Mohsin Hamid: ‘Een vluchteling is geen andersoortig wezen, maar een mens die meemaakt wat wij ook meemaken'

De eerste keer dat ik Mohsin Hamid ontmoette, was dat bij hem thuis in Lahore. Zijn Reluctant Fundamentalist scheerde toen hoge toppen, onder andere omdat het gewelddadige fundamentalisme in Pakistan machtiger dan ooit leek. Toen ik vroeg of hij aan een nieuwe roman werkte, antwoordde hij dat hij een Romeo-en-Julia-verhaal aan het uitproberen was. Iets met liefde -dat had hij nog niet gedaan. Vandaag ligt dat verhaal er, met als titel Exit West.

(c) Jillian Edelstein

‘Het leek Saïd en Nadia die zomer wel alsof de hele planeet op drift was: een goed deel van het zuidelijk halfrond kwam naar het noordelijk halfrond, maar er trokken ook zuiderlingen naar andere plaatsen in het Zuiden en noordelingen naar andere plaatsen in het Noorden.’ De openingszin van hoofdstuk negen in _Exit W_est geeft goed aan waar het verhaal over gaat: over massamigratie en de manier waarop twee geliefden die beleven en meemaken.

Exit West is een liefdesverhaal -maar dan een liefde die gekenmerkt wordt door tederheid, niet door passie. De passie wordt in dit verhaal gereserveerd voor de gewapende milities en extremistische autochtonen.

Mohsin Hamid: Misschien is er wel passie bij het begin, maar je weet dat als lezer niet zo zeker omdat de relatie ontstaat in de context van zo’n dramatische omstandigheden. Is het een romance? Of klampen die twee mensen zich aan elkaar vast om te schuilen voor het geweld en de neergang rondom hen? Ik zie het als een verhaal over een eerste liefde die, zoals meestal, niet blijft duren.

‘Vergankelijkheid en eindigheid is een realiteit waarmee we als mensen en als mensheid mee worstelen sinds het begin der tijden’

Vergankelijkheid en eindigheid is een realiteit waarmee we als mensen en als mensheid mee worstelen sinds het begin der tijden. Daarom hebben we onder andere religieuze systemen ontwikkeld, met hun geloof in een hiernamaals of met hun nadruk onthechting. Maar je hebt ook de meer mystieke of existentialistische stromingen, van het islamitische soefisme tot de joodse Martin Buber, die de nadruk leggen op de mogelijkheid om liefde te ervaren in dit leven en daarmee de andere centraal te plaatsen in je leven, wat je eigen sterfelijkheid draaglijk maakt. Dat is niet het soort bezitterige liefde waarover het vandaag gaat in de populaire cultuur, waarin mijn behoefte centraal blijft staan en de andere alleen belangrijk is om die behoefte te bevredigen.

Toch is ook vandaag een ander soort liefde mogelijk en nodig, waarbij je niet van iemand houdt omdat jij daardoor minder eenzaam wordt, maar omdat de andere daardoor minder eenzaam wordt. Dat is het soort liefde dat Saïd en Nadia voor elkaar voelen -niet in zijn zuivere vorm, maar toch. Het verklaart de ondertoon van tederheid en wederzijds verlangen dat de andere het goed heeft – ook als dat betekent dat de andere weg wil.

Hoe belangrijk is het voor deze belangeloze liefde dat ze niet seksueel “geconsumeerd” wordt?

Mohsin Hamid: Op die vraag antwoordt Nadia op het einde van het boek terecht met de tegenvraag: hoe definieer je seks? Zij zegt dat ze wel degelijk gevreeën hebben, alleen heeft er geen penetratie plaatsgevonden. Aan de andere kant wil Saïd de hele tijd trouwen, maar dat wil Nadia niet. Toch hebben ze als een gehuwd koppel samengeleefd. Er is dus sprake van wederzijdse terughoudendheid en niet geven wat de andere vraagt, terwijl er toch sprake is van een heel diepe intimiteit. Misschien is dat wel essentieel in elke relatie: de erkenning dat we niet kunnen samenvallen met de geliefde, dat er altijd een fundamentele vraag is die we niet kunnen beantwoorden, iets dat we niet kunnen geven.

