‘Onze strijd voor vrijheid in Rusland is ook een strijd voor vrede in Oekraïne’

De Russische vredesactiviste Svetlana Oetkina aan het station van Leuven: ‘We moeten de dialoog met Oekraïense vredesactivisten opstarten voor het te laat is.’

© Pieter Stockmans

Vorige maand kwam de Russische oppositie samen in het Europees Parlement in Brussel, om ‘vrede in Oekraïne en het Rusland na Poetin voor te bereiden’. Ook de Russische vredesactiviste Svetlana Oetkina was aanwezig. Met haar organisatie ‘De Zachte Kracht’ ijvert ze tegen het heersende militarisme in Rusland. ‘Wij proberen van de groeiende onvrede over de oorlog een politieke kracht te maken.’

Svetlana Oetkina heeft een man met een geweer op haar linkerarm getatoeëerd. Op het eerste zicht vreemd voor een vredesactiviste. Maar de tekst erbij is een ironische kwinkslag naar het militarisme in Rusland: ‘De liberaal in mij staat altijd paraat.’

Het is een mooie samenvatting van de twee kernwoorden in de naam van haar beweging Mjagkaja Sila, Russisch voor ‘Zachte Kracht’. Liberaal, maar niet zwak (in Rusland is het liberalisme doorheen de jaren geassocieerd geraakt met politieke zwakheid, red.).

Oetkina, een lokale verkozene in Sint-Petersburg maar woonachtig in het naburige Finland, was een van de 300 mensen van de Russische oppositie en het kritische middenveld, die begin juni op uitnodiging van Europese Parlementsleden samen waren in Brussel. De conferentie moest ‘vrede in Oekraïne en het Rusland na Poetin’ voorbereiden.

Dialoog tussen Oekraïense en Russische vredesactivisten stond niet op de agenda. Daar is het nog vroeg voor, maar voorzichtige eerste stappen worden wel al gezet. Op 17 juni sprak Oetkina bijvoorbeeld op de conferentie ‘Women at the Peace Table’ in Ieper, georganiseerd door onder andere Pax Christi. Ze getuigde er samen met Oekraïense, Palestijnse en Israëlische vrouwen.

‘De steun voor de oorlog neemt af, dagdagelijks verzet neemt toe.’

Drie dagen eerder sprak MO* haar in Leuven, waar Emeritus hoogleraar Katlijn Malfliet (KU Leuven) haar bij het standbeeld van de Onbekende Oorlogsvrouw verwelkomde. Professor Malfliet gaf Oetkina haar boek ‘Poetinisme’ cadeau, goed gecamoufleerd in een zakje van een Belgisch chocolademerk.

‘De steun voor Poetins oorlog neemt af, dagelijks verzet neemt toe’, zei Oetkina. Recente peilingen na de mars van Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin lijken dat te bevestigen.

’Het gedachtegoed van Mjagkaja Sila is wat wij met dit beeld wilden uitbeelden’, zei Malfliet. ‘Patriottisme, militarisme en geweld zijn altijd eerder mannelijk geweest. Vrouwen lijden op een andere manier onder de gevolgen van oorlog. Zij verliezen niet alleen hun partners en moeten alleen voor de kinderen zorgen in moeilijke omstandigheden, maar worden vaak zelf het voorwerp van geweld.’

Emeritus hoogleraar Katlijn Malfliet (KU Leuven) geeft Svetlana Oetkina uitleg over het standbeeld van de Onbekende Oorlogsvrouw achter het station van Leuven.

© Pieter Stockmans

‘Dit genderspecifieke lijden was de reden waarom de Verenigde Naties in 2000 de resolutie 1325 aannamen’, vervolgde professor Malfliet. ‘Vrouwen kunnen een geweldige collectieve kracht ontwikkelen om aan vredesopbouw te doen. In plaats van te zeggen “als je de vrede wil, bereid je dan voor op de oorlog” — de fameuze theorie van de rechtvaardige oorlog — zeggen wij “als je de vrede wil, bereid dan de vrede voor”. Dit beeld herdenkt daarom niet het traumatiserende verleden, maar staat voor de hoop op een betere toekomst.’

