De Turk Emre Gültekin en de Armeniër Vardan Hovanissian, beiden al vele jaren Brusselaar, maakten samen een album om de Armeense genocide van honderd jaar geleden te herdenken. Ze plaatsen de CD in het teken van de vriendschap tussen hun volkeren.
Beluister Adana, de titeltrack van het album hier!
Op 24 april herdenkt de wereld de honderdste verjaardag van de genocide op de Armeniërs in het Ottomaanse Rijk. De Franse president François Hollande (Frankrijk herbergt een grote Armeense minderheid) en zijn Russische collega Vladimir Poetin trekken die dag naar de Armeense hoofdstad Yerevan voor de herdenking.
Paus Franciscus verwees er onlangs naar en het gebeuren zal heel wat aandacht krijgen in veel andere landen, maar niet in Turkije waar de feiten zich nochtans grotendeels hebben afgespeeld.
‘We willen graag ook naar Turkije met deze vriendschaps-CD.’
© Jan Locus
Officieel Turkije ontkent immers nog steeds dat er een genocide heeft plaatsgevonden op de Armeniërs.
Het Ottomaanse Rijk liep rond 1900 op zijn laatste benen en had grote delen grondgebied verloren aan “christelijke” mogendheden zoals Rusland of de Europese grootmachten. Het reageerde daarop door de Armeniërs – een grote groep christenen binnen het Rijk – uit te roeien en te verdrijven. Maar het huidige Turkije weigert dit te erkennen als een etnische zuivering. Veel Turkse burgers zijn ook erg slecht geïnformeerd over die periode.
Wel is de huidige president Recep Tayyip Erdogan het eerste Turkse staatshoofd dat heeft verklaard dat zich toen een tragedie heeft afgespeeld en dat hij de pijn van de Armeniërs deelt. Dat signaal van inleving was een belangrijke eerste stap maar het doet onvoldoende recht aan de gruwelijke feiten die zich hebben afgespeeld.
‘Als Turkije de Armeense genocide niet onder ogen ziet, zal dat blijven wringen, en voor spanningen zorgen. Turkije kan op dat vlak veel leren van Duitsland: dat heeft de Holocaust echt erkend, Turkije heeft een gelijkaardig proces nodig.’
Dat zegt Emre Gültekin, Turks componist en sazspeler (de saz is de Turkse luit, red.). Gültekin maakte, samen met de Armeense doedoekspeler Vardan Hovanissian, een CD naar aanleiding van de honderdste verjaardag van de Armeense tragedie. ‘Ons album staat in het teken van de vriendschap tussen de mensen, tussen de Armenen en Turken,’ zegt Hovanissian.
Het idee kwam van MuziekPublique, het Brusselse cultuurhuis dat de vele Belgen/Brusselaars met een (zeer diverse) migratieachtergrond de kans biedt zich artistiek te uiten, meestal door hen de kans te bieden live muziek te spelen in hun zaal in de Matongewijk van Brussel maar soms ook door albums te producen.
‘Toen Peter Van Rompaey van MuziekPublique met dat voorstel kwam, hebben we niet lang getwijfeld’, zeggen Emre Gültekin en Vardan Hovanissian.
Maar staat de geschiedenis dan niet tussen jullie in?
Emre Gültekin: Niet echt. We werken al meer dan tien jaar samen. Toen bekend raakte dat Vardan in Brussel woonde, was de verleiding heel groot om hem erbij te vragen voor projecten en optredens. De Turkse saz en de Armeense doedoek (dé Armeense houtblazer, red.) hebben iets met elkaar.
Het verleden van onze beide volkeren speelde daarbij geen rol. Musici kunnen religieuze en politieke spanningen overstijgen. Muziek brengt mensen bij elkaar.
‘Musici kunnen religieuze en politieke spanningen overstijgen.’
Vardan Hovanissian: Eigenlijk is er geen probleem tussen de gewone mensen, maar tussen de politici. Dat is ook de boodschap die we willen brengen: laat ons in vrede en vriendschap samenleven.
Stel je het nu niet te rooskleurig voor ? Er zijn toch ook spanningen tussen de mensen.
Emre Gültekin: Inderdaad, die zijn er. Zo zijn er erg weinig huwelijken tussen Turken en Armenen.
Vardan Hovanissian: De mensen weten veel te weinig over wat er werkelijk is gebeurd in die periode. Bovendien zijn mensen makkelijk te manipuleren, zeker de warmbloedige mensen van de Middellandse Zee.
‘We werken al meer dan tien jaar samen.’
© Jan Locus
De titelsong heet ‘Adana’, naar een Armeense stad die al in 1909 grotendeels met de grond gelijk is gemaakt.
Vardan Hovanissian: We vinden niks uit. Die dingen zijn gebeurd. Daarover is geen discussie tussen ons.
‘Gültekin: zonder de genocide zou een derde van de Turkse bevolking nu christen zijn.’
Emre Gültekin: Zonder die genocide zou nu een derde van de Turkse bevolking christen zijn. Het anderhalf miljoen slachtoffers zou in de voorbije eeuw tot twintig à dertig miljoen mensen zijn gegroeid.
In de regio waar mijn vader is geboren, leefden en werkten destijds driehonderd doedoekmeesters – mensen dus die doedoeks maakten. De Armeniërs zaten in de weg, en het terrein werd schoongemaakt. Vergeet ook niet dat Turkije 49 etnieën telt. Ik ben bijvoorbeeld een Zaza.
Is die diversiteit niet iets waarmee de Turkse overheid nog steeds worstelt?
Emre Gültekin: Absoluut. Reden te meer om erover te praten.