CC Crossroads Foundation / Blake Chalmers (CC BY-NC 2.0)​

‘Misschien is dat wel essentieel in elke relatie: de erkenning dat er altijd een fundamentele vraag is die we niet kunnen beantwoorden, iets dat we niet kunnen geven’

Maar seksualiteit is niet “iets”, het wordt door alle menselijke beschavingen en morele systemen gezien als een fundamentele lijn die de natuur van een relatie bepaalt. En daarom worden er ook zulke zwaarwegende consequenties of sancties aan verbonden.

Mohsin Hamid: Dat klopt, maar al te vaak versmallen we de definitie van seks dan tot penetratie. Seksuele verhoudingen zijn veel gevarieerder en ruimer, en als je het op die manier benadert, wordt seksualiteit ook veel minder beladen. Tegelijk wordt het dan ook minder vreemd dat je binnen een liefdesrelatie een grens niet of nog niet overschrijdt. Want dat is wat vreemd lijkt in het verhaal: niet dat iemand seks weigert, wel dat dit gebeurt in een relatie waarin tegelijk de intimiteit zo groot is en de relatie blijft bestaan.

Schrijvers investeren altijd heel veel energie in de keuze van de naam voor hun sleutelpersonages. Waarom koos u voor Saïd en Nadia?

Mohsin Hamid: Ik kies de namen van mijn personages inderdaad altijd heel zorgvuldig. In Moth Smoke komt het hele arsenaal namen uit de geschiedenis van de mogolkeizers. De Reluctant Fundamentalist heet Changez, naar Dzjengiz Khan, de Mongoolse aanvoerder die de ene na de andere islamitische stad en natie in de as legde. Dat is alsof je een christelijke fundamentalist de naam Pontius zou meegeven. In Exit West is het niet zozeer de betekenis van de namen Saïd en Nadia die ertoe doet -ik koos ze omdat ik het mooie namen vind- maar het feit dat zij de enigen zijn die een naam kregen. Ik wou de emotionele focus ongeschonden op deze twee personages houden.

Is dat ook de reden waarom de stad waar Saïd en Nadia wonen en elkaar ontmoeten “de stad” is, en niet Lahore?

Mohsin Hamid: De auteur van een roman schrijft eigenlijk maar de helft van het verhaal. De andere helft moet ingevuld worden door de lezer. En daarom is het belangrijk om zo veel mogelijk ruimte te creëren voor de herinneringen, emoties en losse gedachten van de lezer. De betekenis van de woorden en zinnen hangt immers voor minstens de helft af van de verbeelding van de lezer. Daarom hou ik de verhalen eerder kort en probeer ik de beschrijving van concrete details zo beperkt mogelijk te houden. Daarom ook vermijd ik soms het benoemen van mensen en plaatsen. Als de moeder een naam heeft en ze sterft, dan verdwijnt er een personage uit een roman. Als ze geen eigen naam heeft, dan is de kans veel groter dat de moeder van de lezer deel gaat uitmaken van het verhaal. De naamloze stad uit de eerste vijf hoofdstukken is een uitnodiging aan de lezer om er zijn of haar eigen stad in te zien. Of de stad waarover hij gelezen heeft, de stad waar een goede vriend woont…

De stad ligt onder vuur van gewapende militanten en een oprukkend extremisme. Dat lijkt het eindspel van een lange neergang, zoals Pakistan zijn open geest verloor en sinds Zia-ul-Haq en de komst van het islamitische extremisme vanaf de jaren 1980 steeds dieper wegzinkt in religieus gemotiveerd geweld.

Mohsin Hamid: Het was niet mijn bedoeling om een culturele geschiedenis van Pakistan te schetsen in dit boek. Jouw lezing kan volkomen legitiem zijn, ook al staan al die historische referenties niet in het boek. Maar wie niets van Pakistan weet, kan dit verhaal even goed lezen en hoeft de stad en haar wedervaren helemaal niet in een concrete historische context te plaatsen.  Anderzijds wou ik wel dat de ingebeelde stad zou passen in de geschiedenis en het wedervaren van Pakistan.

