Roland Moreau: ‘Schulden maken om de economie van het verleden te redden, is ethisch onverantwoord’

‘Ik begrijp de houding van VOKA niet’, antwoordt Roland Moreau op de vraag waarom de Vlaamse regering zich verzet tegen de Europese Green Deal. Moreau heeft zowel in grote bedrijven, internationale milieuorganisaties als de federale overheid gewerkt. Hij is dus een man van het midden, maar wel radicaal bezorgd. ‘De boekhouding van de planeet toont dat de fossiele economie van de 20ste eeuw failliet is.’ Een gesprek met de voorzitter van de EU-afdeling van de Club van Rome en mede-initiatiefnemer van de Resilience Management Group.

Dat hij het verschrikkelijk vindt, zegt Roland Moreau. En dan heeft hij het niet eens over de coronacrisis of de gevaren van een verkeerde aanpak, maar over het simpele feit dat we elkaar als Belgen niet meer kennen. Pas na onze vraag voor een interview, ging hij op zoek naar MO* (en dat werd een aangename kennismaking met een ‘progressief, objectief en kwalitatief medium’, zegt hij). Anderzijds: wie van de Vlaamse lezers kent Moreau?

Roland Moreau begon als handelsingenieur zijn carrière bij Unilever en Umicore, schakelde over naar de afvalverwerking en maakte na 25 jaar in de industrie een bocht van 180° om directeur van Greenpeace Belgium te worden. Vervolgens was hij zeventien jaar directeur Leefmilieu was bij de FOD Gezondheid en voorzitter van het Belgische coördinatiecomité voor Internationaal Milieubeleid.
Als gepensioneerde is hij vandaag voorzitter van de EU-afdeling van de Club van Rome, vertegenwoordiger van de milieubeweging in de Waalse SERV (Conseil Economique, Social & Environnemental de Wallonie) en lid van de besturen van onder andere WWF Belgium, Group One en Be-Planet.
Moreau is ook mede-initiatiefnemer van de Resilience Management Group, waarin Franstalige en Nederlandstalige academici, economen en transitieondernemers nadenken over een duurzame toekomst na corona.Roland Moreau: Ik ben iemand die gelooft in “en”, veel meer dan in “of”. Veel te veel mensen leven en denken in silo’s en benaderen de wereld altijd met of-vraag. Gezondheid of economie? Doen we verder met de lockdown omdat de gezondheid absoluut prioritair is, of verlaten we de lockdown omdat de economie niet langer deze stilstand verdraagt? Een evenwichtige benadering combineert de zorg voor werk en economie met die voor gezondheid en samenleving.

Kan je altijd voor het ene én het andere kiezen in een periode van crisis?

Roland Moreau: Dit is op de eerste plaats een gezondheidscrisis. Die wordt trouwens goed aangepakt door de Belgische ziekenhuizen en het systeem van gezondheidszorg. Die zorgwerkers verrichten momenteel wonderen! Maar intussen zitten we ook diep in een economische crisis, en als we daar niet goed mee omgaan, belanden we straks in een ongeziene sociale crisis. We moeten dus wel gecombineerd denken en handelen.

‘In plaats van samen de schouders te zetten onder een toekomstgerichte economie en samenleving, bekritiseert iedereen de anderen’

Het silodenken is trouwens ook verantwoordelijk voor de moeizame vooruitgang in de zoektocht naar meer duurzaamheid. In plaats samen de schouders te zetten onder een toekomstgerichte economie en samenleving, bekritiseert iedereen de anderen. Maar zonder wederzijds vertrouwen en samenhang in de samenleving kunnen we niet vooruit.

Vertrouwen en #tousensemble zijn mooi en nodig, maar klinkt dat niet een beetje vals als je niet meetelt?

Roland Moreau: Dit nieuwe coronavirus vergroot alles uit, ook de ongelijkheden in de samenleving. Hopelijk helpt dat om iedereen er van te overtuigen dat straks ook de strijd tegen ongelijkheid versterkt en vergroot moet worden.

Als de overheid haar grote investeringen in de economie nu helemaal inzet om terug te keren naar de economie van de twintigste eeuw, dan riskeert ze zowel de toekomst van de planeet als de toekomst van de werkers en de werkgelegenheid te schaden. Want economische sectoren die te zwaar wegen op klimaat of biodiversiteit hebben geen toekomst als ze zichzelf niet opnieuw uitvinden. We moeten dat, ook in volle gezondheidscrisis, blijven herhalen.

Wie niet zorgt voor het herstel van een gezond leefklimaat, kan ook geen menselijke gezondheid of een bloeiende economie garanderen. De wetenschap is duidelijk: om klimaatverandering te beperken of een rampzalig verlies van biodiversiteit te voorkomen, kunnen we ons geen maand tijdverlies meer permitteren, laat staan nog eens tien jaar. Nu investeren in de fouten van het verleden is ethisch onaanvaardbaar.

Het gebeurt nochtans op elk niveau: de persoonlijke consumptie, de bedrijfsstrategie, het politieke beleid.

