Russisch Aktionisme is niet dood!

![ © Maksim Yevstropov](//images.mo.be/sites/default/files/styles/3_2_standard_photo_format__wide_/public/field/image/56838_105349_cPI5Uz.jpg?itok=5BdBi-4m " "Stadia van de ontbinding van een leider"")

“Stadia van de ontbinding van een leider”

© Maksim Yevstropov​

In een supermarkt in Moskou ensceneerden Pjotr Verzilov en Nadezjda Tolokonnikova een ophanging van een immigrant en een homoseksuele man. Het was de achthonderdzestigste verjaardag van Moskou, tien jaar geleden.

De shoppers gingen onverstoord verder met hun inkopen. Sommigen duwden de “lijken” opzij om een blik tomatensaus te grijpen. Ze werden deel van de artistieke installatie die de apathie of de instemming met de vervolging van deze minderheidsgroepen moest illustreren.

Verzilov en Tolokonnikova waren lid van het radicale kunstcollectief Voina – Russisch voor “oorlog”. Vijf jaar later zetten ze een project op dat hen tot wereldfaam zou bombarderen: het Punkgebed van Pussy Riot in de Christus Verlosserkathedraal in Moskou. ‘Uit de performance moest ons afkeuren blijken van de steun van de patriarch aan Vladimir Poetin als presidentskandidaat, die een autoritair en een antifeministisch pad volgt.’

Zes jaar later is Poetin opnieuw kandidaat en is de verwevenheid tussen de Orthodoxe Kerk en het Kremlin alleen maar inniger geworden.

Amper één dag voor de presidentsverkiezingen van 2012 werd Tolokonnikova gearresteerd. ‘Er ging een schokgolf door de Russische kunstwereld en activistengemeenschap’, zegt Artjom Loskoetov, een bekende Siberische artiest die je de Russische Banksy zou kunnen noemen.

‘Ik zat ook al eens een paar maanden in de gevangenis, no big deal. Maar twee jaar, dat is andere koek. De vervolging van Pussy Riot luidde een nieuw tijdperk in voor de Russische conceptuele kunst.’

Loskoetov bleef de nieuwe grenzen aftasten. Hij maakte Pussy Riot Icon: posters van een orthodox icoon van Moeder Maria met balaclava en Jezuskind die hij als advertentiepanelen in bushokjes bevestigde. Ze werden even iconisch als het orthodoxe icoon zelf.

‘Als je christen bent en je voelt mee met moeders, aanvaard je niet wat er met de Pussy Riot-leden gebeurde. Hun kinderen moesten zonder hun moeder verder’, zegt Loskoetov.

“Pussy Riot Icon” in een bushokje aan een kerk in Novosibirsk

© Artjom Loskoetov​

Net zoals bij Pussy Riot zelf werd de samenleving deelnemer in de conceptuele kunst van de kunstenaar. De reactie van de staat en de Orthodoxe Kerk bewees Loskoetovs punt: onder druk van de Kerk werd zijn icoon officieel verboden.

‘Er kwam een beslissing van de rechtbank dat dit beeld nergens op het Russische internet mocht verschijnen’, zegt Loskoetov. ‘Media die het publiceerden, kregen een brief van de officiële internetcensor Roskomnadzor. Ik werd veroordeeld tot een geldboete wegens “belediging van religieuze gevoelens”. Maar mijn doel was niet om de religie belachelijk te maken, wel integendeel.’

“Pussy Riot Icon”

© Tanya Volkova​

De toen nog onbekende Pjotr Pavlenski naaide uit protest zijn mond dicht en ging met een slogan voor de Kazankathedraal in Sint-Petersburg staan: ‘De actie van Pussy Riot was een replica van de beroemde actie van Jezus Christus (Mattheüs 21:12–13)’.

Dit was de actie waarbij Jezus de tempel binnenstormde en “Er staat geschreven: mijn huis moet een huis van gebed zijn. Maar jullie maken er een rovershol van!” riep.

Dan zou de vervolging van Pussy Riot een replica zijn van de kruisiging van Christus, van hoe een gemeenschap zijn eigen profeten vervolgt en hoe die profeten het lijden op hun eigen lichaam dragen om de gelovigen tot inkeer te brengen over hun eigen zonden.

Als het waar zou zijn, zou het een spiegel zijn voor de Russische orthodoxe gelovigen en de hele samenleving. En dan zouden twee jaar strafkolonie voor de Pussy Riot-leden, de werkstraf, de eenzame opsluiting en de hongerstakingen van Tolokonnikova integraal onderdeel zijn van de conceptuele kunstinstallatie.

Jezus was een aktionist die de wreedheid van zijn gemeenschap over zijn eigen lichaam afriep om een boodschap over te brengen. Biopolitiek, als verzet tegen de gevestigde orde: een element dat bij vele Aktionisten terugkeert.