‘Boven elke hedendaagse stad hangt een dreiging en een gevoel van mogelijke apocalyps’

Echt belangrijk is dat boven elke hedendaagse stad een dreiging en een gevoel van mogelijke apocalyps hangt. Voor een stad als Amsterdam of Miami kan dat te maken hebben met de dreiging van rijzende oceanen en verwoestende stormen. In Milaan of Athene is het misschien de mislukking van de euro en de vrees dat spaargeld of pensioenen plots geen knip meer waard zijn. In New York hangt het wellicht samen met de verkiezing van een fascistische imbeciel die de stad naar zijn autocratische, chauvinistische en racistische beeld wil herschapen. In Pakistaanse steden heeft het zeker te maken met dat proces van islamisering dat ingezet werd door Zia-ul-Haq en tot vandaag blijft nagalmen. Boven de skyline van elke stad hangt een dreigende apocalyps.

Een std als boom. Sculptuur in Lahore, Pakistan.

CC Forbes Johnston (CC BY 2.0)​

Maar in Exit West gaat het niet om een amorfe dreiging, maar heel specifiek om de dreiging die uitgaat van extremistische en gewapende groepen die kledingcodes opleggen en eenvoudige intimiteiten als handen vasthouden in het openbaar verbieden.

Mohsin Hamid: Dat klopt voor de anonieme stad waar het verhaal begint, maar in korte passages duiken telkens andere steden elders in de wereld op. En ook daar verandert het leven op onverwachte en onvoorspelbare wijze, als gevolg van migratie. De manier waarop er omgegaan wordt met veranderingen varieert heel erg op de schaal van oorlog en vrede, maar ze hebben er allemaal mee af te rekenen. Als er één onderliggend thema is in het boek, dan is dat het gevoel dat de huidige samenleving niet houdbaar is, dat we op weg zijn naar een breekpunt. Dat algemene aanvoelen is belangrijker dan de specifieke omstandigheden -hoe dramatisch ook- van Nadia’s stad. De afdaling in de apocalyps kan trouwens heel snel gaan zodra we onze medemensen beginnen onderwerpen aan de test van zuiverheid.

De titel Exit West kadert het verhaal toch onvermijdelijk als het relaas van mensen die het Oosten proberen te ontvluchten en hun toevlucht zoeken in het Westen -begrepen als de rijke landen, want u verwijst zowel naar Sydney en Tokio, die ten oosten van Pakistan liggen, als naar Londen en San Francisco. De apocalyptische dreiging in het Oosten heeft het gezicht van gewapend extremisme, terwijl ze in het Westen uitgaat van nativists, vertaald als autochtone extremisten.

‘Verdwijnt het Westen zoals wij het nu kennen of ons voorstellen? Wat gebeurt er met steden in het Westen als steeds meer mensen uit het Oosten daar komen wonen?’

Mohsin Hamid: Dat klopt, alleen verwijst de titel van het boek voor mij niet enkel naar de vlucht uit het Oosten naar het Westen. Het is ook een vraag: verdwijnt het Westen zoals wij het nu kennen of ons voorstellen? Wat gebeurt er met steden in het Westen als steeds meer mensen uit het Oosten daar komen wonen? Wat betekent “het Oosten” als een heleboel mensen in steden als Lahore levens leiden die in wezen westers zijn? In Lahore vind je mensen die betrekkelijk openlijk homo zijn, die niet religieus zijn, die drinken, die in de mode-industrie werken of rockmuziek maken… En in steden als Brussel of Amsterdam vind je mensen die zo dogmatisch religieus zijn dat ze ook in de meeste oosterse steden niet meer zouden passen.

Wat is Oost en wat is West vandaag? De roman onderzoekt die fundamentele vraag binnen een verbeelde context waarin de migratie van de komende decennia en eeuwen plaatsvindt op een jaar of twee, maar niet alleen vanuit het perspectief van mensen die vanuit het Oosten of het Midden-Oosten migreren naar het globale Westen. De bewegingen die vandaag plaatsvinden zijn ruimer dan dat.

