Sabelo Ndlovu: ‘De koloniale wereld moet wijken voor een wereld van sociale rechtvaardigheid’

Historicus Sabelo Ndlovu-Gatsheni: ‘Dekoloniale protesten hebben planetaire omvang gekregen en zijn klasse-, gender- en rasoverschrijdend’

© YouTube (screenshot)

Koloniale standbeelden weghalen betekent niet dat de geschiedenis weggegomd wordt. Het is een actie om geschiedenissen en mensen die met geweld onderdrukt werden opnieuw zichtbaar te maken. Daarom is het ‘sorry’ van koning Filip een goede zaak, zegt historicus Sabelo Ndlovu-Gatsheni. Het is een erkenning van kwaad dat aangericht werd. Maar om de wereld te dekoloniseren tot een wereld van sociale rechtvaardigheid is véél meer nodig. Coalities van strijd, op de eerste plaats.

Sabelo Ndlovu-Gatsheni had al een maand in Duitsland moeten zijn. Hij gaat namelijk het departement Epistemologies of the Global South and African Studies aan de Universität Bayreuth leiden. Maar COVID-19 maakt de verhuis voorlopig onmogelijk. Dus bevindt hij zich in Pretoria als we afspreken voor een interview, op de dag dat koning Filip zijn diepste spijt betuigt voor het koloniale verleden van koning Leopold II en de Belgische staat.

Ndlovu heeft wel wat te zeggen over koloniale verhoudingen en post-koloniale dromen: hij is historicus en een van de leidende academische stemmen in Afrika in het dekoloniaal debat. In Pretoria was hij verbonden aan het departement Development Studies aan de University of South Africa. En hij publiceerde onder andere Empire, Global Coloniality and African Subjectivity en Coloniality of Power in Postcolonial Africa: Myths of Decolonization.

‘Je moet de actuele ontwikkelingen in het juiste historische perspectief plaatsen’, reageert Sabelo Ndlovu als ik vraag hoe hij aankijkt tegen de plotse opstoot van dekoloniaal protest in Europa, als reactie op de politiemoord op George Floyd in de Verenigde Staten. ‘Want het koloniale wereldbeeld bepaalt ook vandaag nog heel veel relaties en ontwikkelingen. Daarom moet je dat vertrekpunt goed begrijpen als je echt wil weten wat er vandaag speelt en gebeurt.’

‘Europeanen namen de door hen “ontdekte” wereld in bezit, benoemden en bevolkten hem met hun eigen mensen en markeerden hem met hun eigen symbolen’

Sabelo Ndlovu gebruikt de analyse van zijn collega James Blaut, uit zijn boek The Colonizer’s Model of the World (1993). ‘Volgens dat koloniale wereldbeeld was Europa het centrum van de wereld, terwijl de rest van de wereld in wezen leegheid was die ontdekt moest worden. Natuurlijk waren er in de ware wereld van toen ook overal mensen, maar het koloniale wereldbeeld werd gehandhaafd door twee benaderingen: ofwel werd de bevolking gezien als minder menselijk dan de Europeanen, ofwel werden ze verdreven of uitgemoord.

Op die manier werd het beeld van een wereld in duisternis gehandhaafd: een wereld zonder mensen, zonder intellectuele ambitie, zonder licht. De Europeanen konden de door hen “ontdekte” wereld dan ook in bezit nemen, benoemen, bevolken met hun eigen mensen en markeren met hun eigen symbolen.’

Sabelo Ndlovu: Het meest uitgesproken voorbeeld van de actuele consequenties van die geschiedenis, zijn natuurlijk de Verenigde Staten. Het zijn de mensen die uit Europa gekomen zijn, die vandaag als Amerikanen beschouwd worden. Zij veroverden het continent op de assen van de inheemse gemeenschappen die uitgeroeid of onderworpen werden.

De VS zijn het schoolvoorbeeld van de settler colony, een kolonistenkolonie. De Amerikaanse revolutie van 1775 was een opstand van kolonisten tegen de metropool om onafhankelijk te worden in een land dat hen niet toebehoorde. De basisregel in een kolonistenkolonie is dat de levens van de inheemse bevolking niet meetellen. De moord op George Floyd was de consequentie van die logica, want de VS hebben op geen enkele manier een dekolonisatieproces ondergaan.