Wat is Aktionisme?
Via schok en dialoog schudden de Aktionisten de autoritaire waarden en normen en taboes van het Poetintijdperk door elkaar. ‘Ze zijn geïnspireerd door de Conceptualisten van Moskou, die in de jaren ’70 de socialistische ideologie probeerden te ondermijnen via conceptuele kunst’, zegt Ilja Danisjevski, een uitgever van boeken over Aktionisme in Moskou. ‘En door het Weense Aktionisme, een radicale en soms gewelddadige stroming binnen de conceptuele kunst die zich in de rebelse jaren ’60 verzette tegen de conservatieve cultuur, het fatsoen van de burgersamenleving en de excessen van de westerse massaconsumptie.’

De Weense Aktionisten doorbraken taboes en waren spiegels waarin de samenleving zichzelf zag via de reactie op de schokkende acties. De Aktionisten gebruikten hun eigen lichaam als canvas en als instrument voor hun verzet tegen de biopolitiek van de macht. Dit ging soms erg ver, met zelfverminking. Ook de Russische Aktionisten zijn tot vandaag beïnvloed door de theorie over disciplinering en biopolitiek van de Franse filosoof Michel Foucault.

De Weense Aktionisten brachten tijd door in de gevangenis wegens openbare zedenschennis. Maar ze zochten doelbewust de grenzen van het wettelijke op en overschreden die om de openbare zeden te veranderen via schokken. ‘Toch is het vandaag niet de bedoeling van de Russische Aktionisten om te choqueren’, zegt Danisjevski. ‘In hun vaak extreme performances maken ze de collectieve droom tastbaar van mensen die een nieuw Rusland willen en houden ze anderen een confronterende spiegel voor.’

Het Russische Aktionisme vond een tweede adem in Rusland tijdens de perstrojka van Gorbatsjov en in de postcommunistische jaren ’90, met extreme kunstenaars als Oleg Koelik en Aleksandr Brener. Vandaag is het springlevend onder Poetin. Zou het kunnen dat, juist omdat de vrijheid van expressie, demonstratie en vereniging in het Rusland van Poetin steeds verder ingeperkt wordt, dat er des te meer creatieve, extreme vormen van expressie ontstaan die de grenzen van het juridisch en sociaal toelaatbare aftasten? Aktionisme bloeit doorgaans in een sociale omgeving waarin het conservatisme dominant en verstikkend is.

De Russische Aktionisten richten zich tegen de heilige huisjes en hypocrisie van hún dominante conservatieve cultuur: de verwevenheid tussen kerk en staat, nationalisme, patriotisme en militarisme, homofobie, disciplinering en biomacht. De meeste van hen zijn ideologisch verwant met de Europese antifascistische beweging.

In conceptuele kunst is het idee of het concept is belangrijker dan de eigenlijke daad of het voorwerp. De kunstwerken zijn bedoeld als een uitdaging van het intellect. De installaties krijgen hun volledige betekenis in het geheel van een concept dat elders wordt uitgelegd, via duiding bij fotografie of film. Vandaag zijn de sociale media de “nieuwe media” die Aktionisten gebruiken om het concept achter hun kunst te duiden. Jekaterina Nenasjeva noemt Facebook haar “internetmuseum”.

***

Jekaterina Nenasjeva draagt het onrecht op haar lichaam

Na de vrijlating van haar vriendin Tolokonnikova trok de 20-jarige Jekaterina Nenasjeva een gevangenisplunje aan en liep er een maand lang mee door Moskou. Tolokonnikova’s brieven over haar vernedering als vrouw in de strafkolonie hadden haar diep geraakt.

Sindsdien is het haar missie om de samenleving bewust te maken van het lot van vrouwen in de gevangenis en van anderen die door de disciplinemaatschappij worden afgezonderd in plaatsen van isolatie zoals weeshuizen en psychiatrische instellingen. De plaatsen waar de staat biomacht uitoefent over de lichamen van afwijkende burgers.

Jekaterina Nenasjeva geeft uitleg over haar laatste actie “Tussen Hier en Daar” in het cultureel centrum Strelka in Moskou.

© Mashid Mohadjerin​

Jekaterina Nenasjeva: “Wees niet bang” was mijn eerste actie in 2015. Een maand lang droeg ik het gevangenisplunje van vrouwen. Een fotograaf documenteerde de reacties van de omgeving terwijl ik alledaagse plaatsen in de stad bezocht waar gevangenen al zo lang uit verwijderd zijn: de metro, de winkel, het theater, het ziekenhuis, de universiteit, een schoonheidssalon, het Rode Plein.

Het concept van mijn actie en mijn eigen gevoelens duidde ik op mijn Facebookpagina. Ik wilde ook een dialoog op gang brengen. Mensen die dat wilden, konden via mij een briefwisseling met vrouwen in de gevangenis opstarten. Maar slechts weinig mensen benaderden me om vragen te stellen. Ik kreeg enkel stille, afkeurende blikken. Ik heb dat ervaren als bijzonder vervelend.