In het verhaal komen Nadia en Saïd terecht in de rijkere wijken van Londen, waar ze met andere vluchtelingen een villa kraken, maar uiteindelijk leidt de massamigratie tot een soort apartheidsstaat, waarin de vluchtelingen in werkkampen gestoken worden.

Mohsin Hamid: De apartheid bestaat, vandaag. Negentig procent of meer van de mensen met een donkere huidskleur krijgen nooit de kans om naar Londen of Brussel te gaan. Ze hebben er de middelen niet voor, ze hebben geen paspoort, ze krijgen geen visum… Wat in de roman gebeurt, is dat die mensen toch komen en ze komen in grote getale. Dat plaatst de inwoners die zichzelf zien als autochtonen, de oorspronkelijke inwoners of inboorlingen, voor de vraag hoe ze daarop gaan reageren. Één optie is om de eigen samenleving zo onmenselijk te maken voor de nieuwkomers -met evenveel repressie, verkrachting, foltering en schending van mensenrechten als in de maatschappij die ze ontvluchten- dat ze vanzelf besluiten om niet langer te komen of te blijven.

Dat is een heel reële en realistische optie: laten we de migranten verdrinken in de Middellandse Zee? Laten we hun kinderen opsluiten in kampen waar ze seksueel misbruikt en uitgebuit worden? Over het algemeen zijn samenlevingen echter niet bereid om zichzelf te ontmenselijken om zich af te sluiten van verandering. Dat is het verrassende aan de menselijke geschiedenis: dat mensen en samenlevingen vaker opteren voor de meer menselijke omgang met elkaar dan voor de brutale, harde en onmenselijke reactie. Tussen de mens en de mogelijkheid om de andere uit te roeien staat toch meestal voldoende gevoel voor fatsoen.

CC Alisdare Hickson (CC BY-NA 2.0)​

‘Dat is het verrassende aan de menselijke geschiedenis: dat mensen en samenlevingen vaker opteren voor de meer menselijke omgang met elkaar dan voor de brutale, harde en onmenselijke reactie’

Wat de roman vertelt over de aanpak die ontstaat in Londen, is één mogelijke, nieuwe manier om met massale migratie om te gaan, waarbij de migranten hun eigen huizen bouwen en daardoor ook het recht verwerven deel uit te maken van de maatschappij. Ze leren de taal. Ze leren vaardigheden. Ze leren lokale mensen kennen. Ze betalen een innovatieve belasting die gradueel vermindert. Jij noemt het apartheid, maar je kan even goed zeggen dat het een radicaal nieuwe manier is om migranten een plaats te geven in het land van aankomst.

Saïd en Nadia komen eerst aan op een Grieks eiland, verhuizen dan naar Londen en eindigen in de omgeving van San Francisco. Overal ontmoeten ze wel blijken van menselijkheid, maar nergens zijn ze burgers met gelijke rechten.

Mohsin Hamid: In Marin bij San Francisco is, in tegenstelling tot de fictieve Londense situatie, geen sprake van een overheidsbeleid, maar van de volkomen ongereguleerde instroom en zelfredzaamheid van migranten. Dat is wat we over heel de wereld zien gebeuren: mensen krijgen geen rechten en moeten het zelf maar uitzoeken. Elke maand zijn er vijf tot zes miljoen mensen die van het platteland naar de stad verhuizen. Dat is elk jaar de bevolking van Duitsland. Lahore telde 18 jaar geleden vijf miljoen inwoners. Vandaag zijn dat er elf miljoen -en de groei is grotendeels toe te schrijven aan migratie. Daar is de Duitse migratiecrisis van twee jaar geleden niets tegen.

Een ander verschil tussen de aanpak van “Londen” en “Marin” is dat migranten in het fictionele Londen botsen op een lokale bevolking met sterk autochtone gevoelens en aanspraken, terwijl er in de regio San Francisco nauwelijks “oorspronkelijke bewoners” wonen. Wordt het onthalen van grote groepen nieuwkomers makkelijker als ongeveer iedereen zich ontheemd en ontworteld voelt?