Maar George Floyd vertegenwoordigt niet de oorspronkelijke bevolking van de Amerika’s.

Sabelo Ndlovu: Inderdaad. Amerika werd ook gebouwd op basis van de massale verplaatsing van Afrikaanse bevolkingen door de slavenhandel. Wat inheemse bevolkingen en zwarte Amerikanen delen met elkaar, is blackness, in de politieke betekenis van het woord zwart. Die politieke betekenis is direct verbonden met dat koloniale wereldbeeld waarin iedereen die niet is zoals de Europeanen vanzelf een vreemdeling wordt, ook in zijn eigen land. Dat is ook de grens waarop de Amerikaanse burgerrechtenbeweging van de jaren 1950-1960 stootte.

‘In een kolonistenkolonie bestaan democratie en rechtsstaat wel degelijk, maar enkel voor de kolonisten, niet voor de andere mensen of gemeenschappen’

De zwarte activisten vochten voor gelijkheid en democratische rechten, maar zagen niet dat ze dat deden binnen de context van een kolonistenkolonie, waar democratie en rechtsstaat wel degelijk bestaan, maar enkel voor de kolonisten, niet voor de andere mensen of gemeenschappen. Dat betekent meteen dat je alleen een echte, duurzame democratie kan opbouwen als de politiek en het wereldbeeld waarop die draait gedekoloniseerd worden.

De moord op George Floyd heeft de actualiteit van het koloniale systeem voor heel veel mensen opnieuw duidelijk gemaakt, samen met het feit dat er in de jaren 1960 ook in Afrika geen echt dekoloniseringsproces heeft plaatsgevonden. We leven nog altijd niet in een postkoloniale, laat staan in een postraciale wereld. Dat verklaart de schokgolven doorheen Europa, maar ook in Zuid-Afrika.

Toen de politie hier in 2012 meer dan dertig stakende mijnwerkers voor het oog van de camera’s doodschoot, was er nauwelijks reactie of interesse in de rest van de wereld. Want in de koloniale wereld bestaat er een hiërarchie van leven: zoveel te witter, zoveel te hoger op de ladder en zoveel te belangrijker je leven; zoveel te zwarter, zoveel te minder je leven telt en zoveel te korter je levensverwachting.

Als u het zo stelt, lijkt het om een hiërarchie te gaan die volkomen los staat van klassenverschillen. Alsof er alleen verdrukte zwarten zijn en alsof alle blanken het beter hebben. Is dat vol te houden in een wereld met complexe ongelijkheden?

Sabelo Ndlovu: Heel terechte tussenkomst. Het gaat natuurlijk om een complexere hiërarchie dan een tweedimensionale verdeling tussen wit en zwart. De koloniale matrix van macht en ongelijkheid heeft veel verschillende verschijningsvormen. Voeg er zeker ook de genderongelijkheid aan toe, en klassenongelijkheid. Zowel binnen de verdrukte groep als binnen de groep die zichzelf centraal plaatst, bestaan er tegenstellingen. Het is niet zo dat er witte vrouwen niet gediscrimineerd worden, of dat er geen witte armen of uitgebuite werkers zijn.

Anderzijds verdwijnt door die complexiteit de grote opdeling van de wereld niet. Franz Fanon zegt dat de wereld uiteenvalt in een zone van bestaan en een zone van niet-bestaan. Het is niet dat vrouwen of arbeiders niet uitgebuit worden, maar zij kunnen wel nog terugvallen op wetten die de ongelijke machtsrelaties regelen. In de zone van niet-bestaan, zegt Fanon, gelden vooral de wetten van geweld, toe-eigening en onteigening.

Hoe de hiërarchie van bestaan en niet-bestaan werkt, wordt duidelijk geïllustreerd door het volkomen negeren van de doden die door ordediensten veroorzaakt worden in Zimbabwe, terwijl zelfs de dood van een zwarte man in de VS wereldwijd resoneert, want op wereldschaal is Zimbabwe een zone van niet-bestaan en de VS een zone van bestaan.

