Advocaten op Lesbos: ‘Rechtsbijstand voor vluchtelingen gaat om menselijke waardigheid’

Het team van de European Lawyars In Lesbos (ELIL) voor de container die dienst doet als kantoor.

© ELIL

Deze woensdag reikte de katholieke vredesorganisatie Pax Christi International haar jaarlijkse vredesprijs uit. Dit jaar ging de onderscheiding naar de European Lawyers In Lesbos (ELIL). De organisatie, opgericht in 2016, is een van de weinige die juridische ondersteuning biedt aan de duizenden vluchtelingen die vast zitten op het Griekse eiland Lesbos.

In de drie jaar dat ELIL actief is op Lesbos behandelde de staf samen met zo’n 150 vrijwilligers meer dan 9000 zaken, waaronder 500 niet-begeleide minderjarigen. Levensnoodzakelijk werk, want het heeft er weinig van dat de situatie van de vluchtelingen op de Griekse eilanden snel zal verbeteren. Toon Lambrechts kon in Griekenland spreken met Philip Worthington, gedelegeerd bestuurder van ELIL.

‘Tijdens een van mijn eerste weken in het vluchtelingenkamp Moria op Lesbos liep ik een Iraakse man tegen het lijf die me vol enthousiasme vertelde hoe goed zijn interview met de asieldienst wel verlopen was. Toen ik hem vroeg wat hij dan wel gezegd had, zei hij me dat hij in Irak als vrachtwagenchauffeur had gewerkt, en aan de mensen van de asieldienst had laten weten dat hij de beste vrachtwagenchauffeur van Griekenland zou worden, veel geld zou verdienen, belastingen zou betalen en bijdragen aan de samenleving. Mooi, maar het feit dat hij behoorde tot een religieuze minderheid die vervolgd wordt in Irak en de helft van zijn familie vermoord was, had hij niet vermeld. Hij wou niet overkomen als iemand die tot last zou zijn, verklaarde hij.’

‘Voor iemand die niets kent van asielwetgeving en de hele procedure lijkt zijn redenering logisch. Maar vanuit het oogpunt van de asielprocedure was zijn uitleg de slechtst mogelijke optie, want de grond om erkend te worden als vluchteling liet hij onvermeld. Een half uur met een advocaat zou die man zoveel geholpen hebben. Die ontmoeting deed me het belang van ons werk pas echt inzien.’

Het migratievraagstuk is niet nieuw, en ook de situatie op Lesbos en de andere Griekse eilanden sleept al jaren aan. Hoe kan het dat de toegang tot rechtsbijstand nog steeds zo’n heikel punt blijft?

Philip Worthington: Het antwoord ligt in de perceptie van zowel overheidsdiensten als ngo’s dat zaken zoals voedsel, onderdak, hygiëne, onderwijs,… van kritiek belang zijn. Dat is uiteraard ook zo, maar wat uit het oog verloren wordt, is dat de asielprocedure in essentie een juridisch proces is. Daarom dat rechtsbijstand zo fundamenteel is. En daarom dat wij op Lesbos zijn. Voor ons is toegang tot rechtshulp even belangrijk als water of onderdak. Maar de overheden en de ngo’s focussen zich meer op de onmiddellijke noden. Wat ook begrijpelijk is natuurlijk.

‘In onze visie is deze vorm van hulp een basisrecht dat fundamenteel is om mensenrechten te garanderen.’

Vervult ELIL hier een rol die eigenlijk door de overheid opgenomen zou moeten worden?

Philip Worthington: Wettelijk gezien is de overheid niet verplicht om rechtsbijstand te voorzien. In onze visie echter is deze vorm van hulp een basisrecht dat fundamenteel is om mensenrechten te garanderen. Voor vele vluchtelingen is het verkrijgen van een erkenning een kwestie van leven of dood. Wat iemand vertelt tijdens een interview is levensbelangrijk, maar mensen hebben nauwelijks een idee van de procedure die hen te wachten staat.

De levensomstandigheden in de kampen op de Egeïsche eilanden zijn schrikbarend slecht. Zelfs de meest elementaire behoeften zoals voeding en hygiëne laten ernstig te wensen over. Wordt rechtsbijstand onder dergelijke drukkende omstandigheden te vaak over het hoofd gezien?

Philip Worthington: Er is geen eenduidig antwoord op de vraag waarom het maar niet lukt om vluchtelingen menswaardig op te vangen, maar uiteindelijk heeft het opnieuw veel te maken met de procedure. Het feit dat het twee jaar of meer duurt om beslissingen inzake het toekennen van asiel te nemen, maakt dat mensen vast komen te zitten op de eilanden en de kampen overbevolkt geraken.

Philip Worthington, gedelegeerd bestuurder van ELIL

© ELIL

Daar speelt toegang tot rechtsbijstand een belangrijke rol. Een beter begrip van de procedure en hulp van een advocaat zou alles sneller doen verlopen. Neem bijvoorbeeld het beoordelen of iemand kwetsbaar is of niet. Dat gebeurt nu bij aankomst op het eiland.

