Mikhail Zygar: ‘Poetin geeft geen moer om Bashar Assad’

Of wat de echte drijfveren zijn achter de Russische annexatie van de Krim in Oekraïne? En wat er in 2018 en 2024 zou kunnen gebeuren, bij de Russische presidentsverkiezingen? De antwoorden van Mikhail Zygar geven een unieke inkijk. Want welke journalist heeft nog zo lang en zo diep gegraven in de machinaties van het Kremlin, of “de Collectieve Poetin”?

Zygars laatste boek All The Kremlin’s Men werd niet voor niets een Russische bestseller. Op 1 december leidde MO* een gesprek met Zygar bij PEN Vlaanderen.

Mikhail Zygar is een gerespecteerd, onafhankelijk journalist uit Rusland. Zijn televisiestation Dozhd bracht verslag uit over de straatprotesten tegen het Kremlin in 2012, in tegenstelling tot andere zenders, en gaf een andere kijk op het conflict in Oekraïne. In 2014 ontving Zygar de International Press Freedom Award van het Committee to Protect Journalists.

Poetin beleeft hoogdagen. Alle risicovolle avonturen waarin hij Rusland heeft gestort, lijken in zijn voordeel uit te draaien. Bovendien overleeft hij Amerikaanse en Europese leiders die hem bekritiseerden, en zijn nieuwe of opkomende leiders hem goed gezind.

The times they are a’changing?

‘Niet helemaal’, zegt Zygar. ‘In de jaren 2000 had je al eens leiders als Schröder en Berlusconi die zaken doen belangrijker vonden dan principes en een geopolitieke invloedssfeer. Poetin probeerde hen voordelige gasdeals te bezorgen. Voor Duitsland en Italië, maar ook voor eigen privé-gewin.’

‘Poetin was blij. Als hij westerse leiders op die manier aan zich had kunnen blijven binden, was er misschien nooit Russische steun aan Syrië geweest en hadden westerse leiders Oekraïne aan de Russische invloedssfeer overgelaten.’

Zelfs corrupte zakendeals kunnen oorlog voorkomen. Maar in 2004 bracht de revolutie in Oekraïne en de Bush-doctrine van democratie verspreiden de principes en de geopolitiek op het voorplan. Het Kremlin zag een westerse samenzwering en voelde zich belegerd.

Het Kremlin ziet zichzelf als meester-strategen die de wereld in 2016 konden herscheppen volgens hun wensen. En toch is het juist dat beeld dat Zygar ontkracht in zijn boek.

‘Met Merkel en Obama, en de volgende revolutie in Oekraïne in 2014 kwamen principes en geopolitiek weer op het voorplan. Het Kremlin werd opnieuw paranoïde en gokte: ze annexeerden de Krim, raakten internationaal geïsoleerd, maar drongen op in Syrië.’ Iedereen verklaarde Poetin gek, maar hoe onwaarschijnlijk het ook lijkt, anno 2016 en na 17 jaar Poetin slingert de geschiedenis weer zijn kant op met cynische zakenleiders als Trump of Fillon, en Le Pen die openlijk spreken over het einde van sancties en zelfs erkenning van de annexatie van de Krim. Het Kremlin kijkt uit naar de acht laatste triomfantelijke jaren van Poetin’s presidentschap. Ze zien zichzelf als meester-strategen die de wereld in 2016 konden herscheppen volgens hun wensen.

En toch is het juist dat beeld dat Zygar ontkracht in zijn boek: ‘Hoogstens is Poetin een meester-tacticus, maar de keten van gebeurtenissen die ik in mijn boek beschrijf, onthult een afwezigheid van een duidelijke strategie. Alles wat gebeurde, waren tactische antwoorden op externe stimuli zonder einddoel voor ogen.’

‘De nieuwe Franse president, wie het ook wordt, hij (Fillon) of zij (Le Pen) beantwoordt aan Poetin’s voorkeur’ © Jürgen Augusteyns​

“Assad is een smeerlap, maar wel onze smeerlap”

Waarom gaat Poetin tot het uiterste om de Syrische president Bashar Assad te steunen?

Zygar: Poetin geeft geen moer om Syrië en Bashar Assad. “Assad is een smeerlap, maar wel onze smeerlap”, dat vat Poetins houding goed samen. De Russische bommen op Aleppo zijn niet bedoeld om Assad te verdedigen, maar om Rusland te verdedigen.