Het concept was om het gevoel van vrouwen tijdens hun re-integratie na een gevangenisstraf op mijn eigen lijf te voelen in de blikken van voorbijgangers. Het was een experiment op mijn eigen lichaam en maakte me bewust van mijn lichaam in een bepaalde socio-culturele ruimte.

**Tolokonnikova vergezelde je in het gevangenisuniform dat ze in de strafkolonie had gedragen. De grens tussen realiteit, kunst en actie vervaagt.

Jekaterina Nenasjeva:** Ja, zeker toen we gearresteerd werden. Op de laatste dag heb ik me kaalgeschoren op het Rode Plein nadat ik mijn gevangenisplunje afgooide, waaronder een nieuwe verscheen met hetzelfde nummer. Zelfs in vrijheid zijn we gevangen. De politie kwam ons opnieuw arresteren.

De aanklacht: we zouden een “massabetoging” organiseren. We wierpen tegen dat een betoging altijd een politieke boodschap inhoudt. Tijdens onze actie zegden we niks en toonden we geen boodschap. Maar we werden veroordeeld wegens verstoring van de orde.

Op het Rode Plein, het hart van het politieke leven in Rusland, is elke afwijkende daad natuurlijk politiek. En de politieke boodschap wordt niet uitgesproken op de actie zelf, maar krijgt betekenis in het bredere geheel van de conceptuele performance.

Jekaterina Nenasjeva: Door de arrestatie werd ik mijn eigen onderwerp. Politieagenten spelen meestal een belangrijke rol in Russisch Aktionisme. Ik beschouw hen als metgezellen omdat ze door hun eigen gedrag de metafoor van mijn actie illustreren en mijn concept mee realiseren.

Het is artistiek gezien interessant als je als kunstenaar opkomt voor de rechten van gevangenen en dan zelf één van hen wordt. Maar veel mensen begrijpen het niet.

Jekaterina Nenasjeva wordt gearresteerd tijdens haar actie “Wees Niet Bang”

© Jekaterina Nenasjeva​

**De tentoonstelling achteraf in Rosa’s House of Culture (nvdr: een socialistisch kunsthuis van het collectief Chto Delat opgericht door muzikant Nikolaj Olejnikov, die in een punkband speelt met de bekende dichter Kirill Medvedev) toonde je kunstenaarschap, maar het hele project was een startpunt voor maatschappelijke actie. Je wil niet zomaar een artistieke daad stellen, je wil ook zelf impact realiseren voor mensen.

Jekaterina Nenasjeva:** Er was inderdaad een maatschappelijk doel: een project dat ex-gevangenen zou helpen tijdens hun re-integratie in de samenleving.

Ook tijdens mijn tweede actie, “Straf”, was dat de bedoeling. In juni 2016 wandelde ik 21 dagen met een ziekenhuisbed op mijn rug gebonden door de stad. Op verschillende plaatsen voerde ik de wrede straffen uit die weeskinderen en kinderen met een verstandelijke beperking of gedragsstoornis krijgen in instellingen en internaten.

Die plaatsen zien eruit als ziekenhuizen. Kinderen worden vastgebonden aan een ziekenhuisbed. Vele wezen komen terecht in psychiatrische ziekenhuizen als straf. Ze worden platgespoten en dan terug naar het weeshuis gebracht.

En als je een diagnose hebt van zelfs lichte mentale achterstand is het vrijwel onmogelijk om naar normale scholen te gaan en later als normale burger deel te nemen aan de samenleving. Deze kinderen worden in “corrigerende scholen” gestopt. Die praktijken stammen nog altijd uit de Sovjetperiode.

Opnieuw vroeg je aandacht voor de biomacht die de staat uitoefent over afwijkende elementen om hen te disciplineren en te straffen.

Jekaterina Nenasjeva: Ik breng de straffen die doorgaans verborgen worden uitgevoerd in de publieke sfeer. Dat is zeer confronterend voor Russen. Op 12 juni, Rusland Dag, verzorgde ik op een plein de doorligwonden van activist Dmitry Zhdanov, die zijn hele leven in zo’n instellingen doorbracht. Hij kan zich alleen nog maar voortbewegen in een rolstoel.

Een politieagente riep voorbijgangers toe om niet te kijken naar die “gruwelijke beelden”. Ik vind dat mensen niet mogen wegkijken. Slechts zeer zelden verschijnen slachtoffers van dit strafsysteem publiek op straat, zeker niet met de tekenen die de macht op hun lichaam heeft achtergelaten.

Na die actie kreeg ik een oproep van het Centrum voor de Bestrijding van Extremisme, een departement van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Het is dus potentieel “extremistisch” om de extreme en verborgen machtsuitoefening op lichamen voor het oog van het publiek te werpen.

