Een pleidooi voor actieve verontwaardiging: meer engagement, meer verantwoordelijkheid en meer overgave
Onderzoeksrechter Baltasar Garzón: ‘De ommekeer van het economisch model, daarover gaat het’
Baltasar Garzón is een monument. Hij liet de Chileense dictator Pinochet aanhouden in Londen, voerde onderzoek naar een grote fraudezaak waarin de Spaanse Partido Popular betrokken was en hij leidt het juridische team dat Wikileaks-initiatiefnemer Julian Assange verdedigt. MO* sprak met hem over Assange, maar vooral over de turbulente tijden in Latijns-Amerika.
We bevinden ons vandaag op een revolutionair moment, vindt onderzoeksrechter Baltasar Garzón. In een wereld die barst van de ongelijkheid staan twee modellen lijnrecht tegenover elkaar: het neoliberale model van de elites die zich vastklampen aan corporate power, en het model van diverse meerderheden die het niet langer tolereren om uitgesloten te worden. We staan aan de rand van de afgrond. Of we in de afgrond vallen, hangt af van de manier waarop we reageren op de huidige situatie, aldus Garzón. ‘Het is niet zo dat iedereen corrupt is en alles reeds verloren.’
Baltasar Garzón kreeg internationale bekendheid toen hij in 1998 de Chileense dictator Augusto Pinochet in Londen liet arresteren om hem verantwoordelijk te stellen voor wreedheden begaan tijdens de dictatuur, onder meer tegen Spaanse burgers. Hij nam het op tegen de VS in een zaak over hun folterpraktijken in de gevangenis van Guantánamo. In Spanje zelf liet hij zich enkele jaren geleden opmerken in het onderzoek naar opzienbarende corruptieaffaires waarin politici van de Partido Popular in verlegenheid werden gebracht.
Het meest recente internationale onderzoeksdossier dat hij pro deo op zich nam, was de verdediging van klokkenluider Julian Assange, initiatiefnemer van Wikileaks. Het feit dat de werkelijke agenda en manier van werken rond de oorlogen in Irak en Afghanistan door Wikileaks op de digitale straatstenen gegooid werden, maakte van Assange nationale vijand nummer één, samen met andere klokkenluiders als Edward Snowden en Chelsea Manning.
Van 2012 tot april dit jaar kreeg Assange diplomatiek asiel in de ambassade van Ecuador in Londen. In april trok president Lenin Moreno het asielrecht van Assange in. Sindsdien verblijft de klokkenluider in een gevangenis in Londen, het uitleveringsbevel van de VS is nog steeds van kracht. Die willen de man veroordelen voor overtreding van de Spionage Act, wat hem een gevangenisstraf van 175 jaar kan kosten.
Garzón was in Brussel deze week voor de vertoning van de documentaire Hacking Justice, waarin hij als verdediger van Assange een centrale rol speelt. De film is een realisatie van Clara López Rubio en Juan Pancorbo en werd vertoond op initiatief van het Millenium Film Festival.
In Hacking Justice zien we dat u de verdediging van Assange zonder veel nadenken opnam. Waarom?
Baltasar Garzón: Omdat het gaat over het recht op informatie en vrije meningsuiting, een recht dat essentieel is voor de democratie over heel de wereld. Wikileaks heeft zwart op wit bewezen wat we vermoedden: de inlichtingendiensten werken vandaag niet meer ten dienste van de mensheid, ze zorgen niet meer voor “staatsveiligheid”.
Iemand als Assange, die zijn leven op het spel gezet heeft voor de verdediging van de vrije meningsuiting, moet worden beschermd. Zeker in een tijd van sociale netwerken, fake news, digitale manipulaties in het informaticasysteem, de wereld van big data. Dat zijn gigantische uitdagingen maar we moeten die het hoofd bieden want we hebben ze zelf in het leven geroepen.
Heropstanding
Naar aanleiding van de recente sociale explosie in Chili, schreef u een open brief aan president Piñera waarin u wijst op de frustraties die de Chilenen al dertig jaar opstapelen en op de harde repressie door de ordediensten.