Het Kremlin voelt dat Rusland zélf wordt aangevallen in Syrië. Waarom? Het Kremlin denkt dat het Westen Assad alleen maar isoleert omdat hij de enige pro-Russische leider in het Midden-Oosten is. Westerse geopolitieke activiteit in Russische invloedssferen doet het Kremlin in de samenzweringskramp schieten.

‘Russische bommen op Aleppo zijn niet bedoeld om Bashar Assad te verdedigen, maar om Rusland zélf te verdedigen.’

De enige reden waarom Poetin Assad waardeert, is omdat Assad de Arabische lente kon stoppen. Het Kremlin ziet de Arabische lente als een golf van revoluties geïnspireerd door de Verenigde Staten. Rusland had één van de doelwitten kunnen worden, met de protesten in 2012. Ook Assad ziet een Westerse samenzwering. Toch stond Syrië nooit op Poetins radar.

Wat overhaalde hem dan om in Syrië tussen te komen?

Zygar: 2014 was het kanteljaar. Rusland was in internationale isolatie beland na de annexatie van de Krim in Oekraïne. Het Kremlin zag in de Syrische oorlog een kans om zich opnieuw op te dringen op het wereldtoneel en te ontsnappen aan Poetins ergste nachtmerrie van isolatie.

Op de G20 in 2014 zat Poetin alleen te eten aan tafel, stel je zijn vernedering voor. Poetin wil in Syrië zoveel mogelijk bereiken nu er niemand echt aan het roer staat in de VS.

Acht jaar Trump-Poetin?

De posten in Trumps kabinet die van belang zijn in de relaties met Rusland lijken te worden ingevuld door leiders die beantwoorden aan Poetin’s voorkeur. Gisteren raakte bekend dat Rex Tillerson, CEO van Exxon Mobil, Donald Trumps minister van Buitenlandse Zaken zou kunnen worden. Hij kent Poetin van toen hij voor Exxon in Rusland werkte in de jaren ’90. Tillerson is een tegenstander van de sancties tegen Rusland, omdat die ook zijn bedrijf treffen. Net zoals Trump zijn vastgoedbedrijf via het presidentschap aan contracten kan helpen, zou Tillerson zijn buitenlands beleid kunnen vormgeven volgens de winsten die zijn bedrijf kan maken. Trumps regering lijkt steeds meer op een machtsgreep van de oligarchie. Dat is het gedroomde scenario voor Poetin. De rode draad van de afgelopen 17 jaar valt als volgt samen te vatten:
► Jaren van principiële westerse leiders die aan geopolitiek doen, activeren paranoia en samenzweringsdenken in het Kremlin. Gevolg: oorlogen om invloedssferen in Syrië en Oekraïne, een Poetin die om zich heen schopt om Rusland op te dringen aan het Westen. Dat was de afgelopen vijf jaar.
► Jaren van pragmatisch-cynische westerse leiders die meer geïnteresseerd zijn in zakendeals openen dan weer opportuniteiten voor het Kremlin om het Westen op een andere manier aan zich te binden: via een Russisch gasimperium. Gevolg: geen oorlogen, onzichtbare corruptie, Russische invloedssferen in Oekraïne en Syrië blijven bestaan. Dat is de toestand die vanaf 2017 realiteit kan worden, met Trump en Tillerson in de VS, en Fillon of Le Pen in Frankrijk. Wat Poetin in de jaren 2000 al eens probeerde met Schröder en Berlusconi, maar stopte toen de Bush-doctrine en de revolutie in Oekraïne in 2004 geopolitiek terugbrachten, zal hij nu opnieuw proberen.

Dat roer wordt binnen een maand overgenomen door een Amerikaanse president die andere relaties met Poetin wil inluiden. Hoe denkt Poetin echt over de overwinning van Donald Trump?

Zygar: Voor Poetin maakt het niet uit of een westerse leider extreem-rechts of extreem-links is of welke ideologie dan ook aanhangt. Poetin kijkt naar het soort leider: cynisch-pragmatisch, of principieel. De voormalige Duitse Bondskanselier Gerhard Schröder was een socialist, maar wel cynisch-pragmatisch. Dat is het soort leider waar Poetin van houdt: de leider die hem niet de les spelt, maar geïnteresseerd is in zakendeals met Rusland. Dus: niet Obama en Merkel, wel Schröder en Berlusconi.