‘Het bruto binnenlands product presenteert groei zonder het verlies aan waarde van het natuurlijke kapitaal te vermelden’

Roland Moreau: Elke boekhouder, bestuurder of ceo weet dat er een verband is tussen de winst-of-verliesrekening van een bedrijf en de balans. Maar op macro-economisch niveau presenteren we elk jaar de groeirekening via het bruto binnenlands product zonder ook maar de minste verwijzing naar de negatieve impact op en het verlies aan waarde van het natuurlijke kapitaal dat aan de grondslag ligt van menselijk leven en produceren. Met andere woorden: de economische groei waarrond we alles organiseren, is voor een deel zinsbegoocheling.

De handelsingenieur in u beseft wel waarom bedrijven zo rekenen. Zo lang niet iedereen de volledige milieukost verrekent, is degene die het wel doet niet concurrentieel.

Roland Moreau: Uiteraard. En daarom zijn er duidelijke regels en afspraken nodig, ook internationaal. Ik zou ook sterk pleiten voor overheidstussenkomst, die er nu massaal is, die bedrijven stimuleert om hun ecologische voetafdruk te verkleinen of die duidelijk kiest voor bedrijven mét een transitieplan. Want zij kunnen de banen van de toekomst creëren. De overheid moet geen blanco cheques schrijven, maar voorwaarden bedingen voor steun, zoals bijvoorbeeld de afspraak dat een bedrijf dat vandaag steun krijgt, gedurende een aantal jaren geen dividenden uitkeert. Om een Engelse woordspeling te gebruiken: de wereld van morgen heeft geen behoefte aan een carbon copy van de economie van gisteren.

De jongeren hebben vorig jaar in de straten heel duidelijk gemaakt dat ze met een scherper bewustzijn leven. Ze zien zichzelf eerder als deel van de natuur dan als uitbater. Dat vergroot de kansen op een beter beleid morgen.

‘De wereld van morgen heeft geen behoefte aan een carbon copy van de economie van gisteren’

Maar jongeren hebben niet de macht om de belangrijke keuzes te maken, en zelfs de bevolking heeft die niet.

Roland Moreau: Dat klopt, maar ook dit moet je op de lange termijn bekijken. Economisch moeten we af van de druk van groei en winst op kwartaalbasis, en binnen het Wereld Economisch Forum – waar de echte machthebbers samenkomen – zie je toch tekenen van besef dat het zo niet verder kan. Het is voorlopig nog marginaal, want beperkt tot corporate social responsibility en vergelijkbare initiatieven. Toch hoor je ook al stemmen bij ceo’s die een heel andere manier van produceren voorstellen, omdat anders productie over tien of twintig jaar niet meer mogelijk zal zijn.

Het kader waarbinnen bedrijven moeten werken in de toekomst, is sinds 2015 vastgelegd in het Klimaatakkoord van Parijs en in de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen, de sdg’s. En nu ook in de Europese Green Deal.

België ligt dwars in de EU. Ons land wil blijkbaar geen ambitieuze Green Deal.

Roland Moreau: Ik ben zeventien jaar voorzitter geweest van het Belgische coördinatiecomité voor Internationaal Milieubeleid. In die hele periode was er één keer een dossier waarover we geen overeenkomst tussen de gewesten vonden, maar voor alle andere dossiers konden we een Belgisch standpunt formuleren. Dat dit nu, voor de Green Deal, niet lukt, vind ik onvoorstelbaar. Het is onaanvaardbaar dat België een ambitieuze Green Deal, zoals die door Frankrijk, Duitsland en een dozijn andere lidstaten gevraagd wordt, niet ondersteunt. De reden? We bereiken geen consensus tussen de drie gewesten en het federale niveau, omdat één gewest dwars ligt.

Wat motiveert Vlaanderen tot dat verzet?

Roland Moreau: Dat is voor mij een raadsel. VOKA (de Vlaamse ondernemerskoepel) hamert al decennia op het belang van een level playing field: de lat gelijkleggen voor iedereen, zodat sociale of ecologische inspanningen en regels geen concurrentienadeel opleveren. Ik ben het daar trouwens helemaal mee eens. Je redt het klimaat niet door een productiefabriek uit Europa te verplaatsen naar een land waar de regels zo slap zijn dat de uitstoot verdubbelt en er nog eens een pak transport bovenop komt.

‘Je redt het klimaat niet door productie te verplaatsen naar een land waar de regels zo slap zijn dat de uitstoot verdubbelt’

De Europese Green Deal wil dat gelijke speelveld binnen de EU realiseren, op een ambitieus niveau. En de Green Deal wil onder andere concurrentievervalsing vanuit landen buiten de EU met minder klimaatambitie voorkomen, bijvoorbeeld door een soort importheffing op die producten. Vlaanderen heeft een heleboel innovatieve en competitieve bedrijven, ook in de circulaire economie, die daarvan zouden profiteren, en toch zegt VOKA njet. Ik begrijp dat niet.