Professor Malfliet sprak de hoop uit dat er ooit een standbeeld van de onbekende oorlogsvrouw in Moskou of Sint-Petersburg zou verschijnen. Maar haar recente bezoek aan de Russische stad Izjevsk doet vermoeden dat dit niet voor morgen is. Ze zag hoe soldaten werden gerekruteerd tijdens straatfeesten. ‘Pannenkoekenbak in legercamions, overvliegende straaljagers, overal feest’, vertelde ze.

Militarisme in de Russische samenleving

Oetkina trad haar bij. ‘In Rusland ís oorlog feest. Kinderen worden in uniformpjes gestoken, krijgen elke week les over de staatspropaganda in de klas. De oorlog levert families geld op. Oorlog heeft geen enkele negatieve connotatie. Militarisme is een van de hoogste waarden, en is zelfs tot de Russische taal doorgedrongen. Russisch is de taal van haat en vijandschap geworden.’

‘Russisch is de taal van haat en vijandschap geworden. Oorlog is een feest.’

De beroemde Russische schrijver Mikhaïl Sjisjkin liet zich ook zo’n stevige uitspraak ontglippen. Opvallend voor een schrijver die met deze taal literaire meesterwerken tovert.

Svetlana Oetkina: Maar hij heeft gelijk. Als je spreekt in intellectuele taal, over mensenrechten bijvoorbeeld, ben je slecht of word je ervan verdacht tot de oppositie te behoren. Je bent goed als je spreekt in platvloerse, agressieve taal.

Zo spreken de machthebbers in Rusland vandaag. De ambassadeur van Rusland bij de Verenigde Naties bijvoorbeeld, een hoogopgeleide diplomaat. Als hij spreekt, verwacht je heel de tijd bliepjes omdat hij zoveel scheldwoorden gebruikt.

Of de woordvoerder van buitenlandminister Lavrov: die spreekt zoals gevangenen onder elkaar spreken. Als je spreekt zoals de machthebbers ben je sterk. Als je spreekt zoals de oppositie ben je zwak.

Het individu dat zich opoffert voor de militaire macht van de staat, dat beeld wordt al lang geïdealiseerd in Rusland. En nu opnieuw.

Svetlana Oetkina: Sommige Europeanen hebben een simplistisch beeld van de ernst van de oorlog. Ze trekken zich weinig aan van de verregaande militarisering. Het leven van de soldaat is niets waard. We gaan niet op zoek naar zijn identiteit, naam of afkomst. Van de gesneuvelde soldaat herdenken we niet zijn persoon, maar het ideaal van zelfopoffering.

Mensen die op zoek gaan naar de identiteit van gesneuvelde soldaten of andere slachtoffers van oorlogen en Sovjetrepressie worden vandaag in Rusland zelfs gecriminaliseerd.

En wat met Russische vrouwen? Zie je de symboliek van het standbeeld van de Onbekende Oorlogsvrouw terugkeren in hun leven?

Svetlana Oetkina: Veel Russische vrouwen lijden omdat hun man of zoon sneuvelt in Oekraïne, of misschien gaat sneuvelen. Als hij toch levend thuiskomt, is hij eigenlijk ook stervende omdat hij met posttraumatische stress niet meer dezelfde is. Daar gaat vaak huiselijk geweld mee gepaard, drugsverslaving, alcoholverslaving, invaliditeit, zelfmoordpogingen.

De oorlog gaat verder. Mannen kunnen het huishouden niet meer dragen, vrouwen nemen het allemaal op zich.

Svetlana Oetkina toont haar ‘ironische’ tatoeage: ‘De liberaal in mij staat altijd paraat.’