Mohsin Hamid: Ik zou me in elk geval hoeden voor veralgemenende uitspraken, al was het maar omdat geen enkel land een monoliet is. San Francisco is Alabama niet, en de botsing tussen autochtonen en allochtonen vindt niet altijd plaats waar mensen denken: rijke buurten zoals Kensington en Chelsea zijn vandaag al niet meer van de Britse allochtonen, de dure huizen daar zijn opgekocht door Russische oligarchen of Arabische oliegarchen. Ook is er geen veralgemenende uitspraak te doen over hoe zwaar een miljoen migranten weegt in een samenleving. In de jaren tachtig arriveerden er meer dan drie miljoen Afghaanse vluchtelingen in Pakistan, dat toen ongeveer evenveel inwoners had als Duitsland vandaag. Maar niemand wou de vluchtelingen terugsturen, ook al resulteerde die influx in meer wapens, madrassa’s en jihadi’s in Pakistan.

De meeste Afghanen waren natuurlijk Pasjtoenen, net als de mensen aan de Pakistaanse kant van de grens, die hen moesten opvangen. En bovendien pompten de VS en Saoedi-Arabië tijdens de jaren 1980 massaal veel geld in Pakistan, onder andere om de opvang van Afghanen mogelijk te maken.

‘Er is geweld. Er is beleid. Er is chaos. En geen van die experimenten is het eindstadium van deze migratiebeweging.’

Mohsin Hamid: Klopt, maar in de jaren 1990 stopte die hulpstroom, en toch bleef Pakistan deze grote groep vluchtelingen opvangen -al is er nu wel een actief uitzettingsbeleid. En die culturele nabijheid maakt de zaken ook niet altijd eenvoudiger. Stel je voor dat België twee miljoen Nederlands zou moeten opnemen. Ook als de nabijheid groot is, zorgt zo’n influx voor een verstoring van vaak delicate evenwichten. Maar ik ben minder geïnteresseerd in een oordeel over welke aanpak goed of kwaad is. Ik wil vooral tonen dat overal ter wereld nieuwe antwoorden gezocht worden op een nieuwe realiteit. Er is geweld. Er is beleid. Er is chaos. En geen van die experimenten is het eindstadium van deze migratiebeweging.

Migratie verandert niet alleen de samenlevingen waar de migranten aankomen, schrijft u. Ze verandert ook de migranten zelf, want ‘mensen zijn ook schermen die hun omgeving reflecteren’. Maar die reflectie kan wel heel erg verschillen: Saïd wordt religieuzer en vromer, terwijl Nadia in een lesbische relatie terechtkomt.

Mohsin Hamid: In elk huwelijk stel je vast dat elk van de partners verandert doorheen de jaren. Dat kan leiden tot een situatie waarin één partner domineert en zijn of haar nieuwe zijn oplegt aan de andere, die toegeeft. Ofwel krijg je een situatie waarin beide partners meer ruimte maken voor elkaars groei en verandering, terwijl ze de relatie tussen elkaar wel intact houden, ook al ziet die er op de vijfentwintigste huwelijksverjaardag radicaal anders uit dan wanneer ze trouwden. Ofwel groeien de partners echt uit elkaar en dan houdt het huwelijk op te bestaan.

Als dit natuurlijke proces van verandering gecombineerd wordt met migratie of geografische verplaatsing, dan wordt dat heel erg versterkt omdat de context radicaal wijzigt en nieuwe kansen én uitdagingen creëert. Je ziet Pakistani die in Europa terechtkomen en die zichzelf heruitvinden als de ideale Pakistaan die ze thuis nooit waren, omdat het dagelijkse leven de identiteit nooit in vraag had gesteld. Of ze nemen juist radicaal afstand van een traditionele rol en identiteit waar ze zich thuis ook al ongemakkelijk in voelden en die ze nu kunnen verwerpen zonder de sociale sanctie die daar normaal op zou volgen.

