Regisseur Valeria Sarmiento: ‘Ik ontving in ballingschap de echo’s van de dictatuur’

Het auditorium van de Campus Sint Jacob van de KU Leuven zit goed vol voor de vertoning van de documentaire Huellas (2023), op het Latijns-Amerikaans filmfestival Kinolatino. Het is een grillige donderdagavond in april, buiten valt de regen in bakken uit de lucht.

Na afloop van de vertoning spreek ik de geprezen regisseur, filmmonteur en scenarioschrijver Valeria Sarmiento in de lobby van haar hotel aan het Centraal Station in Antwerpen.

‘Ik kon niet anders dan deze documentaire maken. Vijftig jaar na de staatsgreep in Chili moeten we nog meer reflectie aan de dag brengen’, vertelt Sarmiento. ‘En ik word ouder, ook dat is belangrijk. De documentaire gaat om de aanvaarding dat ik ouder word en om een getuigenis achterlaten.’

Met Huellas, wat vrij vertaald ‘sporen of afdrukken’ betekent, grijpt Sarmiento terug naar een zwarte bladzijde uit de Chileense geschiedenis. Op 11 september 1973 pleegde generaal Augusto Pinochet een staatsgreep tegen de democratisch verkozen president van Chili, Salvador Allende. Tijdens zijn bewind liet hij meer dan 40.000 opposanten oppakken, folteren en vermoorden.

‘Als Latijns-Amerikaanse raakt de film mij diep.’

In de documentaire praat Sarmiento met een lange lijst auteurs, onderzoekers en wetenschappers over hun onderzoek en ervaringen, en met Chilenen die de dictatuur meemaakten en hun kinderen. Huellas komt hard binnen en ontroert, zonder in overdreven emotionaliteit te vervallen.

De film spreekt duidelijk niet alleen studenten en filmliefhebbers in Latijns-Amerika aan. Ook Latijns-Amerikaanse en Chileense Belgen van verschillende generaties applaudisseerden luid na de vertoning. ‘Als Latijns-Amerikaanse raakt de film mij diep’, zegt een Peruaanse vrouw in het publiek.

Huellas is een persoonlijk verhaal, dat we mee volgen in de voice-over van Sarmiento. Maar het is ook een verhaal van een land en van een continent.

Van de straten van Parijs naar de herinnering in Chili

Ik woon al meer dan veertig jaar in deze buurt in Parijs en een van de eerste dingen die ik deed toen ik aankwam, was filmen. Ik wilde met mijn camera een emotie omschrijven en aan een vriendin tonen waar ik woonde en hoe ik mij voelde.

Ik ging alle dagen deze trappen af met het gevoel van vertigo en bevreemding dat het ballingschap veroorzaakt. Ik voelde mij ook schuldig dat ik leefde. Ik was hier, veilig, wilde ik aan mijn vriendin zeggen, maar ik dacht aan het nieuws dat mij vanuit Chili bereikte.

(voice-over Valeria Sarmiento, Huellas)

Sarmiento ging in november 1973 samen met haar echtgenoot, de overleden filmmaker Raúl Ruiz, in ballingschap in Frankrijk. Zoals voor Chilenen overal in de wereld valt de herinnering aan de staatsgreep van Pinochet samen met het vertrek uit Chili. Tussen de 50.000 en 200.000 Chilenen zagen zich tussen 1973 en 1990 genoodzaakt hun land te verlaten.

U maakte meer dan 30 films, onder meer over genderrollen en politiek. Maar het heeft tot nu geduurd voor u deze film, over de sporen van de Chileense dictatuur, maakte. Had u deze afstand van tijd en ruimte nodig?

‘De sporen van de dictatuur zijn er, je moet ze alleen kunnen zien.’

Valeria Sarmiento: Ik woon in het 11de arrondissement in Parijs. Toen ik een keer in de buurt rondwandelde, viel mij bij een school een gedenkplaat op. Daarop stond te lezen dat er in de jaren ’40 op die plek honderd kinderen waren weggevoerd naar de concentratiekampen.

Dat zijn sporen die achterblijven. Ze brachten mij aan het denken. Ik las ook het boek Peut-on se libérer de ses gènes? van Ariane Giacobino over epigenetica (de studie van overerfbare genetische veranderingen die niet terug te vinden zijn in ons DNA, red.).

De sporen van het verleden in Parijs brachten mij naar mijn eigen ‘huellas’, mijn eigen afdrukken. Die zijn er, je moet ze alleen kunnen zien. En cinema faciliteert dat. Cinema leert je kijken.

Ik begon beetje bij beetje aan het project, zonder fondsen en met een kleine camera. Daarna ontving ik een beperkte som van een Chileens fonds. Maar het was belangrijk, althans in mijn geval, om op zoek te gaan naar de sporen van de dictatuur.

Een van de opvallendste reflecties in de documentaire gaat over epigenetica, en hoe trauma’s over de generaties heen worden doorgegeven. We leren in de film dat die wetenschap nog maar vijftien jaar bestaat. Toch blijkt deze kennis heel belangrijk in uw zoektocht naar de impact van de dictatuur op levens vandaag.

Valeria Sarmiento: Na de vertoningen van de film in het Museum van de Herinnering en Mensenrechten in Santiago, de hoofdstad van Chili, kwamen er verschillende reacties van jongeren. De film hielp hen om dingen over zichzelf te ontdekken. Ze vroegen zich hardop af of wat de epigenetica uitlegt over wat hen had kunnen overkomen. Ongelofelijk dat de documentaire deze betekenis kan hebben.

De epigenetische afdruk van Chili: van alle sporen die ik zoek is deze het minst waarneembaar. Maar ze is er, gedrukt in onze cellen, zoals de ringen van een boom.