© Pieter Stockmans

Verzet tegen de oorlog

Groeit vanuit hun lijden ook een verzet tegen de oorlog, die ‘geweldige collectieve kracht om aan vredesopbouw te doen’ waarover professor Malfliet sprak?

Svetlana Oetkina: Jazeker. Maar niet in de vorm van politiek activisme. Eerder in dagdagelijks gedrag. Wij zijn opgevoed in een systeem waarin de corrupte leidersklasse een politiek passieve houding stimuleerde bij de bevolking. ‘Politiek is ingewikkeld, niks voor gewone mensen. Wij zullen ons wel met dat vuile spel bezighouden, en geven jullie welvaart in ruil voor stilte.’ Die mentaliteit.

Veel Russen denken nu effectief dat politiek ver van hun bed is, iets vuil en zelfs gevaarlijk. Daarom zijn wij onze beweging gestart. Om mensen bewust te maken van hun actief burgerschap. Politiek is overal in hun dagelijks leven: bijvoorbeeld in vastgoedprojecten, groene parken in hun buurt.

Maar we merken dus dat, van zodra we zeggen dat dit politiek activisme is, veel mensen afhaken uit angst dat ze iets activistisch zouden doen. Actief burgerschap is gevaarlijk. De voorbeelden van mensen van wie de reputatie besmeurd werd, of erger, wegens hun politiek activisme, zijn legio.

Wat bedoel je dan met ‘verzet in dagdagelijks gedrag’? Is het niet zo dat de gecultiveerde angst voor actief burgerschap leidt tot politieke apathie? Is dat niet de reden waarom zoveel Russen de invasie van Oekraïne stilzwijgend aanvaard hebben?

Svetlana Oetkina: Russen zijn niet per se apathisch, maar wel allergisch voor politiek. Een groot deel van de bevolking verzet zich wel, of uit op een of andere manier protest. Na de mars van Jevgeni Prigozjin zijn er al peilingen geweest. Nog maar twintig procent van de bevolking zou de oorlog openlijk steunen.

‘Vrouwen die schrijven dat het bitter is dat hun zoon is gesneuveld terwijl de oorlog op straat wordt gevierd. Dat is een vorm van kritiek.’

Wij merken die verandering. Met ‘De Zachte Kracht’ volgen we Telegramkanalen en de commentaren die mensen daar schrijven onder berichten over de oorlog. Steeds meer mensen delen persoonlijke ervaringen over de oorlog. Vrouwen die schrijven dat het bitter is dat hun echtgenoot of zoon is gesneuveld terwijl er feesten worden georganiseerd om de oorlog te vieren. Dat is een vorm van kritiek. De energie die in die groeiende afkeer zit, proberen wij te capteren in verschillende projecten.

Welke projecten?

Svetlana Oetkina: Via chats proberen we echtgenotes of moeders van mannen die opgeroepen worden, of de gerekruteerde jongeren zelf, aan te spreken. We geven hen informatie over alternatieven, zoals de alternatieve burgerdienst. We gaven dat project de titel ‘Gij zult niet doden’ mee, een verwijzing naar het Bijbelse gebod. Ze kunnen hun zonen en zichzelf uit het leger houden. Daar helpen wij hen bij.

Er is ook een beweging die ijvert voor de rechten van gewetensbezwaarden. Mensen die proberen Rusland te ontvluchten, zowel burgers als soldaten die niet meer willen vechten, kunnen hulp krijgen.

Ook op school proberen we leerlingen en hun ouders te bereiken. We geven informatie aan ouders over hoe ze hun kinderen kunnen beschermen tegen de propagandalessen in de klas.

Propagandalessen in de klas?

Svetlana Oetkina: Eén keer per week krijgen kinderen van in de lagere school een les waarbij leerkrachten de staatspropaganda overlopen, de haat tegenover Oekraïners aanwakkeren, Poetins beleid loven, en de zogenaamde vijanden van Rusland benoemen.