Baltasar Garzón: We hebben in Chili nog zulke sociale explosies gezien: in 2007, 2008 en 2011. Maar deze keer is het veel algemener. Men heeft in Chili nooit aan de kern van het probleem geraakt. Zowel voor Chili als voor andere Latijns-Amerikaanse landen is dat de onhoudbare ongelijkheid.
‘De kern van het probleem in Latijns-Amerika is de onhoudbare ongelijkheid’
In Chili is nog steeds de grondwet van 1980 van kracht, een grondwet van de tijd van de dictatuur. Er zijn aanpassingen geweest, maar de kern is behouden en die kern is gebaseerd op een neoliberaal model dat door de dictatuur van Pinochet in het leven is geroepen. Een economisch-financieel model dat beantwoordt aan de belangen van grote economische machtsgroepen die afhangen van die ene grote macht in het Noorden, de VS.
De VS hebben Latijns-Amerika nooit een eigen weg gegund. Vroeger gebruikte men daarvoor de doctrine van de Nationale Veiligheid, vandaag de grote financiële en economische organismen, die permanent hun eisen dicteren. De rijkdom is geconcentreerd in handen van 25 procent van de mensen, tegenover 75 procent die praktisch niets bezit en nood heeft aan alles.
Het is een systeem dat volkomen asociaal is, waar enkel wie genoeg geld heeft, toegang heeft tot waardige gezondheidszorg. Waar goed onderwijs alleen voorhanden is voor wie het kan betalen. De problemen met de inheemsen zijn nog steeds niet opgelost.
De systematische schendingen van de rechten van de vrouw gaan gewoon door in de sterk patriarchale en machistische samenleving. Al die elementen komen bovenop een inefficiënt beheer van het publieke en politieke domein. Daardoor kan het dat een prijsverhoging van het metrokaartje voor een sociale explosie zorgt.
Zijn de protesten een onomkeerbaar proces van emancipatie?
Baltasar Garzón: Dit is een beweging van het volk, heel sociaal en transversaal maar zonder duidelijk leiderschap. Dat betekent dat er geen bemiddeling of instantie voor dialoog is tussen de beweging en de huidige politieke macht. Het is niet duidelijk hoe die twee werelden kunnen samenkomen om met elkaar in dialoog te gaan over een nieuwe grondwetgevende vergadering en een nieuwe grondwet.
De vraag is: met wie kan of moet de overheid samenwerken? Met 10.000 demonstranten? Met 200.000? Dat is het werk dat nu moet gebeuren. De sociale revolutie die aan de gang is, moet gestructureerd worden.
Niet alleen Chili kent turbulenties, ook de buurlanden staan in rep en roer. Ziet u een samenhang?
Baltasar Garzón: Wat we vandaag meemaken is een moment van diepe revolutionaire verandering die zich aan het voltrekken is op meerdere plaatsen in Latijns-Amerika. De Trump-regering is verschrikkelijk voor de regio: ze wil definitief af van de zogenaamde linkse regeringen. Het is in die confrontatie dat we een heropstanding zien van de protestbewegingen: in Chili, Argentinië, Ecuador, Bolivia.
We bevinden ons op een moment waarop enerzijds de grote bedrijven absolute controle hebben en regeringen bereid gevonden worden zich te schikken naar hun eisen, maar waarop anderzijds het neoliberale model door het volk fundamenteel in vraag wordt gesteld. Wat er op het spel staat is een ommekeer van het economische model.
Actieve verontwaardiging
**Ziet u dit moment als een verdieping van de democratie? Of weegt het verleden van de regio, met zijn militaire dictaturen, door?
**
Baltasar Garzón: De protesten in Chili waren overwegend vreedzame protesten, op enkele kleine groepen relschoppers na. Het geweld kwam van de instellingen van de overheid, van leger en politie. De staat zelf is gewelddadig geweest in de manier waarop hij gereageerd heeft. Ook in Bolivia hebben we dat gezien: politie en militairen zetten de president aan om af te treden, en nadien kennen ze onschendbaarheid toe aan de politie en militairen die met geweld optraden tegen het volk.