(voice-over Valeria Sarmiento, Huellas)

Een documentaire is geen reportage. Het eerste stelt een visie van de realiteit voor, het tweede geeft de realiteit weer. Het is belangrijk een visie te hebben wanneer je een documentaire maakt.

‘Ironie was een manier om afstand te nemen van wat we beleefden.’

Wat was uw visie voor Huellas?

Valeria Sarmiento: Het was een reflectie over ballingschap. Over de gevolgen van de militaire dictatuur. Over hoe het nu gaat met de mensen die al die verschrikkelijke dingen hebben meegemaakt. Wat ze denken. En vooral: wat werd doorgegeven.

Het is belangrijk om na te denken over de huellas, om te kijken wat er overblijft. Want politiek rechts probeert de sporen van de dictatuur te wissen. Het heeft de concentratiekampen weggeveegd, de lijken weggehaald en in de zee gegooid.

Regisseur Valeria Sarmiento in Antwerpen: ‘Als je eenmaal een banneling bent, ben je dat voor altijd.’

© Javier Perugachi

Afstand nemen

Hoe gaat het met uw generatie, de generatie die de dictatuur meemaakte?

Valeria Sarmiento: Het was voor mij heel belangrijk om met hen te kunnen praten. Ze zijn erg geraakt, het zijn littekens, maar tijd heelt.

De mensen in Chili hebben een proces doorlopen. Dat is misschien zelfs meer het geval in Chili zelf dan bij Chileense bannelingen in het buitenland. Toen ik de documentaire Realismo Socialista (Een politieke satire van Raúl Ruiz en Valeria Sarmiento over Unidad Popular, de partij van oud-president Salvador Allende, red.) in Chili toonde, ging dat goed. Maar in Frankrijk vroegen ze mij waarom er humor in de film zit.

Ironie was toen we de film maakten een manier om afstand te nemen van wat we beleefden. In Frankrijk begreep het publiek dit minder. In Chili zijn de mensen al voorbij de vraag over goed en kwaad. Of dit nu een goede of een slechte zaak is.

Zelf maakte u deze geschiedenis niet mee, zegt u in de documentaire.

Valeria Sarmiento: Dat klopt, ik verliet Chili in november 1973. Maar ik heb vrienden, die tijdens de dictatuur verdwenen zijn. De cinematograaf van de film El Realismo Socialista, bijvoorbeeld, met wie ik samen aan de filmschool studeerde. Een jaar na de staatsgreep zijn hij en zijn partner op straat gevangengenomen. De dictatuur liet hen verdwijnen.

Ik heb dit alles niet direct beleefd, maar ik ontving de echo’s van vrienden die in Chili woonden en van mensen die hier aankwamen en in ballingschap gingen.

We keerden pas tien jaar later terug naar Chili, met veel angst. We gingen terug om de ouders van mijn man te zien. Er was avondklok en er werd aan de deur gebeld. Het was de politie, want wie anders kon er na de avondklok nog op straat rondlopen? Het was om ons te laten weten dat ze wisten dat we er waren. Het was een waarschuwing: ‘Ga de straat niet op.’

Vertigo

Uw zoektocht naar die sporen in Chili begint in het Museum van de Herinnering en Mensenrechten, bij een muur met foto’s van verdwenen gevangenen van de dictatuur. Het is een herkenbaar beeld dat bijna definitie is van de herinnering aan het verlies van de dictatoriale regimes in Zuid-Amerika. Later toont u in de documentaire hoe er overal sporen zijn. Alles is herinnering.

Valeria Sarmiento: Het gaat over allerlei sporen, ook kleine: materiële sporen, een poëzieboek over El Estado Nacional (Het nationale voetbalstadium in Santiago dat tijdens de dictatuur gebruikt werd als gevangeniskamp en foltercentrum, red.). Of de betekenis van kledij in de gevangeniskampen. Het lijken banale dingen, maar ze zijn belangrijk.

‘Ik behoor Chili niet meer toe, want ze herkennen mij er niet meer. Maar ik ben ook niet van Frankrijk.’

De sporen zijn er dus, je moet ze gewoon kunnen zien. In de Chileense literatuur is er veel reflectie over dit thema. Er is een literaire productie van de jongere generatie die heel interessant is.

Terwijl ik deze straten film, beleef ik opnieuw de vertigo en bevreemding van die eerste dagen in ballingschap. De sporen stapelen zich op, ze communiceren met elkaar. Het is noodzakelijk ze te volgen, te markeren, te benoemen en te voorkomen dat de vergetelheid de herinnering aantast en het verleden de toekomst overschaduwt.

(voice-over Valeria Sarmiento, Huellas)

Over jongeren gesproken. Hoe kijken zij aan tegen de dictatuur?

Valeria Sarmiento: Er is iets opvallends gebeurd. De generatie van onze kinderen nam afstand van de politiek. Zij groeiden op met de repressie in volle dictatuur. Vandaag zijn het de kleinkinderen, die ontdekken wat er is gebeurd tijdens de dictatuur. Er is een sterkere band tussen onze generatie, de grootouders, en de kleinkinderen dan met de kinderen.

U begint uw verhaal met een beschrijving van vertigo, duizeling, en bevreemding die u bij uw aankomst in Parijs en het begin van uw ballingschap ervaarde. Heeft u die gevoelens nog steeds?

Valeria Sarmiento: Het is heel moeilijk. Als je eenmaal een banneling bent, ben je dat voor altijd. Ik behoor Chili niet meer toe, want ze herkennen mij er niet meer. Ik heb veel sleutels verloren om Chili te begrijpen. Maar ik ben ook niet van Frankrijk.