In maart 2017 werd Nenasjeva’s kunstinstallatie “Straf” tentoongesteld op de eerste triënnale van Russische hedendaagse kunst in het prestigieuze museum The Garage in Gorky Park. Ondertussen was ze al begonnen aan een volgend project: “Tussen Hier en Daar”. Opgedragen aan een volgende groep mensen die afgezonderd worden.

Ze vertelt erover tijdens een lezing in het cultureel centrum Strelka, gelegen op een eiland in de Moskva-rivier met zicht op de imposante Christus Verlosserkathedraal waar Pussy Riot hun Punkgebed opvoerde. Haar emotioneel uitputtende actie, waarbij ze van haar eigen lichaam bijna letterlijk een brug maakte tussen twee werelden, is nog maar juist achter de rug.

Ze heeft het zichtbaar moeilijk om te navigeren tussen de verborgen wereld van het harde onrecht, de wereld die zij via haar acties betekenis probeert te geven, en de elitaire, intellectuele wereld van haar lezingen, een wereld die soms betekenisloos lijkt. Van op het podium klinkt één lange poëtische woordenstroom.

‘23 dagen lang liep ik met een Virtual Reality-bril rond in Moskou. De realiteit, in 360 graden, was ik op voorhand gaan filmen in psychiatrische instellingen voor volwassenen (PNI). 150.000 mensen leven afgezonderd in zulke internaten die nog altijd op dezelfde manier bestuurd worden als tijdens de Sovjetunie.’

‘Op het einde verbrandde ik mijn eigen paspoort in een kluis. De autoriteiten stoppen de paspoorten van de bewoners van instellingen weg in een metalen kluis. Hun identiteit als burger van Rusland wordt gestolen. Sommigen kennen hun leeftijd niet, niet omdat ze achterlijk zijn, maar om ze geen identificatie hebben. De macht wist hun persoonlijkheid.’

Jekaterina Nenasjeva verbrandt haar paspoort tijdens de actie “Tussen Hier en Daar”.

© Natalia Budantseva​

‘Mijn route en concept werkte ik volledig uit met de bewoners van de instelling. Zij stuurden mij, zij waren de helden, zij beslisten waar ik moest gaan. Mijn lichaam was slechts hun instrument. Ze kozen plaatsen waar ze nooit kunnen komen en waar de nietsvermoedende burgers hun dagelijkse leven leiden: optredens, feesten, supermarkten, cafés en restaurants, drukke winkelstraten, toeristische sites, dierentuinen, metro’s, bussen en treinen.’

‘Als ze vrijgelaten worden, hebben ze voortdurend een begeleider nodig. Ze zijn compleet hulpeloos. Ze weten niet hoe de metro werkt, ze weten niet hoe ze moeten betalen in winkels. Ik werd hen. Ook ik, in de virtual reality van de instellingen, kon niet zonder hulp op de metro geraken, niet alleen betalen in winkels.’

Voorbijganger vallen Jekaterina Nenasjeva lastig tijdens haar actie “Tussen Hier en Daar”.

© Natalia Budantseva​

‘Onder de VR-bril stroomden mijn tranen terug naar mijn blinde ogen. Voorbijgangers begonnen me aan te vallen, deden me struikelen. Rondom me hoorde ik hun hoongelach. Ik wilde vallen en om hulp roepen. Maar ik kon niet gaan zitten omdat ik in een andere wereld was. Ik wilde roepen, maar voelde enkel een luide leegte. Ik wilde ontsnappen.’

Jekaterina Nenasjeva: Tijdens mijn acties onderzoek ik mijn eigen lichaam. Mijn eigen fysieke reacties nadat ik mijn onderwerp ben geworden, én de reacties van de omgeving, worden allemaal deel van de kunstinstallatie.

Ook deze keer werd je je onderwerp, letterlijk?

Jekaterina Nenasjeva: Opnieuw dankzij de politie, opnieuw op het Rode Plein. De politieagenten wisten niet hoe ze met mijn actie moesten omgaan – met een VR-bril op het Rode Plein wandelen, is dat een niet-toegelaten demonstratie? Ze belden een psychiatrische instelling.

De autoriteiten werden de ultieme actor in mijn actie: zij die publiek maakt wat afgezonderd is, wordt uiteindelijk zelf afgezonderd. Psychiaters begonnen me te onderzoeken: ‘Wat heb je gisteren in de winkel gekocht? Welk jaar is het?’ En de belangrijkste vraag om conformisme te evalueren: ‘Wie is nu de president in ons land?’

Op de eerste dag van je actie, Rusland Dag op 12 juni, kwam je terecht in een politieke demonstratie. Overal rondom hoorde je “Poetin is een dief”. Je hoofd was bij de mannen en vrouwen afgezonderd in de instelling, je lichaam bevond zich in een protest georganiseerd door oppositieleider Aleksej Navalny. Zelfs de anti-Poetindemonstranten keken je vreemd aan. Jij gebruikt je eigen lichaam tegen sociaal onrecht. Zij vormden met hun lichamen de getallen die een oppositieleider kon inzetten als bewijs van zijn aanhang.