‘Dekoloniale protesten hebben planetaire omvang gekregen en zijn klasse-, gender- en rasoverschrijdend’

Dezelfde dynamiek zie je aan de wereldwijde aandacht voor een standbeeld dat in het Verenigd Koninkrijk van zijn sokkel gestoten wordt, terwijl het verwijderen van standbeelden in Zuid-Afrika de voorbije jaren nul aandacht kreeg. Het mooie is dat de dekoloniale protesten niet langer beperkt zijn tot landen in de mondiale periferie, maar dat ze planetaire omvang gekregen hebben, en dus ook in de metropolen plaatsvinden.

Bovendien zijn de protesten klasse-, gender- en rasoverschrijdend. Dat ook degenen die in principe profiteren van de ongelijke wereld die orde nu verwerpen, is veelbelovend.

De antiracistische en dekoloniale protesten van de voorbije weken werden sterk gefocust op koloniale standbeelden. Is dat terecht?

Sabelo Ndlovu: In elke bevrijdingsstrijd zijn er soft targets, makkelijke en bereikbare doelwitten. Die zijn belangrijk omdat ze helpen de strijd en de woede zichtbaar te maken en op de maatschappelijke agenda te zetten, zeker als je er overwinningen mee kan scoren. Maar dat betekent niet dat de strijd zich helemaal in die soft targets mag verliezen. Het gaat niet over de standbeelden, het gaat over de ongelijkheid.

Tegelijk moeten we beseffen dat deze standbeelden symbolische handtekeningen zijn waarmee de heersers hun controle van de wereld gemarkeerd hebben. Een standbeeld van Cecil Rhodes aan de universiteit van Kaapstad was bedoeld om duidelijk te maken aan de inheemse bevolking dat deze man hun land en leven overwonnen heeft, opgeëist heeft en vervolgens zijn naam gegeven heeft. Zijn standbeeld staat bovenop de namen en mensenlevens die er waren toen de kolonisatoren aankwamen en de lokale levens degradeerden en onzichtbaar maakten.

Hetzelfde standbeeld van Rhodes in Groot-Brittannië wordt vooral gebruikt om aan te kondigen dat hij een held van het Britse Rijk was. De vraag waarom zo iemand nog steeds die heldenplaats krijgt, is vandaag zeer terecht. De moeilijkheid is dat het plunderen van het Zuiden mee gezorgd heeft voor het kapitaal dat de welvaartsstaat mogelijk maakte in het Noorden. Dat compliceert de gezamenlijke strijd.

Ook binnen de antiracistische bewegingen zit niet iedereen op dezelfde lijn.

Sabelo Ndlovu: Sommige mensen argumenteren dat het verwijderen van de standbeelden gelijkstaat met het uitgommen van de geschiedenis. Maar de standbeelden symboliseren net het wegvagen van andere geschiedenissen die bestonden voor de koloniale bezetting en overheersing. Het gaat dus niet over het weggommen van geschiedenis, wel om het opnieuw zichtbaar maken van een menselijkheid die overschreven werd.

‘Het gaat niet alleen over kennis en geschiedenis, maar ook over financiële macht en economische verhoudingen’

Daarnaast moeten we er ons goed van bewust zijn dat het zichtbaar maken en opvoeren van de dekoloniale strijd uiteraard ook resulteert in het versterken van de reactie. We zien een verharding van de verdedigers van de koloniale wereldorde zoals die vandaag nog bestaat.

Daarom is het ook belangrijk voor ogen te houden dat de dekoloniale strijd geen single issue strijd is, we engageren ons in de strijd tegen een heleboel ongelijkheden en op diverse terreinen. Het gaat niet alleen over kennis en geschiedenis, maar ook over financiële macht en economische verhoudingen. Kijk maar naar het blijvende gewicht van de Franse Nationale Bank in de West-Afrikaanse CFA-munt.