De wet die deze propaganda op scholen regelt, bevat een paar achterpoortjes. Samen met de alliantie van leerkrachten hebben we die wet uitgeplozen. We geven nu het advies aan ouders om brieven te schrijven aan de scholen van hun kind, om ervoor te zorgen dat hun kind niet aan deze lessen moet deelnemen.

Jullie creëren een tegenkracht tegen het heersende militarisme?

Svetlana Oetkina: Ons oorspronkelijk doel was om meer vrouwen in de politiek te krijgen. Vrouwen zijn zwaar ondervertegenwoordigd in de politiek: slechts 16 procent van de verkozenen is vrouw, terwijl 60 procent van de bevolking vrouw is. Als zij een politieke kracht zouden worden, zou de budgetverdeling tussen militarisme en gezondheidszorg en onderwijs anders liggen.

‘Kinderen krijgen les over de staatspropaganda. De haat tegenover Oekraïners wordt aangewakkerd.’

Maar, dat er één man wordt vooruitgeschoven met een soort toxisch machogedrag maakt veel vrouwen terughoudend om politiek actief te worden. De Russische politiek moet een menselijk gelaat krijgen, een zachte kracht worden. Autoritarisme doorbrak de banden met de eigen bevolking. Oorlog doorbrak de banden met andere landen. Die verbroken banden willen wij terug opbouwen.

De Russische vredesactiviste Svetlana Oetkina aan het standbeeld van de Onbekende Oorlogsvrouw in Leuven: ‘Dat er één man wordt vooruitgeschoven met een soort toxisch machogedrag maakt veel Russische vrouwen terughoudend om politiek actief te worden.’

© Pieter Stockmans

Pacifisme in tijden van militaire invasie

Ook met Oekraïne? Hoe willen jullie dat doen?

Svetlana Oetkina: Wij willen aantonen dat er een ander Rusland is. Wij willen komen tot een dialoog met Oekraïners. We willen de Oekraïners duidelijk maken dat wij een andere samenleving willen, en een toekomst willen uitbouwen samen met Oekraïne. Als we dat samen kunnen bereiken, kan ook het andere: Poetin verslaan. Dan kunnen die twee bewegingen samen zorgen dat er vrede komt.

Welke inspanningen worden nu al gedaan om die bewegingen samen te brengen? Ik sprak een tijdje geleden met mensen van de Oekraïense vredesbeweging. Zij konden niet eens meer praten met Russische vredesactivisten.

Svetlana Oetkina: Bijvoorbeeld in Finland, waar ik woon, namen Russen in het begin deel aan de antioorlogsdemonstraties van Oekraïners. Maar toen kwamen al die gruweldaden van het Russische leger in Boetsja en Marioepol. De houding van de Oekraïners veranderde. We mogen nog naar de demonstraties komen, maar we mogen niet meer het woord nemen of onze vlaggen tonen.

Voor ons was dat heel moeilijk. Wij waren er, maar konden niet voor onszelf spreken. Wij voelen ons natuurlijk schuldig aan alles wat het Russisch leger gedaan heeft, en we willen dat zeggen.

De Russische gruweldaden stuurden een schokgolf door de Oekraïense samenleving. Veel Oekraïners houden alle Russen verantwoordelijk voor het in stand houden van dit regime. Begrijp je die reactie?

Svetlana Oetkina: We zijn bezig om contacten te leggen. Maar dat is nog niet eens in de fase van het bruggen bouwen. Wat we nu doen, is gewoon proberen om er te zijn, zonder verwachtingen.

Hoe denkt een Russische vredesactiviste over wettige zelfverdediging met militaire middelen? Ook in Oekraïne neemt het militarisme toe. Maar waar stopt wettige zelfverdediging en begint aanwakkeren van militarisme? Het eerste is gewoon nodig om je land en onafhankelijkheid te bewaren, het tweede verlengt de militaire logica onnodig lang in de toekomst.