En zeker Trump?

Zygar: Trump wordt gevoed door traditionalistisch rechts, een ideologie die lijkt op wat het Kremlin probeerde te bouwen in Rusland. Maar dat is niet relevant. Trump is een pragmatisch-cynische zakenleider, en dat is al wat telt. Zowel Trump als Poetin kunnen president blijven tot 2024. Ook de nieuwe Franse president, wie het ook wordt, hij (Fillon) of zij (Le Pen) beantwoordt aan Poetin’s voorkeur.

‘Het Kremlin was er absoluut zeker van dat Clinton zou winnen, en ze hadden zich daar al op voorbereid.’

2017 belooft veel goeds voor hem.

Zygar: Poetin zit op rozen. Hij is niet meer geïsoleerd. De meerderheid van de Russische bevolking steunt hem. Hij is populair in Europa en Noord-Amerika. Hij overleeft vele westerse leiders. Hij ziet de volgende generatie komen die meer respectvol is tegenover Rusland. Daarom kijkt hij uit naar de Franse en Duitse verkiezingen en het Trump-tijdperk in 2017.

Volgens geheime documenten van de CIA zouden hackers van de Russische regering e-mails van Clintons campagnedirecteur hebben gelekt aan WikiLeaks. Doel zou geweest zijn om de uitslag van de presidentsverkiezingen te beïnvloeden in het voordeel van Donald Trump. Klinkt logisch, gezien Trump zo goed beantwoordt aan Poetin’s voorkeur?

Zygar: Wat ik weet, is dat het Kremlin er absoluut zeker van was dat Clinton zou winnen. Ze hadden zich daar al op voorbereid. Het Kremlin was van plan om met Clinton te proberen een nieuwe fase te openen in de Russisch-Amerikaanse betrekkingen, zoals ze dat probeerden met Bush.

“We moeten iets doen aan Oekraïne, anders zullen we het verliezen”

Als Poetin op rozen zit en steeds meer leiders ziet opduiken die hem goed gezind zijn, is het toch vreemd dat hij blijft geloven in de wereldwijde samenzwering tegen Rusland. Waarom is die paranoia zo diep geworteld?

Zygar: De paranoia zou nu weer kunnen afnemen, maar ze is begonnen in Oekraïne in 2004. “We moeten iets doen aan Oekraïne, anders zullen we het verliezen”, bleef Poetin maar herhalen.

De Russische spin doctors en campagneadviseurs van Viktor Janoekovitsj, de Kremlin-kandidaat in de Oekraïense presidentsverkiezingen van 2004, kwamen even terug naar Moskou en dronken whisky op de Amerikaanse ambassade.

‘De Russische spin doctors in de Oekraïense verkiezingen konden niet rapporteren aan het Kremlin dat ze verkeerd waren. De uitleg was dat de vijand, de Verenigde Staten, meer had geïnvesteerd.’

Ze lachten dat de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen nog altijd niet duidelijk was. Ze waren er rotsvast van overtuigd dat “hun” kandidaat Janoekovitsj de Oekraïense presidentsverkiezingen zou winnen.

Na anderhalve maand konden ze hun ogen niet geloven. Joesjtsjenko, de kandidaat van de oppositie, won de eerste ronde. Ze konden niet rapporteren aan het Kremlin dat ze verkeerd waren omdat ze het politiek proces onderschat hadden of het budget hadden gestolen.

De uitleg was dat de vijand, de Verenigde Staten, meer had geïnvesteerd. Dat Joesjtsjenko geheime Amerikaanse adviseurs had. Dat paste in het stereotiepe beeld van de VS in het Kremlin, dat nog geworteld was in de Koude Oorlog. Poetin raakte ervan overtuigd dat er een anti-Russische samenzwering was.

In hetzelfde jaar werd Bush herkozen en kondigde hij de Bush-doctrine af: Amerika zou overal in de wereld democratie en oppositie steunen. Poetin las daarin Bush’ bekentenis dat hij achter de revoluties in Georgië en Oekraïne zat. Het Kremlin werd nerveus. Sindsdien gelooft Poetin dat er een groot Amerikaans plan bestaat.