‘De boodschap van het volk is duidelijk: wij willen dit model niet langer. Wij willen niet langer uitgesloten worden.’
In Chili was de boodschap van het volk heel duidelijk: wij willen dit model niet langer. Wij willen niet langer uitgesloten worden. De mensen zijn gefrustreerd over hun politici: waarom worden er geen maatregelen genomen tegen de klimaatopwarming? Waar is de controle op de macht van de grote bedrijven? Op de grote financiële instellingen? Waar gaan de opbrengsten van de koperontginning naartoe en waarom kunnen wij daar geen deel aan hebben? Waar halen jullie het uit om de Mapuche als een terroristische organisatie te beschouwen? Het ongenoegen is heel groot.
In Spanje hebben we iets gelijkaardigs gekend met de beweging van 15M. Dat heeft ervoor gezorgd dat momenteel alle stemmen en alle politieke geledingen van het land vertegenwoordigd worden op de politieke scène. Je kan dat mooi of jammer vinden, maar dat is de realiteit.
Ook het probleem van de territoriale kwesties komt nu naar boven, terwijl het veertig jaar lang tijdens de dictatuur en nadien nog eens veertig jaar, weggestopt werd. Wij zijn een divers land, wij zijn vele volkeren in één land: zolang we geen model vinden om daarmee om te gaan, zullen we problemen hebben.
Ik ben totaal geen voorstander van onafhankelijkheid van sommige regio’s of van de opdeling van het land. Ik ben voorstander van de universaliteit, van grote ruimtes. De Europese Unie heeft een juridisch kader uitgewerkt om die diversiteit te hanteren. Waarom gaan we een stap terugzetten door op te splitsen? Die kwestie van de grenzen is voor mij een ouderwets probleem. Opsplitsen is een stap terug in het verleden.
**Politici lijken vandaag op vele plaatsen verstrikt in kortzichtigheid, terwijl de problemen steeds omvangrijker worden.
**
Baltasar Garzón: We maken een complex moment door, een revolutionair moment van grote, diepgaande veranderingen: een generationeel probleem, de klimaatverandering, de heropstanding van extreemrechts, het opdringen van economische modellen, de confrontatie op het vlak van handelsakkoorden. De modellen zijn in verval, maar waar men zich het minst van al om bekommert, is om de burger. Maar die burger reageert op die situatie.
Dat is wat u in een van uw boeken “actieve verontwaardiging” noemt: mensen die de straat opgaan en hun frustratie ventileren.
Baltasar Garzón: Inderdaad. Ook de protesten van de klimaatjongeren zijn voor mij van fundamenteel belang. Het zijn jongeren van 12 tot 15 jaar die de volwassenen tot de orde roepen. Ze zeggen: ‘Wat zijn jullie aan het doen? Jullie zijn verantwoordelijk voor een toekomst die vandaag vorm gegeven moet worden.’ De economische en financiële belangen die deze agenda doorkruisen, zijn echter zeer groot. Daarom zet corporate power alle middelen in om zich te verzetten tegen deze veranderingen.
Ook in Latijns-Amerika zie je de actieve verontwaardiging en is het volk wakker geworden. Ze komen op straat om hun rechten op te eisen. Vaak hoor je dan de reactie: dat is onmogelijk. Niets is onmogelijk. Het meest onmogelijke is misschien wel het bestaan van de mens op deze planeet. Niettemin bestaat hij.
‘Het is makkelijker om onverschillig te zijn en te banaliseren wat er gebeurt.’
Actieve verontwaardiging vraagt soms wel om uit je comfortzone te komen: het vraagt meer engagement, meer verantwoordelijkheid, meer overgave, minder gemakzuchtige berusting. Het is makkelijker om onverschillig te zijn en te banaliseren wat er gebeurt. Maar dit is dan ook een extreem moment. We staan voor een existentiële keuze: kiezen we voor een systeem van extreme ongelijkheid zoals in Mexico, Chili of Colombia, met minachting voor de inheemse gemeenschappen die in hun territoria de natuurlijke rijkdommen herbergen die wij willen hebben; een systeem ook dat de ontbossing stimuleert en zo onherstelbare schade toebrengt aan het planetaire milieu? Of kiezen we voor een systeem dat de verdediging opneemt voor een meer menselijke samenleving? Vandaag gaat het over de harde confrontatie tussen die twee modellen.