Een interne vluchteling in een tentenkamp nabij Peshawar, Pakistan

CC Gie Goris (CC BY-NC 2.0)​

U stelt het erg algemeen, alsof vluchten, migreren en verhuizen min of meer hetzelfde effect zouden hebben op mensen.

Mohsin Hamid: Die ervaringen zijn tegelijk radicaal verschillend en fundamenteel gelijkend. Wie vanuit Pakistan verhuist naar de VS om een universitaire opleiding te volgen, beleeft een heel andere realiteit dan iemand die in een rubberen boot de Middellandse Zee moet oversteken, op zoek naar bescherming en een waardig leven. Hetzelfde kan je zeggen van een heel rijke en een heel arme inwoner van Brussel. Ze delen de stad en een heleboel fundamenteel menselijke ervaringen, maar tegelijk groeien ze heel verschillend op. Voor de ene betekent de straat een plek van geweld en overleven, voor de andere is het een plek voor ontspanning en plezier. Die ongelijkheden moeten dringend weggewerkt worden, dat is net een van de basisargumenten van het boek.

‘Er is geen gebrek aan erkenning voor het verschil in ervaring en de ongelijkheid in kansen. Wat ontbreekt, is de erkenning van onze fundamentele gelijkheid.’

Tegelijk wil ik in deze roman de migranten en vluchtelingen tonen als mensen die geconfronteerd worden met dezelfde fundamenteel menselijke ervaring van vergankelijkheid als wij allemaal. De emotie van Saïd als hij bij zijn vertrek zijn oude vader moet achterlaten put ik uit mijn eigen ervaring met mijn ouders -waar ik nog altijd naast woon, overigens. Er is momenteel geen gebrek aan erkenning voor het verschil in ervaring en de ongelijkheid in kansen. Wat ontbreekt, is veeleer de erkenning van onze fundamentele gelijkheid.

Een autochtone inwoner van Antwerpen en een vluchteling uit Syrië delen de meest betekenisvolle ervaringen van mens-zijn, én ze delen zelfs de ervaring van migratie. Want een tachtigjarige die geboren en getogen is in Antwerpen leeft ook niet meer in de stad van haar kinderjaren. Er is oorlog en verwoesting geweest, verzet en collaboratie, migratie en ontwikkeling, seksuele bevrijding en religieuze herleving. Een migrant verplaatst zich naar een nieuwe omgeving, maar wie blijft, ziet die omgeving veranderen. Zo verschillend is het ene niet van het andere.

Uiteindelijk zijn we allemaal vluchtelingen van onze jeugd, iedereen heeft die plek, die periode, die zekerheid achter zich moeten laten. Het speelplein werd geasfalteerd, de ijsjeskar rijdt niet meer, de vrienden zijn verhuisd en de buren spreken een vreemde taal. Een vluchteling is geen andersoortig wezen, maar een mens die meemaakt wat wij ook meemaken.

De komst van vluchtelingen confronteert ons niet met een andere mensensoort, maar met ons eigen verdriet, ons eigen verlies, onze eigen twijfel, onze eigen angst voor de dood. Zij bieden ons de kans om die menselijke kwetsbarheid onder ogen te zien en te aanvaarden. Wie die gevoelens toelaat, herkent in de vluchteling zijn broer of zus.

Is dat ook de reden waarom u in de roman mensen laat vluchten door een magisch-realistische deur, waardoor het hele trauma van de lange reis en het misbruik en de angst die daarmee samenhangen onzichtbaar worden?

Mohsin Hamid:. Inderdaad. Ons hele debat over migratie, maar ook onze hele verbeelding is gefocused op de overgang, op de moeilijke tocht van hier naar daar. Ik ontken het trauma niet van degenen die op de Amerikaans-Mexicaanse grens onder de prikkeldraad door gekropen zijn met twee flesjes water, in de hoop iemand tegen te komen in de woestijn voordat ze van dorst of ontbering omkomen. Maar zelfs voor wie dat meegemaakt heeft, zijn die paar weken maar een fragment in hun mensenleven. Anderzijds moeten gewone mensen soms ook moeilijke keuzes maken en grenzen overschrijden in hun relaties, in hun carrière, in hun woonplaats… Ik heb vaak het gevoel dat we angst hebben van die herkenning en dat we daarom het verschil cultiveren en obsessief focussen op die ene ervaring die “hen” anders maakt dan “ons”. Nochtans is die uitwas van hoe we de wereld organiseren op geen enkele manier de kern van wie die mensen zijn.