Bestaat dat dan niet? Gebruikte het Westen de kans van de Maidan-opstand in 2014 niet om de geschiedenis te versnellen: een diepere integratie van Oekraïne in de EU en zo ook in de Amerikaanse invloedssfeer?

Zygar: Oekraïne is groter dan Turkije. Niemand droomt van zo’n plan. Het is gewoon een spel. Oekraïne zal nooit lid worden van de EU.

Waarom stonden Europese en Amerikaanse politici dan op het podium tijdens de opstand op het Maidan-plein?

Zygar: Misschien om een soort bescherming te bieden tegen het bloedbad dat er stond aan te komen. De grens tussen bescherming en politieke steun bieden – Oekraïne binnenhalen in een invloedssfeer – is natuurlijk dun.

‘Het is gewoon een spel. Oekraïne zal nooit lid worden van de EU.’

Hun aanwezigheid werd bijvoorbeeld verkeerd begrepen door Rechtse Sector.

Zygar: De ultranationalisten begonnen geweld te gebruiken omdat ze voelden dat ze de back-up steun hadden van het Westen. En dan komen al de samenzweringstheorieën dat de VS achter Rechtse Sector zaten.

Als je vooroordelen koestert tegenover de VS, dan zal je elk bewijs dat je vooroordeel bevestigt, gretig overnemen. Maar is het daarom juist? Neen.

Een groot plan was er ook bij Poetin nooit. De grote plannen worden retroactief gemaakt, na de feiten. Dan is het makkelijk om te zeggen dat het van in het begin een plan was. Het was bijvoorbeeld nooit de bedoeling om maar een stukje van Oekraïne te bezetten.

De annexatie van de Krim was een pijnlijke, onvoorziene samenloop van omstandigheden?

Zygar: De annexatie van de Krim was gepland, maar niet perfect. Na een paar maanden nadenken was het totale improvisatie. Het Kremlin dacht dat de sancties van het Westen tijdelijk zouden zijn, zoals ook de anti-Russische golf na de Georgische oorlog in 2008.

‘De frontlijn in Oost-Oekraïne wordt een soort Berlijnse muur. De scheiding is even kunstmatig als toen.’

Het Kremlin lijkt ook nu gelijk te krijgen: de steun voor anti-Russische sancties in het Westen brokkelt af. Alleen zullen ze iets langer hebben geduurd dan de kortstondige anti-Russische golf na de Georgische oorlog. Waarom duren de westerse sancties tegen Rusland nu langer?

Zygar: De crash van vlucht MH17 was een psychologische drempel. Het Kremlin begreep dat het Westen verontwaardigd was en de sancties voor vele jaren zouden blijven. Dat bracht het Kremlin er dan weer toe om de separatisten in Oost-Oekraïne te gaan ondersteunen. Maar de eerste tekenen van strategie kwamen er pas in september 2014: er een bevroren conflict van maken. Laat het zoals het is.

Wat ook vaak gezien wordt als een Amerikaanse zet in Oekraïne, is de benoeming van de voormalige Georgische president Mikheil Saakasjvili tot gouverneur van de zuid-Oekraïense stad Odessa. Saakasjvili nam inmiddels ontslag en richtte zijn eigen politieke partij op in Oekraïne.

Zygar was een van de oprichters van Dozhd, het enige onafhankelijke televisiekanaal in Rusland. © James Hill

Zygar: Ik heb Saakasjvili verschillende keren geïnterviewd. Hij heeft gegokt. Hij denkt dat het lot aan zijn kant staat, dat hij alles kan bereiken. De situatie in Oekraïne is geen greintje veranderd sinds de revolutie. Dezelfde bureaucraten, dezelfde corruptie. Dat is een kans voor Saakasjvili, maar hij is niet de bulldozer die het systeem uit de weg zal ruimen. Ik geloof niet dat hij verkozen kan worden.

In Georgië begon hij indrukwekkende hervormingen. Na twee jaar werd hij autoritair en brutaal. Politieke gevangenen werden gefolterd. Zakenmannen werden onrechtmatig vastgehouden. Hij begon een oorlog. Saakasjvili is niet de man die Oekraïne uit het dal kan leiden. Maar cynisch is wel dat hij nog altijd één van de beste post-Sovjet leiders is. Ook in Oekraïne is er maar een handvol degelijke politici.