U verwijst naar de Vlaamse ondernemers, maar eigenlijk moet de Vlaamse overheid zelf keuzes maken. Hebben overheden anno 2020 nog voldoende instrumenten in handen en voldoende macht om zelf knopen door te hakken?

Roland Moreau: Zonder meteen in de brede discussie over het kapitalisme te duiken, maakt deze crisis zeker duidelijk dat de overheid een belangrijke rol heeft én dat ze die ook echt moet invullen en spelen. En opnieuw: dat is net wat de Europese Green Deal probeert te doen. De tegenstelling is niet politiek versus bedrijfsleven, maar binnen beide sectoren tussen degenen die aan een duurzame en inclusieve toekomst bouwen en degenen die zich vastklampen aan de onhoudbare productie, consumptie en levensstijl uit het verleden. Vandaag hebben de vertegenwoordigers van de twintigste eeuw nog altijd de macht en zij zullen ervoor vechten en lobbyen om die zo lang mogelijk te behouden.

‘De vertegenwoordigers van de twintigste eeuw hebben nog altijd de macht en zij willen die zo lang mogelijk behouden’

Overheden, die het maatschappelijk welzijn bovenaan moeten plaatsen, mogen niet buigen voor de kleine groep die haar kortetermijnbelangen wil veiligstellen ten koste van het algemeen belang op lange termijn. Want als de enorme overheidsinvesteringen vandaag dienen voor een terugkeer naar business-as-usual, dan is het foutu, in goed Frans.

De voorbije decennia was alle hoop gevestigd op toenemende internationale handel. De huidige crisis toont hoe kwetsbaar internationale toeleveringsketens zijn. Is de tijd van de mondialisering voorbij?

Roland Moreau: Vrijhandel mag geen religie zijn, maar een middel om meer welzijn te creëren. Moet de wereldeconomie herlokaliseren? Ongetwijfeld. Het belang van korteketeneconomie, circulaire kringlopen en het herindustrialiseren van Europa zijn voldoende aangetoond tijdens deze crisis. Iedereen wil nu bedrijven die zelf in staat zijn mondmaskers te maken! Vlaanderen, Brussel, Wallonië, alle Länder van de Duitse Bondsrepubliek, alle lidstaten van de EU… Dat lijkt mij een overreactie, en ze is wellicht van korte duur. We moeten de mondialisering corrigeren, maar mogen niet doorslaan naar protectionisme. De essentiële vraag is of we inderdaad meer in eigen Europese regio kunnen produceren, maar ook of er voldoende vertrouwen is tussen landen om zekerheid te hebben dat leveringen doorgaan, ook als er een crisis is.

De coronacrisis bewijst in elk geval dat mensen en samenlevingen hun gedrag snel en fundamenteel kunnen veranderen. De vraag is of die vaststelling wat waard is in het kader van die veel grotere, maar ook veel tragere crisis: de klimaatverandering.

Roland Moreau: Centraal in de huidige aanpak en de bereidheid van de bevolking om zich te houden aan ongeziene voorschriften, is angst. Angst voor een onbekende ziekte, angst voor het overdragen van besmetting, angst dat het gezondheidssysteem in elkaar zal klappen. Angst voor dood op korte termijn. De milieubeweging heeft die emotie ook al vaak gebruikt, vanaf de waarschuwing van Rachel Carson in 1961 dat de vogels verdwenen door het gebruik van de onkruidverdelger DDT.

‘Mensen hebben nog veel meer informatie nodig die duidelijk maakt wat de klimaatcrisis is en wat ze voor hen zal betekenen’

Maar ze werkt in Europa niet, of nog niet, in verband met de opwarming van het klimaat. In Bangladesh en in Midden-Afrika voelen mensen nu al de gevolgen van de klimaatverandering die hun leven verstoort en bedreigt; bij ons nog niet of onvoldoende om bereid te zijn snel en fundamenteel te veranderen om toekomstige gevolgen te voorkomen.

Met andere woorden: mensen hebben nog veel meer informatie nodig die duidelijk maakt wat de klimaatcrisis is en wat ze voor hen zal betekenen. En tegelijk hebben we meer internationale samenwerking nodig, want zolang er een land is dat niet aan de overeenkomsten meedoet, zouden de bedrijven en burgers kunnen denken dat hun eigen inspanningen nutteloos zijn.

Dat is een redelijk pessimistische vaststelling. Want er zal altijd wel ergens een Trump of een Bolsonaro aan de macht zijn. Als bedrijven daar niet aan kunnen weerstaan en als burgers pas bewegen als de angst tastbaar wordt, dan is de conclusie wellicht dat de wereld pas in actie komt als het te laat is, niet?

Roland Moreau: Je samenvatting is niet fout, de conclusie wel. We mogen niet pessimistisch worden door de analyse correct te maken, we moeten daar de overtuiging uit putten om nog harder te werken. Meer informatie, meer bewustmaking, betere voorstellen: dat moet de conclusie zijn. Met mijn hoofd ben ik soms ook pessimistisch, maar mijn hart laat dat niet toe. Dat wil vooruit naar een betere toekomst voor allen en alles op deze planeet.