Svetlana Oetkina: Oekraïne moet alle hulp krijgen tot het Russische leger zich terugtrekt uit alle Oekraïense gebieden, ook uit de Krim.

‘Oekraïne moet alle hulp krijgen tot het Russische leger zich terugtrekt uit alle Oekraïense gebieden.’

Europa heeft in 2014 de grote fout gemaakt om toen niet alles uit de kast te halen om de bezetting van de Krim ongedaan te maken. Economische belangen kregen voorrang. Kijk maar naar de Antwerpse diamantsector.

De straffeloosheid die we in de voorbije jaren hebben opgebouwd, heeft de weg voor Poetin geplaveid. We mogen niet hopen op goede intenties, als het op Poetin aankomt. Moest hij er inderdaad in geslaagd zijn om Kiev in drie dagen in te nemen, was hij gewoon de Baltische staten binnengetrokken.

Door de foute reactie op duidelijke signalen van een groeiend actief militarisme in Rusland, hebben we bepaalde sancties te laat opgelegd? Of zijn we collectief beland in een militarisme en is de nood aan militaire zelfverdediging ontstaan? Is het dan te laat voor vredesonderhandelingen?

Svetlana Oetkina: Onderhandelingen met Poetin zelf zijn onmogelijk. Hij zal pas kunnen en willen onderhandelen als hij voelt dat hij echt aan het verliezen is. Hij is zo ver in zijn dictatorschap dat hij slecht nieuws niet meer laat doordringen. Het zal pas binnensijpelen als het Oekraïense leger de Russische grensstad Belgorod inneemt of zo.

In die logica zit het Westen. We willen Poetin doen verliezen, zodat hij inziet dat hij moet onderhandelen.

Svetlana Oetkina: (zucht) Met De Zachte Kracht zijn wij natuurlijk bezig met andere dingen.

Dat is duidelijk. Er zijn vrouwen van De Zachte Kracht die in de gevangenis zitten voor hun openlijk vreedzaam verzet tegen de oorlog. Worden die offers opgemerkt in Oekraïne? Wat Russen en Oekraïners op dit moment verbindt, is het feit dat ze allebei slachtoffer zijn van militarisme.

Svetlana Oetkina: In mei heeft Pax Christi online luistercirkels georganiseerd. Daar vroeg ik of er Oekraïense vrouwen zouden kunnen deelnemen. Alle andere Russische vrouwen vonden het daar nog te vroeg voor. Dus hebben we gewacht. Maar ik vind dat we die boodschap toen al hadden moeten uitsturen. Nu voelt het aan als ‘te laat’.

Zowel aan Russische als aan Oekraïense zijde moet nagedacht worden hoe we verder gaan als de oorlog voorbij is. Ongeacht hoe en wanneer die oorlog eindigt. We gaan sowieso met elkaar moeten verder, we zullen moeten leren samenwerken. Daarom moeten we nu al wederzijdse relaties voorbereiden. Wij, als Russische oppositie, moeten daar nu al mee bezig zijn.

‘Alles wat Oekraïne vraagt, moeten wij doen. Maar dan zullen de Oekraïners hopelijk erkennen dat er een dictatuur was in Rusland. En dat onze strijd daartegen ook levens heeft gekost.’

Als de oorlog voorbij is, moeten wij als Rusland compensaties betalen, verantwoording afleggen voor alle oorlogsmisdaden, openlijk onze excuses aanbieden en berouw tonen, op de knieën gaan. Alles wat Oekraïne vraagt, moeten we doen.

Maar dan zullen de Oekraïners hopelijk erkennen dat er een dictatuur was in Rusland, en dat sommige Russen enorm veel gedaan hebben om ervoor te zorgen dat die dictatuur zou stoppen. Dat er plaats kwam voor de oppositie, dat er mensenrechten werden gerespecteerd, enzovoort. Dat kost ook levens.