Zie je een oplossing voor Oekraïne?

Zygar: We gaan naar een nieuw eeuwig “vredesproces”, zoals in het Midden-Oosten. De afgescheiden Volksrepubliek Donetsk is anders dan de afgescheiden republieken in Georgië. Daar zijn het nog andere etnische groepen, maar Volksrepubliek Donetsk heeft exact dezelfde taal, religie, cultuur en etniciteit als de rest van Oost-Oekraïne. Juist omdat de scheiding puur kunstmatig is, is het des te tragischer. Het is eerder te vergelijken met Oost-Duitsland, een kunstmatige scheiding tussen één volk. En de Berlijnse muur heeft er ook lang gestaan.

Beide partijen vinden de huidige situatie goed. De Oekraïense overheid wil de afgescheiden gebieden niet meer terug. Het is een kans de kiezers van die gebieden uit te sluiten, die altijd gestemd hebben voor Janoekovitsj. Poetin is de enige factor van stabiliteit in Oekraïne: de enige reden die de Oekraïners hebben om de rampzalige regering te tolereren, is dat instabiliteit alleen maar Poetin zou helpen. Ook Rusland vindt het status quo goed, omdat Oekraïne zo nooit lid kan worden van de NAVO.

Oppositie: een nieuw team van clowns?

In de jaren 2000 kon het Kremlin de invoering van een parlementaire democratie afwenden, door te zeggen dat deze zaak verdedigd en gefinancierd werd door corrupte oligarchen met politieke ambities. Dat liet het Kremlin toe om zich aan de kant van de “goeden” te plaatsen. Behoren een parlementaire democratie en een echte oppositie nog tot de mogelijkheden?

Zygar: Dat is een belangrijke vraag. Poetin zou vandaag of morgen zeker vrije en eerlijke verkiezingen winnen. Hij is de meest populaire politicus, omdat hij de enige is.

Er zijn nog wel valse politici, leiders van marionettenpartijen in het parlement. Zelfs de liberalen zijn pro-Kremlin nationalisten. Alle leiders van die partijen doen sinds het begin van de jaren ’90 mee aan verkiezingen en helpen Poetin de schijn van democratie hooghouden.

‘In 2024 zal het Kremlin eerder als Assad handelen, dan als Augusto Pinochet die afstand deed van de macht in Chili in 1990.’

Het lijdt geen twijfel dat Poetin zal meedoen aan de volgende presidentsverkiezingen in 2018. Vandaag gelooft Poetin nog dat hij zich moet opofferen omdat hij de enige is die Rusland kan redden in deze moeilijke tijden. Als hij wint, laat de grondwet nog één termijn van zes jaar toe. Hij kan dus tot 2024 president blijven.

Het probleem van het Kremlin en Poetins spin doctors is dat hij geen uitdagers heeft. Hij kan toch niet alleen meedoen? Dan komt niemand stemmen. Ze hebben nu twee jaar om uitdagers te maken.

Wat gebeurt er in 2024? Zal Poetin opstappen? Onlangs berichtte Sputnik dat hij eraan denkt om te gaan reizen.

Zygar: De grondwet wil Poetin niet veranderen. Hij is een jurist en wil alles volgens het boekje doen, of ten minste doen alsof. Hij heeft de grondwet nooit veranderd, Dmitry Medvedev wel.

Tussen 2012 en 2014 was Zygar bij een klein groepje journalisten die jaarlijkse interviews met premier Dmitry Medvedev konden afnemen. © Tass

Het Kremlin, dat we de “Collectieve Poetin” kunnen noemen, begrijpt dat Vladimir Poetin niet eeuwig is. Het Kremlin zal een opvolger zoeken en een schema uitdenken, zoals ze Poetin lanceerden als vervanger van Jeltsin nog voor de nieuwe presidentsverkiezingen. Of zoals ze Medvedev lanceerden als presidentskandidaat, waarna Poetin een aantal jaren premier was.

Ik vrees dat dit worst case scenario werkelijkheid zal worden: de huidige mensen in het Kremlin blijven aan de macht en zoeken gewoon een ander gezicht. En als hun macht bedreigd wordt zullen ze eerder zijn zoals Assad, dan zoals Augusto Pinochet die afstand deed van de macht in Chili in 1990.

