken. Normale landen zonder kernwapens, zonder imperiummentaliteit. Het maakt niet uit hoe ze op de kaart worden genoemd.

Zouden deze onafhankelijke staten democratisch zijn?

Michaïl Sjisjkin: Er zal gevochten worden om de macht. De duivelscirkel van de Russische geschiedenis zal zich herhalen: revolutie, anarchie, verlangen naar de sterke hand om de orde te herstellen, en het Westen dat de nieuwe dictators de hand schudt. Die dictators beloven het Westen immers de kernwapens onder controle te houden.

© Pieter Stockmans

Het westerse voorbeeld

Het Westen maakte in de jaren ’90 al fouten, toen we in onze euforie en overwinningsroes aan het einde van de Koude Oorlog de schadelijke gevolgen van de transitie in Rusland niet zagen.

Michaïl Sjisjkin: Het is natuurlijk niet alleen de schuld van het Westen. Rusland kende geen ‘proces van Neurenberg’ tegen de Communistische Partij. Geen enkele poging om in het reine te komen met het verleden.

En plots kregen miljoenen Sovjetslaven hun vrijheid. Niet omdat ze ervoor vochten, maar omdat ze die kregen als een geschenk uit de hemel. Ze dachten dat democratie een mix was tussen een rijk leven zoals in westerse films, McDonald’s, mensenrechten en Amerikaanse auto’s. Maar ze hadden geen idee over hoe democratie functioneert.

De taak van de westerse democratieën was toen om een democratische staat te helpen vestigen in Rusland. De beste manier is om het goede voorbeeld te geven. Maar in plaats daarvan lieten de westerse democratieën aan het Russische volk zien dat vuil geld de rechtsstaat kan doen verdwijnen. Dat heb ik met eigen ogen gezien.

U verwijst naar uw werk in de jaren ‘90. U werkte toen als tolk voor Tsjetsjenen die naar Zwitserland vluchtten, maar ook voor Russen die er bankrekeningen wilden openen.

Michaïl Sjisjkin: Dat bood interessante inzichten. Ik zag hoe de enorme witwasmachine in Zwitserland werkte. Ik zag hoe advocaten blij waren cliënten uit Rusland te mogen ontvangen, terwijl ze heel goed wisten dat ze de wetten overtraden. De Zwitsers toonden de Russen hoe de democratie werkt.

Als je tegen Russen zegt dat er democratische veranderingen zullen worden doorgevoerd, antwoorden ze: ‘Nee, we hebben gezien wat democratie is, het is banditisme.’ Een deel van de verantwoordelijkheid ligt bij de westerse democratieën, want zonder hen zou de vestiging van deze misdadige dictatuur in Rusland niet mogelijk zijn geweest. Zij brachten het idee van democratie in diskrediet.