De leuze van de Russische oppositie tijdens antioorlogsdemonstraties in Rusland is niet voor niets ‘vrede voor Oekraïne, vrijheid voor Rusland’.

De Russische vredesactiviste Svetlana Oetkina, Annemarie Gielen van Pax Christi Vlaanderen en Emeritus hoogleraar Katlijn Malfliet (KU Leuven) aan het standbeeld van de Onbekende Oorlogsvrouw achter het station van Leuven.

© Pieter Stockmans

De dag nadien

Vrede voor Oekraïne is vrijheid in Rusland. Het één is een voorwaarde voor het andere.

Svetlana Oetkina: Inderdaad, alleen als het autoritaire Poetinisme overwonnen wordt, is duurzame vrede voor Oekraïne mogelijk. Onze strijd voor democratie in Rusland is daarom ook een strijd voor vrede in Oekraïne. Daar is de hele Russische oppositie het over eens. Begin juni kwamen we met de hele Russische oppositie in Brussel samen, dus dat weet ik.

De oorlog zou er misschien zelfs voor kunnen zorgen dat Rusland snéller vrij is. Door de oorlog zijn de ogen van de wereld op Rusland gericht. Het is nu realistischer te denken dat de Krim terug Oekraïens wordt en dat de structuren van de FSB (Veiligheidsdienst van de Russische Federatie) daar ontmanteld worden.

Dat kan ook bredere verandering in Rusland stimuleren. Maar voor alle duidelijkheid: de kostprijs daarvan voor Oekraïne is onze vrijheid niet waard.

Russische oppositie samen in Brussel

‘Geen vrede voor Oekraïne zonder vrijheid in Rusland, geen vrijheid in Rusland zonder vrede in Oekraïne’ was de belangrijkste conclusie van de eerste ‘Brussels Dialogue’ op 5 en 6 juni 2023, ondersteund door het Litouwse Europarlementslid Andrius Kubilius van de Europese Volkspartij, en de Russische schaker en dissident Garry Kasparov.

Dat waren rondetafelgesprekken in het Europese Parlement tussen Europese politici en ‘vertegenwoordigers van democratisch Rusland’. De gesprekken over ‘strategieën om van Rusland opnieuw een democratie te maken en Russische burgers te ondersteunen bij die transformatie’ kregen als titel ‘The Day After’ mee.

De conclusies bevatten sterke taal, zoals ‘het regime van Poetin is misdadig en moet geliquideerd worden’. Een van de uitkomsten van de conferentie is de oprichting van een vereniging van lokale Russische verkozenen, waaronder Svetlana Oetkina. De vereniging moet een aanspreekpunt worden en een democratisch Rusland voorbereiden.

Op zo’n bijeenkomsten zijn geen Oekraïeners aanwezig?

Svetlana Oetkina: De enige Oekraïner was Aleksej Aristovitsj, een voormalige medewerker van de Oekraïense veiligheidsdiensten en een van de belangrijkste militaire adviseurs van president Zelensky. Hij heeft miljoenen volgers op sociale media, zowel Oekraïners als Russen.

Maar dialoog met Oekraïners was niet het doel van deze conferentie. De bedoeling was om te weten te komen wie er in de Russische oppositie in het buitenland zit en waar we allemaal staan tegenover de oorlog. Er waren ongeveer 300 deelnemers uit verschillende hoeken: politieke leiders, burgerbewegingen, oligarchen.

Nu hebben we een contactpersoon in het Europees Parlement. Als er bepaalde projecten of ideeën ontstaan, geven we die zo door aan het Europees Parlement. De vereniging van gevluchte lokale verkozenen komt volgende week al samen. We moeten verbonden blijven met verkozenen in Rusland zelf. We willen geen satelliet worden die niet meer weet wat er in Rusland gebeurt.