Wie slachtoffer is van seksueel geweld of foltering mag doorreizen naar het vasteland om daar de procedure verder te zetten. Maar veel vluchtelingen vertellen niet meteen alles, zeker dergelijke traumatische ervaringen. Die komen pas boven in een eerste interview, vaak zes maanden later.

Als dan de kwetsbaarheid erkend wordt, mogen ze toch nog doorreizen, maar die zes maanden in Moria zijn verloren. Rechtsbijstand vanaf het eerste moment zou alles zoveel vlotter kunnen doen verlopen.

U bent sinds 2016 actief op Lesbos. U komt dagelijks in aanraking met een realiteit die beschamend is voor Europa, een realiteit die grotendeels gecreëerd werd door de deal tussen de EU en Turkije in 2016. Hoe kijkt u aan tegen die beslissing van de EU?

Philip Worthington: Dat hangt er vanaf hoe je deze overeenkomst bekijkt. Veel politici in de EU zagen de deal louter als een middel om migratie te stoppen, of op zijn minst af te remmen. En dat heeft gewerkt. Van het ene moment op het andere stopte de toestroom op de Griekse eilanden. Maar tegen welke prijs?

‘Het ergste is dat deze hele situatie niemand meer lijkt te verontwaardigen. Het is het nieuwe normaal geworden.’

Voor ons als juristen die naar de deal kijken vanuit een mensenrechtenperspecief heeft het de situatie voor vluchtelingen alleen maar verergerd. Ik zie elke dag de gevolgen van het beleid dat mensen hier in Moria jarenlang vast houdt. Vanuit ons gezichtspunt valt er dus maar weinig goeds te zeggen over deze overeenkomst. Wat echt zorgen baart, is dat veel politici dat niet zo zien, en de deal als een model zien om ook elders toe te passen.

De ingang van het opvangkamp van Moria

Tim Lüddemann / Flickr (CC BY-NC-SA 2.0)

Een Europese oplossing lijkt de logica zelf, maar gezien de politieke constellatie vandaag in Europa lijkt dat erg onwaarschijnlijk. Het politieke discours tegenover vluchtelingen en migranten verhardt met de dag. Hoe kijkt u aan tegen deze ontwikkeling?

Philip Worthington: Dat is moeilijk om te vatten. Ik hoor telkens weer van vluchtelingen dat ze net naar Europa komen omdat ze ons zien als een voorbeeld op vlak van democratie en mensenrechten. Wie met dat soort verwachtingen op Lesbos in het kamp van Moria vast komt te zitten, staat meteen een bittere teleurstelling te wachten. Het ergste is dat deze hele situatie niemand meer lijkt te verontwaardigen. Het is het nieuwe normaal geworden.

‘Voor ons is rechtsbijstand en het garanderen van rechtsregels een essentieel mensenrecht dat voor iedereen in de EU een gegeven zou moeten zijn.’

Die verharding van het heel discours is nog moeilijker te vatten als je kijkt naar het reële aantal vluchtelingen en migranten hier in Griekenland. Het gaat om naar schatting nauwelijks 70 000 mensen. Dat is niets op Europese schaal, en compleet niet in proportie met het discours dat alsmaar meer de bovenhand haalt.

In essentie komt het neer op menselijke waardigheid, en hoe die te garanderen. Voor ons als organisatie is rechtsbijstand en het garanderen van rechtsregels een essentieel mensenrecht dat voor iedereen in de EU een gegeven zou moeten zijn. Dus de roep om de rechten van vluchtelingen en migranten in te perken raakt ons in het hart als juristen.

Migratie gaat niet stoppen, hoe graag velen dat ook zouden willen. De situatie zoals die vandaag is, doet niemand deugd, niet de vluchtelingen, niet de lokale gemeenschap op de eilanden en ook niet de Europese burgers. Ziet u een uitweg uit de impasse?

Philip Worthington: Een moeilijke vraag. De enige uitweg is, zoals ik al zei, een gezamenlijke Europese oplossing. Dat geldt voor de situatie in Griekenland, maar ook voor andere landen waar vluchtelingen aankomen. De lasten moeten eerlijker gedeeld worden.

Een ander aspect is het uitbouwen en versterken van legale migratiekanalen. Op die manier worden mensen niet meer gedwongen om hun leven te riskeren en hun lot in de handen van smokkelaar te leggen.

Maar ik zie niet meteen een beweging in die richting. Wel zijn er initiatieven van individuele lidstaten die hoopvol stemmen. Portugal bijvoorbeeld, neemt op eigen houtje een duizendtal vluchtelingen over van Griekenland. Dat zou andere landen kunnen inspireren.

Maar uiteindelijk zijn er structurele mechanismes nodig die de lasten verdelen en legale migratie vergemakkelijken. Wat niet zal helpen, is alsmaar meer middelen in grensbewaking te stoppen. Dat gaat mensen niet tegenhouden, het brengt enkel meer mensenlevens in gevaar. De redenen waarom mensen hun land ontvluchten, zijn nog altijd even reëel, en zullen dat blijven in de toekomst.