De uitdaging is om de verschillende strijdervaringen en -perspectieven samen te brengen en te verbinden. De strijd tegen de koloniale wereldorde in het Zuiden moet kunnen samengaan met de strijd tegen imperiale verhoudingen in het Noorden. De bevrijding van de verdrukte moet samengaan met de strijd tegen de bereidheid om te onderdrukken, want de menselijkheid van ons allen wordt geschaad door hetzelfde imperium of de koloniale orde.

Is het “diepste spijt” van de Belgische koning Filip over het geweld in Congo Vrijstaat en de uitbuiting in Belgisch Congo een belangrijke stap vooruit of een leeg gebaar?

Sabelo Ndlovu: Het is belangrijk. De-imperialiseren van het Noorden start met kleine stappen en het erkennen van kwaad dat geschied is. Dat is een noodzakelijke voorwaarde om de relatie tussen Congo en België, die gevestigd werd in dat kwaad, van zijn koloniale karakter te ontdoen. Dat de koning dat uitspreekt, is dus een goede keuze. Maar het is niet voldoende. Italië heeft zich verontschuldigd tegenover Libië, Duitsland tegenover Namibië.

Het is pas als de hele koloniserende wereld bereid is om de voormalig gekoloniseerde wereld als gelijke te behandelen, dat die excuses vruchtbaar kunnen worden.

In de ware wereld van geopolitieke machtsconcurrentie lijkt dat een utopisch perspectief: vaag, veraf en dus in principe ok voor iedereen, imperialisten en dagelijkse racisten incluis.

‘Het dekoloniale verhaal kan mensen verbinden in een strijd tegen de machtshiërarchie, zowel op het persoonlijke vlak als het macropolitieke vlak’

Sabelo Ndlovu: Ik denk in elk geval dat de wereld nood heeft aan meer utopische idealen en verwachtingen. Het utopische taalregister helpt mensen om zich een andere wereld dan de huidige ordening voor te stellen en ernaar te streven. Het wegvallen van utopieën definieert de ideeënarmoede van vandaag.

Dat is het belang van het dekoloniale verhaal, omdat het mensen kan verbinden in een strijd tegen de machtshiërarchie die de maatschappij nu domineert, zowel op het persoonlijke vlak als het macropolitieke vlak. Het bestaan van supermachten die iedereen willen domineren in de wereld is immers een teken van barbaarse verhoudingen, niet van vooruitgang.

Wie op zoek is naar een alternatief – een andere wereld die mogelijk is, andere kennis, andere menselijke relaties – heeft nood aan een perspectief dat de hiërarchie verwerpt. Maar het alternatief zal niet ontstaan vanuit een consensus tussen mensen of landen, maar als resultaat van een veelheid aan strijdvormen: feministische strijd, inheemse bewegingen, volksbewegingen.

Daarmee onderlijnt u het belang van coalities, want één beweging alleen kan niet voor verandering zorgen?

Sabelo Ndlovu: Goed punt. Ik wijs er heel vaak op dat zelfs een oppermachtige supermacht als de Verenigde Staten meteen militaire coalities opbouwt, zelfs om een klein land als Libië aan te vallen. Wij mogen dus niet geloven dat elk van ons apart het grote systeem kan aanvallen en overwinnen.

U verwijst niet meteen naar de universele mensenrechten als fundament voor die diverse strijdvormen. Mankeert er iets aan die mensenrechten?

‘We zijn niet tegen de mensenrechten als fundament, maar eisen eerst de menselijkheid op voor elkeen, op gelijke basis.’

Sabelo Ndlovu: De vraag is: wie is de mens in het mensenrechtenconcept? Die vraag is van groot belang in een wereld die nog gefundeerd is op koloniale overtuigingen. Die vraag is belangrijker vandaag dan ooit, omdat de koloniale wereld in de huidige neoliberale vorm die menselijkheid ontneemt aan heel veel mensen.

Als iedereen, elke mens, elke vrouw, elke man, erkend zou worden als volwaardig en volkomen mens, dan waren veel andere discussies vandaag al overbodig. De dekoloniale beweging is niet tegen de mensenrechten als fundament, maar eist eerst de menselijkheid op voor elkeen, op gelijke basis.