‘We hebben angst van de herkenning en cultiveren daarom het verschil en focussen obsessief op de ervaring die “hen” anders maakt dan “ons”.’

Tegelijk staan die magische deuren voor de technologische fase waarin de wereld vandaag beland is. Wij konden net zo goed dit interview hebben met jou in Brussel, ik in Lahore, allebei voor onze computer met de video aan. Wij kijken door onze technologische vensters en praten met elkaar -op 7000 km afstand. Tien dagen geleden was ik in Lahore, maar ik stapte door een rechthoek en belandde in Abu Dhabi; daarna deed ik hetzelfde en ik was in Amsterdam. De magische deuren van het verhaal zijn in 2017 minder magisch-realistisch en meer technologisch-reëel.

Behalve voor de mensen aan de onderkant van de samenleving die op de vlucht gaan. Voor hen werkt de magie niet.

Mohsin Hamid: Voorlopig niet. Maar zoveel te meer klimaatverandering een tastbare realiteit wordt, zoveel te minder de massamigratie tegengehouden kan worden. Wat denk je dat al die honderden miljoenen mensen gaan doen die bedreigd worden door het stijgende zeewater? Zij blijven niet wachten tot ze verdrinken, maar ze gaan migreren. Binnen hun eigen land, maar ook over alle grenzen heen. De vraag is niet of dit zal gebeuren, maar hoe we er op zullen reageren. Zullen we de huidige -onrechtvaardige en niet duurzame- status quo met alle mogelijke middelen blijven verdedigen, ook al jaagt dat medemensen de dood in? En wat betekent dat dan voor de bestaande ongelijkheden in onze samenlevingen? Voor ons mensbeeld? Voor onze ethiek? Of zijn we bereid om de verhoudingen grondig te herdenken, uitgaande van een fundamentele gelijkheid tussen mensen -ongeacht gender, seksuele voorkeur, huidskleur, etnie, levensbeschouwing of geboorteplaats? Het is die laatste gelijkheid die we halsstarrig blijven weigeren.

‘We hebben verandering nodig en dat betekent: we hebben meer gelijkheid nodig’

Het actuele probleem in Europa is niet migratie, maar ongelijkheid. Sommigen zijn onvoorstelbaar rijk, anderen onaanvaardbaar arm, en dat in een samenleving die voldoende heeft om iedereen een waardig leven te bieden. Het is tijd om t erkennen dat we daaraan moeten werken en ons niet langer verstoppen achter het idiote argument dat de lonen van werkers niet kunnen stijgen omdat “we” moeten concurreren met China. Wat we nodig hebben is meer mondiaal bestuur en meer mondiale regels over waardig werk, milieunormen, ethische afspraken. Tegelijk moeten steden meer ruimte krijgen om hun eigen samenlevingen vorm te geven.

We hebben verandering nodig en dat betekent: we hebben meer gelijkheid nodig. Als we dat niet erkennen en daar geen werk van maken, dan blijven we steken in nostalgische fantasieën. Dan roept elk land om great again te worden, het bestuur terug te eisen van de EU, het kalifaat nieuw leven in te blazen, terug te keren naar een land waarin iedereen blond en geföhnd is. Maar we wéten dat die nostalgische ideeën regelrecht naar de hel leiden. Het probleem is dat de andere wegen alle kanten op gaan. Wie ongelijkheid verwerpt, belandt niet op een snelweg maar op allerlei experimentele paden.

Exit West door Mohsin Hamid is uitgegeven door De Bezige Bij. 222 blzn. ISBN 978 90 234 6651 2