Ideaal zou zijn dat Poetin én de mensen in het Kremlin dat ook zouden doen, aan diegene die de verkiezingen wint.

Dan moeten er eerst echte oppositiepartijen zijn. Kan een echte oppositie klaar zijn tegen 2024? Zijn er bewegingen die makkelijk kunnen transformeren tot politieke beweging? Het lijkt alsof er niks beweegt. Maar klopt dat wel?

‘Er zijn veel sferen die snel kunnen politiseren. Bijdragen en deelnemen is nog niet politiek, maar we zijn heel dicht bij deelnemen aan een politieke activiteit.’

Zygar: Er zijn geen oppositiepartijen in Rusland, maar de burgermaatschappij is heel actief. Alleen is dat niet politiek actief. Er zijn anti-corruptieactivisten, journalisten, kunstenaars, wetenschappers, de groeiende middenklasse, inwoners van Moskou en Sint-Petersburg, mensen die werken, bijdragen, sociaal of politiek bewust zijn, die hun eigen zaak runnen, de krant lezen en de actualiteit volgen, de steeds grotere groep mensen die actief zijn in liefdadigheid.

Dat zijn sferen die snel kunnen politiseren. Bijdragen en deelnemen is nog niet politiek, maar we zijn dicht bij deelnemen aan een politieke activiteit.

Wat staat hen in de weg?

Zygar: Niemand wil politiek actief worden in Rusland. Het is gevaarlijk. Het Kremlin zal de hele propagandamachine tegen je richten en je zal binnen paar weken moreel vernietigd worden. Er zullen walgelijke video’s over jou privéleven op YouTube opduiken. Er zullen criminele zaken tegen jou, je familie of je bedrijf gelanceerd worden.

Politieke ambities zijn een gigantische opoffering. Zo heeft het Kremlin alle politieke tegenstanders van Poetin geneutraliseerd. Het Kremlin is nu slachtoffer van het eigen succes: er is niemand om Poetin uit te dagen in 2018. Nu zoeken ze een nieuwe, gecontroleerde oppositie, een nieuw team van clowns.

Orbán en Poetin als centrale spil van de oligarchie

In Hongarije vertelde Transparency International aan MO*: ‘Premier Orbán veranderde Hongarije in een oligarchie, niet een waar zakenlieden de macht hebben, maar waar Orbán zelf beslist wie een goede of slechte oligarch is. De corruptie die voor 2010 al bestond, heeft Orbán niet bestreden, maar gereoganiseerd met zichzelf als centrale spil.’ Dat doet sterk denken aan wat Poetin begin jaren 2000 deed. Treedt Orbán in Poetins voetsporen?

Zygar: Ik hoed me voor vergelijkingen, maar gewoonlijk, wanneer leiders starten met grote slogans dat ze tegen oligarchen, corruptie en georganiseerde misdaad strijden, wissen ze het fenomeen niet uit, maar veranderen ze gewoon de mensen. Ze laten het systeem intact en zetten het naar hun hand. Dat is wat in Rusland gebeurde.

Het is verrassend dat een land in de Europese Unie zo corrupt en ondoorzichtig is, maar buiten de EU is het heel gewoon. Gewoonlijk zijn landen met een lage participatie van de burgermaatschappij aan de politiek vatbaar voor corruptie en de vorming van een oligarchie. Turkije, Oekraïne, Rusland…

In Hongarije is de politieke participatiegraad van burgers bij de laagste in Europa.

Zygar: Een andere gelijkenis is de afhankelijkheid van de rechterlijke macht. De Italiaanse premier Silvio Berlusconi heeft de alliantie tussen zijn zakenbelangen, politieke partij en media-imperium niet kunnen volhouden omdat hij de rechterlijke macht niet kon controleren, ondanks zijn voortdurende aanvallen op rechters.

De rechterlijke macht is in Rusland geen gescheiden macht. Ze is verweven met de regering en ik kan me voorstellen dat dat in Hongarije ook zo is.

‘Poetin wilde Gazprom zuiveren van alle corruptieschema’s. Vijftien jaar later is Gazprom ondoorzichtiger dan ooit. Alle subcontractors zijn vrienden of familie van Poetin.’