Jekaterina Nenasjeva: Ze willen Poetin weg, maar weten niet waar ze tegen of voor protesteren. Ik zoek een taal om te spreken over de problemen van Rusland.

Je confronteert mensen met hun eigen ideeën over de samenleving. Zonder te spreken over politiek, politiseer je hen.

Jekaterina Nenasjeva: Ik zoek vooral verbinding en dialoog. We speelden psychosquash. Een team van de buitenwereld speelde squash met een team van de binnenwereld achter de muur. De muur rond de instelling transformeerden we van obstakel tot kanaal voor informatie-uitwisseling en contact.

Niet alleen de mensen in instellingen zijn geïsoleerd, ook wij allemaal zijn geïsoleerd en afgezonderd van elkaar. Mijn vriendenbubbel, mijn stad, mijn appartement, dat zijn mijn isolatieplaatsen. Als ik op straat met mensen spreek, merk ik dat we in een situatie van collectieve oorlog leven. We vervreemden van elkaar, en dus van de samenleving, die ophoudt te bestaan.

De Russische samenleving is enorm gepolariseerd. Weinig mensen verlaten hun eigen informatiebubbel. Daarom is het belangrijk om ruimtes te creëren voor mensen van verschillende achtergronden, directe communicatiekanalen over de grenzen van sociale groepen heen. Oorlog, eenzaamheid en vervreemding zijn verweven. De oorlog zit in ons allemaal.

Nenasjeva’s werk is niet zomaar performance. Het zijn de diepste gevoelens van onrechtvaardigheid van de kunstenaar en die leiden tot emotionele uitputting en eenzaamheid. Roepen in een woestijn van apathie, is een beeld dat Nenasjeva’s werk vaak oproept.

Eind vorig jaar kampte ze met een burn-out. Ze schreef erover op Facebook: ‘Ik bevind me in een verschrikkelijke crisis. Bijna een jaar lang bewegen tussen onze wereld en die van de psychiatrische instellingen heeft me tot op het bot uitgeput. Hoe trots ik ook ben op wat ik verwezenlijkt heb, het blijft marginaal. De bewoners van de instellingen leven nog altijd afgezonderd. En ik ben dat meisje van die willekeurige foto van die willekeurige sekswinkel.’ Een sekswinkel had het beeld van haar lichaam met VR-bril gebruikt in reclame voor een seksspeeltje.

***

Artjom Loskoetov: hedendaagse kunsttrol

Weinig Russische artiesten komen al een decennium lang onafgebroken in de media, maar Artjom Loskoetov, een kunstenaar uit Novosibirsk, slaagt er wonderwel in met zijn mysterieuze posters die druk over alle tongen gaan in traditionele en sociale media.

Met 73.000 volgers op Twitter behoort hij tot de meest invloedrijke Aktionisten van het moment. Zijn werk hangt in musea van Moskou tot de Saatchi Gallery in Londen.

Artjom Loskoetov

© Mashid Mohadjerin​

Hij werd bekend met de “monstraties”, waarbij hij al vijftien jaar op de Dag van de Arbeid duizenden mensen op de been brengt met absurde slogans en banners. ‘De “monstraties” zijn een uniek fenomeen in de geschiedenis van de activistische kunst’, schrijft The Garage.

Artjom Loskoetov: Na de val van het communisme bleven de massaoptochten van 1 mei een traditie, maar verloren ze hun betekenis. Ze werden pure nonsens. In 2004 organiseerde ik met het kunstcollectief “Hedendaags Kunstterrorisme” een optocht binnen de 1 mei optocht in Novosibirsk. De absurditeit van de 1 mei optocht trokken we door.

Sindsdien organiseer ik elk jaar een “monstratie” en hebben ze zich verspreid naar twintig andere steden. In Novosibirsk trekken ze tot 5000 mensen, twee keer zoveel als de officiële 1 mei optocht.

Je zou kunnen zeggen dat we de 1 mei optocht hebben overgenomen. Het is niet langer een dag van de communisten, maar van de monstratie. Maar eigenlijk is er geen verschil: het zijn allebei absurde optochten.

Artjom Loskoetov tijdens één van de monstraties. Op zijn trui staat de slogan van de monstratie: “Je bent niet meer in Moskou’. Dat was een uitspraak van de burgemeester van Novosibirsk die ermee had gedreigd om de monstratie te verbieden.

© Viktor Dmitriëv​

In het werk van de Russische Aktionisten zit steevast een kunstelement verscholen. Jouw “monstraties” zijn niet zomaar een menigte in een politieke mars, ze zijn een kunstinstallatie in real life, met een politieke boodschap. Een artistieke parodie op politiek protest, een sneer naar de politieke apathie.