Twee losgekoppelde werelden
In verschillende Latijns-Amerikaanse landen was corruptie de hefboom om links-progressieve regeringen weg te werken. Dat is een appél aan de ethiek, ook al zegeviert uiteindelijk een pervers systeem van grote zakenbelangen. Toch wel erg verwarrend.
Baltasar Garzón: De strijd tegen de corruptie is een absolute prioriteit, dat is voor mij heel duidelijk. Maar we zien in de praktijk een instrumentalisering van het thema. Men gaat slechts heel gedeeltelijk te werk om heel gericht linkse instanties te treffen, nooit om rechts te treffen. In Brazilië pakte men de corruptie aan met een duidelijk politiek doel, namelijk om een einde te maken aan Lula en Dilma, terwijl men andere corrupte politici totaal ongemoeid liet. Dat eist een zeer hoge tol: justitie zelf verliest hierbij haar geloofwaardigheid.
Intussen is aan het licht gekomen hoe rechters samenspanden om Lula in de gevangenis te krijgen, terwijl er geen enkel fysiek bewijs is dat Lula zich schuldig heeft gemaakt aan de corruptie die hem wordt verweten. En de rechter die alles voor elkaar kreeg, is vervolgens beloond met de post van minister van Justitie in de regering Bolsonaro.
We zien in Brazilië wat we ook elders zien: er zijn twee werelden, die van de elites en die van de samenleving in heel zijn diversiteit. Die twee zijn volledig losgekoppeld van elkaar, er is geen verbinding meer, er is geen samenspraak meer, problemen worden niet opgelost. De elite wil haar bevoorrechte situatie behouden en problemen worden behandeld in functie van persoonlijk gewin in plaats van de politiek de functie te geven die haar eigen is, namelijk die van een dienst aan de gemeenschap.
Welke rol hebben de media hierin?
Baltasar Garzón: Ook de communicatiemedia moeten weten welke heer ze dienen en aan wie ze gehoorzamen. Het Braziliaanse mediaconcern O Globo bijvoorbeeld is vernietigend geweest voor Lula, Dilma Rousseff en de Arbeiderspartij. De rol van de pers is fundamenteel, zeker op een moment dat de sociale media zo dominant aanwezig zijn. Maar die rol moet ingevuld worden met een gepaste pedagogie en een duidelijk waardenpatroon. De media hebben ook een rol te spelen in het herbevestigen van de democratische waarden, om de samenleving de versterken en weer macht te geven. Dat is de enige manier, want anders gaan we recht de afgrond in.
**In tijden van fake news vertrouwt u op de ethiek van de pers?
**
Baltasar Garzón: Als ik dat vertrouwen niet heb, kan ik evengoed uit het raam springen. We moeten iets doen, we kunnen niet niets doen. We moeten vertrouwen op de ethiek. Alleen met ethiek kunnen we het halen. Om de xenofobe en racistische ideologie van Bolsonaro en Trump te bestrijden, is de verdediging van de ethiek essentieel.
‘We moeten blijven preken in de woestijn, want ook in de woestijn kiemt er soms nieuw leven.’
We moeten alle mechanismen inzetten die we de afgelopen zeventig jaar in het leven hebben geroepen: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en alle internationale juridische mechanismen. Niet alles is met corruptie besmet, niet alles is reeds verloren. We moeten blijven preken in de woestijn, want ook in de woestijn kiemt er soms nieuw leven.
We hebben een zeer grote vrijheid in onze samenleving, er kan heel veel, maar binnen het kader dat we onderling hebben afgesproken, binnen de normen die we onszelf hebben gesteld. We hebben ten allen tijde ook de mogelijkheid en de verantwoordelijkheid om die afspraken te herzien en te verbeteren, maar steeds via dialoog, debat en het bediscussiëren van ideeën. Dat is de dialectiek. Het alternatief is harde confrontatie. Een andere weg is er niet.