Kan je een voorbeeld geven van de organisatie van de oligarchie met Poetin als centrale spil?

Zygar: Gazprom, het grootste Russische bedrijf, met een monopolie in natuurlijk gas. Aanvankelijk was het bedrijf gedeeltelijk staatseigendom. In de jaren ’90 werd het deels illegaal geprivatiseerd door managers en mensen uit het Kremlin.

Poetin had altijd gezegd dat hij het management van Gazprom wilde zuiveren van alle corruptieschema’s. Verschillende zaken werden ingesteld tegen zonen en dochters van voormalige topmanagers. Uiteindelijk werd niemand veroordeeld, omdat ze allemaal vrijwillig hun aandelen afstonden. Vijftien jaar later is Gazprom ondoorzichtiger dan ooit.

Aandelen kwamen via ondoorzichtige constructies terecht bij mensen uit de entourage van Poetin. Niemand kent de structuur van de aandeelhouders en alle subcontractors zijn vrienden of familie van Poetin.

De keten van gebeurtenissen die Zygar in zijn boek beschrijft, onthult een afwezigheid van een duidelijk plan. Alles wat gebeurde, waren antwoorden op externe stimuli zonder einddoel voor ogen. © Alexei Abanin

Wat kunnen we leren uit de manier waarop Poetin in het begin van zijn presidentschap de oligarchen heeft bestreden?

Zygar: De privatiseringen na de val van de Sovjetunie leidden tot het ontstaan van een kleine, rijke ondernemersklasse. Dit was een politieke keuze, een deal tussen het Kremlin en de grootste oligarchen die hadden geïnvesteerd in de campagnes van de toenmalige president Jeltsin.

In ruil kregen ze toegang tot immense natuurlijke grondstoffen. Die vorm van privatisering was een misdaad, zoveel is duidelijk. Zelfs de oligarchen geven toe dat het niet legaal was.

Met hun nieuwe rijkdom gingen sommigen zich in de politiek mengen. Het Kremlin begon oligarchen te vervolgen die de politieke oppositie steunden via hun mediakanalen of via de politiek. Maar het was nooit de bedoeling om Mikhail Khodorkovsky, de bedrijfsleider van het grootste oliebedrijf Yukos, op te sluiten voor 10 jaar.

Waarom gebeurde het dan toch?

Zygar: Poetins adviseurs hadden hem overtuigd dat Khodorkovsky het politieke systeem wilde veranderen door een politieke partij te financieren, de meerderheid te behalen in het parlement, de grondwet te veranderen om van Rusland een parlementaire democratie te maken en zelf eerste minister te worden.

Ze vonden allerlei beschuldigingen uit. Ze gaven Poetin vervalste prints van persoonlijke gesprekken tussen Khodorkovsky en Condoleezza Rice, waarin Khodorkovsky beloofde om de Russische nucleaire wapens op te geven als hij premier zou worden.

‘Poetin laat zich in zijn besluitvorming vaak misleiden door zijn eigen adviseurs die niet altijd politiek gemotiveerd zijn.’

Poetin geloofde dat. Hij was bang geworden dat Khodorkovsky’s heldhaftige imago ertoe zou leiden dat hij heel populair zou worden bij de middenklasse. Zeker Khodorkovsky’s verhaal over corruptie binnen de entourage van Poetin sprak aan.

Om al die redenen besliste Poetin via Khodorkovsky een les te geven aan alle anderen. Nu zijn er geen oligarchen meer die aan het politiek proces deelnemen. Oligarchen krijgen vele voordelen, zolang ze niet in de buurt van de politieke macht komen.

Poetin’s adviseurs hadden zelf niet enkel politieke motieven. Ze hadden zelf oliebedrijfjes en hebben de dreiging van Khodorkovsky overdreven om het oliebedrijf Yukos in handen te krijgen. Zo laat Poetin zich in zijn politieke besluitvorming vaak misleiden door zijn eigen adviseurs die niet altijd politiek gemotiveerd zijn.

Op 18 december is Mikhail Zygar te gast op de Russian Days in Flagey, Brussel. Hij gaat in gesprek met drie andere vooraanstaande stemmen uit de Russische literatuur, over leven en schrijven in het huidige Rusland. Meer informatie vind je hier.