Artjom Loskoetov: Sommige slogans zijn absurd – “koop meer wasmachines!” – maar andere verbergen gevatte commentaren op actualiteit en propaganda. Een voorbeeld. “De Krim is van ons” werd een nieuwe slogan nadat Rusland in 2014 de Krim annexeerde. De oppositie wierp tegen “de Krim is niet van ons”. Dus was onze slogan “de hel is van ons”. Waarna orthodoxe extremisten de regering vroegen om de monstraties te verbieden wegens “satanisme”.

Je kan het niet gekker bedenken.

Artjom Loskoetov: Toch wel. Pro-Poetin activisten schreven in een groot artikel: ‘De Russische homolobby beweert dat de CEO van Sberbank en het hoofd van de presidentiële administratie homoseksueel zijn, maar dat is niet waar.’ Ik maakte grote posters met de woorden: Volodin en Gref zijn niet homo. Ik bevestigde ze ’s nachts in bushokjes.

De volgende ochtend werd ik wakker en zag ik dat topmensen al gereageerd hadden. Ze ontkenden met klem dat zij die posters hadden opgehangen. Politieke analisten begonnen analyses te publiceren waarin ze schreven dat “de twee torens van het Kremlin elkaar bestreden”. Ik ben een trol in het echte leven.

“Volodin en Gref zijn niet homo.”

© Artjom Loskoetov​

Je bent de poppenspeler, de samenleving je marionet.

Artjom Loskoetov: Soms kan het gevaarlijk worden. Ik had een banner gemaakt met het hoofd van de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov en daaronder het woord “schande”. De volgende ochtend las ik op Facebook dat een journalist een foto had gemaakt van de banner en dat Tsjetsjeense mannen hem bedreigd hadden met ontvoering.

Ben je ooit zelf gearresteerd?

Artjom Loskoetov: Zeker. Het Centrum voor de Bestrijding van Extremisme vond onze monstraties maar niks. Ze namen me mee en vroegen me of ik iets verboden bij me hield. Ze openden mijn tas. Ik zag een klein zakje met marihuana. Ik zei: ‘Ik had een leuke discussie over extremisme en kunst verwacht, maar je plaatst gewoon een zakje marihuana in mijn zak? Saai.’

Ik zat dus een maand in de gevangenis. Er kwam een golf van solidariteit op gang voor mijn vrijlating. Dat was mijn lancering als kunstenaar. Toen ik naar de gevangenis ging, ging ik als kunstenaar. De media en de culturele sector spraken over mij als kunstenaar. Ze raakten geïnteresseerd in mijn werk gewoon omdat ik in de gevangenis was beland.

Een jaar geleden nam ik bij de mensenrechtenorganisatie Memorial een prijs in ontvangst voor mijn strijd voor mensenrechten via kunst. Aan de overkant van de straat hing een grote banner over mij: ‘Hij steunt Pussy Riot en Siberisch separatisme. Hij is tegen christenen. Hij is drugsverslaafd.’ In een schreeuwlelijk lettertype. Ik had die banner graag mee naar huis genomen.

Ga je stemmen zondag?

Artjom Loskoetov: Neen. Ik boycot de verkiezingen al sinds 2004, toen ik actief werd als straatkunstenaar. Ik weet niet of de boycot zo effectief was als actiemiddel. Maar in mijn werk heb ik wel kritiek op de verering van Poetin.

In de nacht van 5 maart, de dag van de dood van Stalin, hing ik posters in bushokjes met het gezicht van de dode Stalin en de woorden “deze ging dood, de andere zal ook doodgaan”. Een verwijzing naar het geloof dat Poetin “eeuwig” is.

“Deze ging dood. De andere zal ook doodgaan.”

© Artjom Loskoetov​

Dat geloof leeft bij zijn aanhangers én tegenstanders. Hoe verklaar je anders de passiviteit van de “oppositie” die gelooft dat ze niks anders kunnen doen dan wachten op de dood van Poetin?

Toen ik de volgende ochtend om 11 uur wakker werd, zag ik dat de posters al verwijderd waren en er al artikels over waren verschenen. Niemand wist wie erachter zat. Het mysterie is deel van de actie en voedt het gesprek.

***

De zelfverminking van Pjotr Pavlenski

‘De performance van een Aktionist inspireert een bredere politieke gemeenschap. Ze produceert iconische beelden die tot het collectieve geheugen gaan behoren’, zegt Sasja Oboechova, curator van het archief van The Garage. Als er één Aktionist is die iconische beelden heeft gemaakt, dan is het Pjotr Pavlenski.

Een jaar nadat hij zijn mond dichtnaaide uit protest tegen de arrestatie van Pussy Riot lag hij gewikkeld in een cocon van prikkeldraad voor het gebouw van de gemeenteraad van Sint-Petersburg (Karkas, mei 2013).

