‘Europa moet in actie schieten, want de chaos in Syrië vormt nieuwe voedingsbodem voor IS’

Syrisch-Koerdische vluchtelingen in 2014. Door het geweld dreigt een nieuwe vluchtelingenstroom te ontstaan

EC/ECHO (CC BY-NC-ND 2.0)

Vorige week startte Turkije een offensief in Noord-Syrië. Het Syrische leger, onder leiding van Assad, is onderweg naar het noorden voor een militaire tegenreactie. Het was even wachten, maar intussen kwam er dan toch een gezamenlijke veroordeling op het Turkse offensief vanuit de EU, dat wapenleveringen aan Turkije stopt. Er wordt gevreesd voor een nieuwe vluchtelingenstroom uit de regio, waar zich ook ontsnapte IS-gevangenen onder kunnen bevinden. MO* sprak met Willem Staes, beleidsmedewerker Midden-Oosten van 11.11.11..

Syrië bereidt zich op dit moment militair voor om te reageren op de Turkse inval. Wat zal er gebeuren als Syrië met steun van Rusland opnieuw de controle over het grondgebied krijgt?

Willem Staes: Dat blijft koffiedik kijken. Alles hangt af van de omvang van die terugkeer. Zal er een volledige terugkeer van het Syrische regime zijn, dus inclusief de terugkeer van de veiligheidsdiensten en het leger? Of zal het alleen een beperkte terugkeer zijn, waarbij de SDF, de door Koerden gedomineerde troepen, de controle behouden over delen van de politieke administratie en de interne veiligheid? Maar ook: verwerft het Syrische leger de volledige controle over de grens met Irak of niet? Zal er internationaal toezicht zijn op de uitvoering van de deal? Deze vragen zijn nog niet beantwoord, maar de antwoorden kunnen verregaande consequenties hebben.

Veel van mijn contacten op het terrein zijn doodsbang voor een Turks offensief én een terugkeer van het Syrische regime. Enerzijds hebben zij angst voor een verdere Turkse inval, en roepen ze Europa op tot maatregelen om dit een halt toe te roepen. Maar anderzijds zijn ze minstens even bang voor de terugkeer van het Assadregime, een totalitair regime dat op grote schaal staatsterreur pleegt. Laat ons vooral niet vergeten dat we het hier nog steeds hebben over één van de grootste oorlogsmisdadigers van de 21ste eeuw.

De terugkeer van Assad kan gepaard gaan met arbitraire arrestaties, gedwongen inlijvingen bij het Syrische leger, allerlei mensenrechtenschendingen en het doelbewust viseren van burgeractivisten en humanitaire hulp door de Syrische veiligheidsdiensten. Dergelijke dynamiek zag je ook al in andere delen van Syrië die opnieuw onder controle kwamen van het Assadregime.

‘Er is angst voor zowel een verdere Turkse inval als de terugkeer van het Syrisch Assadregime en zijn veiligheidsdiensten’

Wat betekent deze conflictsituatie voor de hulporganisaties en het brengen van humanitaire hulp? In wat voor situatie voeren zij hun werk uit?

Willem Staes: Ten eerste zie je dat de internationale ngo’s zich de afgelopen dagen terugtrokken uit het gebied, omwille van de veiligheidssituatie. Lokale hulporganisaties blijven ondertussen humanitaire hulp bieden, maar veel organisaties bereiden zich voor om hun medewerkers te evacueren, uit schrik om geviseerd of gearresteerd te worden als de Syrische veiligheidsdiensten terugkeren. De Turkse inval en de terugkeer van het Syrische regime hebben dus een grote invloed op de toegang en bewegingsvrijheid van humanitaire actoren. De humanitaire hulpverlening dreigt in elkaar te storten, wat uiteraard enorme implicaties zal hebben voor de bredere humanitaire situatie.

Er dreigt weer een nieuwe Syrische vluchtelingenstroom op gang te komen. Naar welke veilige plekken kunnen zij vluchten?

Willem Staes: Dat is de vraag van een miljoen, want de vluchtelingen lijken langs alle kanten ingesloten te zitten. Ze kunnen nauwelijks een kant uit.

In het noorden is er het oprukkende Turkse leger en de door Turkije gesteunde Syrische rebellen. Die pro-Turkse milities pleegden bij eerdere Turkse offensieven in Noordwest-Syrië al tal van mensenrechtenschendingen tegen de gewone burgerbevolking. Het gebied waar zij zich bevinden is dus geen aantrekkelijke optie voor veel Syrische burgers en hulpverleners.

Een tweede optie zou, in principe, kunnen zijn om richting regimegebied, dus meer westelijk te trekken. Maar veel burgers en hulpverleners zullen zich daar niet aan wagen. Velen van hen staan wellicht op wanted-lijsten van het regime en dreigen dus gearresteerd te worden als ze de oversteek maken. Daar komt nog eens bovenop dat Syrische mannen tussen de 18 en 42 jaar het risico lopen om gedwongen ingelijfd te worden bij het Syrische leger. Vluchten naar regimegebied is dus voor veel mensen ook geen optie.