Zij het dat Erdogan stappen vooruit heeft gezet in de Koerdische kwestie en ook heeft erkend dat er met de Armenen in Oost-Turkije een tragedie heeft plaatsgevonden.
Vardan Hovanissian: Dat is zeker een stap vooruit maar er kan meer gebeuren om de mensen in te lichten over wat er is gebeurd. En daarbij mag en moet gezegd worden dat de politiek een hoofdrol speelde.
‘Veel gewone Turken hebben Armeniërs van de dood gered.’
Heel veel gewone Turken hebben immers Armeniërs van de dood gered. Mijn overgrootvader dankt zijn leven aan Turkse medeburgers. Dat vergde moed want het was voor de Turken levensgevaarlijk om zoiets te doen.
Het is dus in de context van spanningen dat jullie die CD uitbrengen. Hoe verwacht je dat erop wordt gereageerd?
Emre Gültekin: Wel, er kwamen hier onlangs Armeense studenten luisteren naar ons. Het is de eerste keer dat we met onze muziek mensen bereikten van buiten de vanzelfsprekende kring van geïnteresseerden.
‘Sommigen Turken zullen het moeilijk hebben met dit album.’
Anderzijds weet ik dat sommige Turken het moeilijk zullen hebben. Een tijdje geleden brachten we in de Gentse Centrale ‘La berceuse’ in het Turks, het Hebreeuws en het Armeens. Toen dat laatste gebeurde, is er iemand uit het Turkse publiek opgestaan en heeft hij geroepen dat hij niet gekomen was om naar Armeens te luisteren.
Vardan Hovanissian: Ach, dat kan gebeuren: je hebt overal idioten. Je hebt aan weerskanten nationalisten.
Emre Gültekin: We hebben al grapjes gemaakt dat we T-shirts zullen maken met ‘Je suis Emre’ of ‘Je suis Vardan’ als er echt iets ergs zou gebeuren. Wat ik, voor alle duidelijkheid, niet verwacht. We willen graag ook naar Turkije met deze vriendschaps-CD.
‘Er kan meer gebeuren om de mensen in te lichten over wat er is gebeurd.’
© Jan Locus
Was het moeilijk om het album samen te stellen?
Emre Gültekin: We hadden al stukken samen opgenomen maar we wilden nieuwe stukken.
Vardan Hovanissian: Het was niet makkelijk en niet moeilijk. We kozen uit traditionele liederen en uit composities van Emre.
Maar hoe kies je tussen Armeense en Turkse liederen?
Emre Gültekin: De melodieën in Armenië en Turkije hebben een gemeenschappelijke basis. Alle stukken hebben melodieën die zowel in de Turkse als de Armeense traditie kunnen.
‘De muzikale verwantschap bewijst dat Armenen en Turken eeuwen hebben samengeleefd.’
Vardan Hovanissian: Die muzikale verwantschap bewijst dat Armenen en Turken gedurende eeuwen hebben samengeleefd. Er zijn liederen die je zowel in Turkije, Armenië en Iran hebt.
Er zit ook een lied in over Hrant Dink, de Armeense journalist die in januari 2007 in Istanboel werd vermoord.
Emre Gültekin: Dink had het woord genocide gebruikt. En dat lag en ligt erg moeilijk in Turkije. Hij had zich geëngageerd. Al zijn teksten waren gericht op verzoening maar hij wilde wel dat de waarheid kon worden gezegd. Zolang dat niet uitgeklaard is, blijven we schizofreen bezig.
Vardan Hovanissian: Nadat hij vermoord werd, kwamen er 1 miljoen manifestanten op straat, om de moord aan te klagen en Hrant Dink te eren.
Emre Gültekin: Dat waren zeker niet alleen Turken. Het geeft aan dat de bevolking hierover verdeeld is. De moord is gepleegd door een zeventienjarige: het is zo makkelijk jonge mensen als instrument te gebruiken.
Vardan Hovanissian: En de geopolitiek speelt altijd een rol. Russen en Oekraïners zijn broedervolkeren en toch vechten ze met elkaar. Daar zitten de VS achter.
En als de spanningen tussen Azerbeidzjan en Armenië oplopen, is de schaduw van Turkije en Rusland nooit ver: beiden willen hun invloedszone uitbreiden. De geopolitiek maakt verzoening vaak moeilijk.
‘De geopolitiek maakt verzoening vaak moeilijk.’
© Jan Locus
Jullie willen graag in Turkije spelen met dit programma?
Emre Gültekin: Als men ons uitnodigt, graag. Het is een avontuur. Muzikaal zal deze muziek nieuw zijn voor veel mensen in Turkije. Muziek gaat ook om ontmoeting. We hopen dat er zo contact ontstaat.
De doedoek is typisch Armeens?
‘Als de legers van doedoek-en sazspelers samenspelen, kunnen ze de vrede laten primeren.’
Vardan Hovanissian: Ja, het is ons nationale instrument, erkend door de Unesco als werelderfgoed, al claimen de Azeri’s hem ook.
Wordt de doedoek nog door jongeren gespeeld in Armenië?
Vardan Hovanissian: Zeker. Armenië heeft een heel leger van doedoekspelers.
Emre Gültekin: En in Turkije heb je een leger van sazspelers.
Vardan Hovanissian: Als die samenspelen, kunnen ze de vrede laten primeren op de haat. (Beiden lachen)
Adana wordt vrijdag 17 april om 20u voorgesteld in Zaal Molière aan het Bolwerksquare 3, 1050 Elsene en ligt in de Belgische winkels vanaf 17 april en is online al beschikbaar. Klik hier voor meer informatie bij Muziekpublique!