‘Afgelopen jaar kwamen er veel wetten die de vrijheid inperken. De staat verandert ons in passief en veilig bewaakt vee dat alleen kan consumeren, werken en zich voortplanten’, zei Pavlenski over zijn actie. ‘De vertegenwoordigers van de macht werden deel van de actie. Ik moest gewoon mijn lichaam laten liggen en de autoriteiten begonnen deel te nemen.’

Een half jaar later, op “Politiedag”, nagelde Pavlensky zijn scrotum aan de straatstenen van het Rode Plein (Fixatie, november 2013). Een metafoor voor de Russen die zichzelf immobiel maken en passief toekijken hoe hun vrijheid wordt afgenomen.

Een tijd later ging hij naakt op de muur van het Serbski-instituut zitten, en sneed hij met een keukenmes zijn oorlel af (Segregatie, oktober 2014). Dat instituut is het belangrijkste ziekenhuis voor gerechtspsychiatrie in Rusland. Tijdens de Sovjetunie werden dissidenten hier vastgehouden, gemarteld en gek verklaard wegens hun afwijkende meningen. Pavlenski protesteerde met zijn actie tegen het politieke misbruik van psychiatrie.

Een jaar later stak hij de monumentale deur van de veiligheidsdienst FSB in brand (Dreiging, november 2015). In zijn statement beschuldigde hij de FSB van “terrorisme”. Mensen waren verbaasd omdat hij zich na de daad gewillig liet arresteren in plaats van te vluchten. Ze dachten dat het om vandalisme ging, wat ook de aanklacht was toen hij voor het gerecht moest verschijnen.

‘Het was een performance, beschouw het als een eenmansactie en de jerrycan met benzine als mijn banner’, zei hij in de rechtbank tegen de pers. Hij eiste dat de openbare aanklager hem zou beschuldigen van terrorisme omdat dit de logica van de Russische staat zou volgen.

Title

Copyright

De meningen over Pavlenski zijn verdeeld. Is hij een conceptuele kunstenaar of is hij gewoon een politieke activist? Toch dragen zijn extreme acties het sterkst de stempel van de Weense Aktionisten.

‘Pavlenski’s daden zijn geen politiek verzet’, zegt Ilja Danisjevski, uitgever van boeken van en over Pavlenski. ‘Met zijn acties beoogt hij geen verandering van het beleid. Wat hij doet, is waarmaken waar velen enkel over fantaseren: de vernietiging van het symbool van de staatsmacht.’

‘Vergelijk het met iemand die in Duitsland het hoofd van een Goebbels-standbeeld zou afhakken. Dat zou hij niet doen “om te choqueren”. Iemand die geweld en onderdrukking ondergaat, wil voor zichzelf vechten. Of hij anderen choqueert, is secundair. Hoogstens moeten zijn acties iconische beelden voortbrengen die een identiteit bieden aan een utopisch verzet. Een collectieve droom van een ander Rusland. Aktionisme is niet bang zijn, de imposante machine van de staat veranderen in een belachelijk carnaval.’

De staat gebruikt het Aktionisme dan weer om zichzelf als imposant voor te stellen in de bestraffing, en als beschermer van de traditionele waarden tegen de subversievelingen.

Ilja Danisjevski: Dat klopt. Pavlenski’s acties polariseren de samenleving. Net zoals de Weense Aktionisten wekt Pavlenski walging op. De staat gebruikt die populaire reflex om fascisme en homofobie te installeren als ideologie die het volk in de pas houdt. Pavlenski dwingt je om te kiezen: aan wiens kant sta je?

De enige manier om de opgelegde denkbeelden en het totalitarisme uit te dagen, is om een alternatief in de harten en hoofden van de mensen te planten, zodat mensen vragen voelen opkomen bij de denkbeelden die zij als vanzelfsprekend beschouwen. In de conceptuele kunst vind je het echte verzet, niet in de politieke demonstraties. Conceptuele kunst doet mensen nadenken buiten de lijntjes van het totalitaire systeem.

Sommige Aktionisten, zoals Jekaterina Nenasjeva, vinden dat de taak van moderne conceptuele kunst niet is om de samenleving te polariseren, maar te verbinden. ‘Mijn acties doorbreken de informatiebubbels waarin we ons allemaal bevinden, alleen via dialoog kan dit land vooruitgaan’, zegt ze.

Ilja Danisjevski: Het is een andere stijl. Wat Nenasjeva doet, is goed. Bij Pavlenski en de liberale oppositie zie je soms een weigering om met de arbeidersklasse en andere verschoppelingen van de samenleving in contact te treden.

Nenasjeva zoekt contact met die mensen. Zij overleven van dag tot dag en liggen niet wakker van pakweg de vervolging van homoseksuelen. De intellectuelen vragen hen om de lessen van Hannah Arendts “Totalitarisme” niet te vergeten, terwijl ze niet eens genoeg te eten hebben.