De derde potentiële richting die je kan uitgaan is oostelijker, richting Noord-Irak, deze grens is de minst onaantrekkelijke optie, maar er zijn twee problemen. De grens zit voorlopig potdicht én het Syrische leger trekt op richting de Iraakse grens om die te controleren langs de Syrische kant. Dit betekent dat burgers en activisten op de vlucht dus ook weer in de armen van het regime terecht zouden komen.

Dus zijn er weinig concrete veilige plekken om naartoe te vluchten.

Willem Staes: Klopt. Mijn contacten op het terrein beschrijven de enorme chaos, paniek en verwarring die er heerst. De opties om te vluchten zijn beperkt, veel activisten en hulpverleners hopen dat de Iraakse grens wordt opengesteld. Er zijn wel berichten dat de Iraakse Koerden zich aan het voorbereiden zijn om Syrische vluchtelingen op te vangen. Daarmee geven ze impliciet aan dat die grens mogelijk open kan gaan. Maar er zijn nog geen concrete engagementen.

‘Vluchtelingen lijken langs alle kanten ingesloten te zitten. Ze kunnen nauwelijks een kant uit’

Welke rol moet Europa spelen in deze conflictsituatie?

Willem Staes: De gebeurtenissen van de afgelopen week hebben de opties voor Europa beperkt, maar dat betekent niet dat het gewoon aan de zijlijn kan gaan staan. Europa moet er vooreerst op aansturen dat er veiligheidsgaranties worden ingebouwd in de deal tussen de Koerden en het regime. Dit betekent een deal waarin de humanitaire toegang gegarandeerd blijft en er concrete veiligheidsgaranties komen voor de bescherming van burgers, hulpverleners en activisten. Daarvoor is er wellicht ook een vorm van internationaal toezicht nodig. Europese landen als België, die samen met Rusland in de VN-Veiligheidsraad zetelen, kunnen hier een belangrijke rol in spelen.

Daarnaast kan Europa er voor pleiten dat de Iraakse grens opengesteld wordt voor Syrische vluchtelingen en hulpverleners, en ook concrete steun aanbieden voor de opvang van vluchtelingen in Irak. Europa kan ook steun bieden aan activisten en hulpverleners die omwille van veiligheidsoverwegingen geëvacueerd moeten worden uit het gebied.

‘Vluchtelingen als koopwaar in geopolitiek steekspel’

Moet Europa ook reageren tegenover Turkije en welke invloed heeft een mogelijke reactie op de relatie tussen Europa en Turkije?

Willem Staes: Een reactie is essentieel. Als het gaat over de situatie in Noordoost-Syrië, dan moet Europa blijven duidelijk maken dat de Turkse inval stopgezet moet worden. Dit kan je verduidelijken via het opleggen van sancties, zoals wapenembargo’s. Europa moet ook duidelijk maken dat zij op geen enkele manier zullen meewerken aan gedwongen deportaties, waarbij Syrische vluchtelingen in Turkije gedwongen teruggestuurd worden naar Noord-Syrië.

Europa bevindt zich in een kwetsbare positie, al hebben ze dit aan hunzelf te danken. Door de vluchtelingendeal van 2016 kan Erdogan dreigen om de poorten naar Europa voor de vluchtelingen open te zetten. Europa heeft zichzelf dus in een positie gemanoeuvreerd waarin het gechanteerd kan worden door Erdogan, die op bijzonder cynische wijze vluchtelingen inzet als koopwaar in een geopolitiek steekspel.

De verhoudingen met Turkije zijn de afgelopen week alleszins dramatisch verslechterd en zullen wellicht de volgende maanden of zelfs jaren ook niet verbeteren.

Draagt Europa ondanks haar moeilijke positie een verantwoordelijkheid om te reageren?

Willem Staes: Je hebt geen keuze als Europa. Je hebt niet de luxe om weg te kijken.

Eerst en vooral heb je een morele verantwoordelijkheid naar de Syrische burgers toe. Maar daarnaast staan er ook vitale Europese belangen op het spel. De chaos die zich nu aan het ontwikkelen is, kan een nieuwe vluchtelingencrisis in Noordoost-Syrië creëren. En je kan er gif op innemen dat de chaos die zich nu aan het ontwikkelen is en de mensenrechtenschendingen die daarmee gepaard gaan, een nieuwe voedingsbodem zullen creëren voor een toekomstige comeback van IS. Europa moet dus in actie schieten.

‘Dit kan kantelpunt zijn dat de structurele comeback van IS 2.0 inluidt’

Die terugkeer zit er dus aan te komen?

Willem Staes: Absoluut. Ik ben ervan overtuigd dat als binnen enkele jaren de comeback van IS geanalyseerd wordt, er wellicht naar afgelopen week en weekend in het bijzonder zal teruggekeken worden. De gebeurtenissen van de laatste week zullen IS een boost geven inzake propaganda, rekrutering en bewegingsvrijheid. Het geeft hen de mogelijkheid voor een structurele comeback. Dit kan het kantelpunt zijn dat de geboorte betekent van IS 2.0.