Ik vind het schokkend dat het pensioen 8000 roebel bedraagt en om één kanaal in één tand te laten schoonmaken betaal je 10.000 roebel bij de tandarts. Kan je je voorstellen hoeveel mensen elke dag helse pijnen doorstaan omdat ze niet genoeg geld hebben?

Het Russisch conservatisme probeert hen stil te houden met de slogan “alles behalve de oorlog”. Laten we alles bij het oude laten, want anders kan het misschien nog erger worden. Progressief zijn is gevaarlijk. En zo wordt ook Poetin gegijzeld door zijn eigen systeem. Hij is een gijzelaar van wat zijn systeem van hem maakte. Alles moet hetzelfde blijven.

***

Maksim Jevstropov: als de absurditeit van de realiteit het Aktionisme inhaalt

Zelfs Poetin is niet eeuwig. Maksim Jevstropov van het Sint-Petersburgse kunstcollectief Moederland maakte de installatie Stadia van de ontbinding van een leider (de hoofdfoto bij dit artikel). ‘Dit werk is het visuele resultaat van een thuisactie in het voorjaar van 2015. Deze actie is een uitdrukking van hoop op een langzame, onvermijdelijke verandering van de situatie van onderop via een veelheid aan kleine daden.’

‘Maar evengoed van de lage moraal en dodelijke ziekte van de Russische samenleving: de hoop op verandering komt niet meer van menselijke daden, maar van de natuurlijke processen van veroudering, verrotting en decompositie. De hoop van Rusland zijn geen mensen, maar gras. Dit werk werd nooit gecensureerd. Ik betwijfel of er één galerij bestaat die het zou aanvaarden.’

Maksim Yevstropov

© Mashid Mohadjerin​

Jevstropov zit alweer in zijn gewone kleren die hij draagt als filosofieprofessor thee te drinken in het kleine keukentje van zijn appartement in Sint-Petersburg, waar voor hem een veteraan van de Tweede Wereldoorlog woonde. Die ochtend had hij zich nog in een clownskostuum gehesen op het dek van het pantserdekschip de Aurora, van waarop de bolsjewieken op 7 november 1917 het eerste schot van de Oktoberrevolutie losten. Hij en zijn kompanen droegen vlaggen van “Clown Staat”, naar analogie met Islamitische Staat. Een statement tegen de verheerlijking van geweld en militarisme.

Jevstropov is oprichter van het artistieke activistencollectief Moederland. Ze maken ‘experimentele politieke kunst’ die met absurde humor ‘de absurditeit van de patriottische clichés ontmaskert’.

Moederland trekt de absurditeit door naar haar volgend logisch niveau. Zelf noemt Jevstropov het “kritisch realisme”: ‘Moederland vindt niks uit, maar zegt en doet wat ook in het echt gebeurt. Meer nog: vaak haalt de absurditeit van de realiteit onze acties in. Dan bereikt de realiteit het absurde niveau dat wij eerder in onze acties toonden.’

Vorig jaar richtte Moederland een nieuwe politieke partij op: de Partij van de Doden. De schedels op stokken zijn hun antwoord op het “onsterfelijke regiment”. Dat begon als een burgerinitiatief in Tomsk waarbij nabestaanden een optocht hielden met portretten van hun tijdens de Tweede Wereldoorlog overleden familieleden.

Het Kremlin kapselde het in in de jaarlijkse herdenkingsplechtigheden van 9 mei, Overwinningsdag. Deze herdenking van de overwinning van de Sovjetunie tegen Nazi-Duitsland is de belangrijkste verenigende ideologie in Rusland.

Leden van de Partij van de Doden in Sint-Petersburg

© Maksim Yevstropov​

‘Wat houdt Rusland samen, zo’n groot land dat geen lichaam noch geest volledig kan bevatten? De doden die in de grond liggen!’, klinkt het in het manifest van de Partij van de Doden.

‘Maar de levenden kunnen zich niet langer de stem van de doden toe-eigenen. De doden zullen voortaan voor zichzelf spreken. De Partij van de Doden is een relatief jonge sociale en politieke beweging, maar is nu al de grootste partij ter wereld. De doden zijn de grootste van alle sociale groepen (100 miljard of meer).’

‘Het tentoonstellingshoofdkwartier van de partij opent op 4 maart in het Rosa’s House of Culture. Daar worden acties en campagnemateriaal gedocumenteerd. De Partij van de Doden is opgericht zodat de doden zich kunnen verzetten tegen het feit dat zij gebruikt worden om militarisme en oorlog als patriottische idealen te verheerlijken.’

‘De doden zouden ook Poetin steunen als presidentskandidaat. Daarom verklaren we officieel: de doden ondersteunen geen van de actieve partijen en geen van de levende politici. De doden hebben nu hun eigen partij. We roepen onze aanhangers op om actief weerstand te bieden aan het gebruik van dode zielen. De toekomst is aan ons!’

Hier kan je de video bekijken met Engelse ondertitels.

Dit artikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.​