Schrijfster Yaa Gyasi: ‘Het spook van de slavernij waart nog steeds rond’

We hebben afgesproken in Amsterdam, in hotel Ambassade. Een pand te midden van de grachten, op een steenworp van de Jordaan. Noem één groot schrijver en veel kans dat hij hier al heeft overnacht. De wandkasten staan dan ook te pronken met werk van bekende logés. Roald Dahl, Salman Rushdie, Herta Müller, Mario Vargas Llosa … Tegen de muren hangen werken van de COBRA-groep.

Alles ademt hier kunst en literatuur.

Fascinerende stem

Geen tijd dus om me te vervelen terwijl ik mijn beurt afwacht. Amper zevenentwintig is de Ghanees-Amerikaanse debutante, maar haar werk Weg naar huis (Homegoing) was meteen een schot in de roos. Ta-Nehisi Coates, Yaa Gyasi’s grote voorbeeld, noemde het ‘een bron van inspiratie’, volgens de Washington Post gaf Gyasi onderdrukte personen ‘een fascinerende stem’. ‘Een rijk en overweldigend boek’, luidde het in de Volkskrant. ‘Gyasi doorbreekt veel taboes.’

‘De geschiedenis wordt verteld door mensen met macht’

Die goede commentaren hebben hun prijs. Het is aanschuiven voor een gesprek met de jonge schrijfster. 45 minuten krijgt iedere journalist en die timing is behoorlijk strikt. Gelukkig verliest Yaa Gyasi er haar glimlach niet bij. Ze verwelkomt me hartelijk, als vijfde in de rij.

We zitten in de bibliotheek, aan een strakke, houten tafel. Tussen ons in staat een schaakbord, speelklaar. Voor mij de witte pionnen, voor haar de zwarte. Het spel doet louter dienst als decor, maar is hier wel verdomd gepast.

Omdat Weg naar huis net daarover gaat: over de strijd tussen blank en zwart. Over het kolonialisme en de slavernij, van in de 17e eeuw tot in onze eigenste tijd.

Gyasi laat vooral het perspectief van de zwarte gemeenschap zien. ‘Omdat we die kant van het verhaal te weinig kennen’, zal ze wat later uitleggen. ‘Want geschiedenis is story-telling. En het verhaal wordt vooral verteld door de macht.’ Waaronder ik versta: door de blanken.

Luxe of kerker

Ons gesprek begint met een bekentenis: het idee voor haar boek heeft haar wat overvallen. Ze was van plan iets ‘over een moeder en een dochter’ te maken en vertrok voor research naar haar vaderland Ghana. Daar bezocht ze Cape Coast Castle, een fort dat in de 17e eeuw diende als uitvalsbasis voor de trans-atlantische slavenhandel.

‘Terwijl boven vrouwen in luxe woonden, werden er beneden in de kerkers gegooid’

‘De gids vertelde ons over Engelse soldaten die er woonden en met lokale vrouwen trouwden. Maar hij liet ons ook de kerkers zien waar grote groepen slaven werden verzameld voor ze de oversteek naar Amerika zouden maken. Plots wist ik dat ik over die plaats wilde schrijven. Over het kolonialisme en de slavernij. Over de vrouwen die boven in luxe woonden en zij die beneden in de kerkers werden gegooid.’

Weg naar huis volgt het leven van twee Ghanese zussen, eind de jaren 1700. Terwijl Effia trouwt met een Britse slavenhandelaar, wordt Esi verscheept naar Amerika. Beide zussen weten niets af van mekaars bestaan. Gyasi volgt hun nakomelingen, zes generaties lang. Daar zat een duidelijke reden achter.

‘Ik denk dat ons onderwijs zich te veel focust op individuele momenten in de geschiedenis, zonder ze met elkaar te verbinden. Je leert bijvoorbeeld over zaken als de Fugitive Slave Act (uit 1793 nvdr.), maar er gaat geen aandacht naar de latere impact ervan.’ Terwijl die er volgens Gyasi wel is.

‘Kijk naar het personage H (zijn grootouders langs moederszijde waren slaven, maar hij was in principe vrij nvdr.).  Op een bepaald moment wordt hij gearresteerd omdat hij naar een blanke vrouw zou hebben gekeken. Daardoor wordt hij onderworpen aan het convict-leasing systeem (waarbij gevangenen voor private ondernemers moesten werken nvdr.). Zo wordt hij weer tot slaaf gemaakt.’

Perpetuum mobile

Alsof de geschiedenis zich onder een andere vorm herhaalt?  Ze knikt: ‘Gebeurtenissen zijn geen geïsoleerde gegevens. Je snapt ze pas door ze in de geschiedenis te plaatsen. Zolang je dat niet doet, kun je ze ook niet corrigeren en zullen ze zich blijven herhalen.

‘Het spook van de slavernij waart nog steeds rond in het Amerikaans beleid’

Over het convict-leasing systeem wordt in de Amerikaanse scholen niet gesproken. Terwijl het op zijn beurt de basis was voor heel wat zaken die later kwamen. Vandaag worden zwarten voor pietluttige misdrijven vaak veel zwaarder gestraft dan blanken. Je kan dat fenomeen vergelijken met het convict-leasing systeem van ruim honderd jaar geleden en met de slavernij van een eeuw eerder.’

Door in haar boek die verschillende episodes uit de geschiedenis met elkaar te verbinden, hoopt Gyasi te kunnen wijzen op een zekere ‘urgentie’ om actuele zaken anders te gaan bekijken. ‘Het spook van de slavernij waart nog steeds rond in ettelijke aspecten van het Amerikaans beleid. De manier waarop huisvesting en onderwijs bijvoorbeeld worden geregeld, vertoont sporen van de slavernij van weleer.’

Black Lives Matter ontstond als een reactie op de moorden door Amerikaanse politie-agenten op ongewapende zwarten.

CC Tony Webster (CC BY-SA 2.0)

Volgens Gyasi heeft het besef van dat soort perpetuum mobile steeds in de zwarte gemeenschap heeft geleefd, net als het verlangen om erover te praten en mensen er bewust rond te maken. ‘Maar het is pas recent dat blanken zich meer willen engageren. Bijvoorbeeld via de Blacklivesmatter- beweging, die ontstond als reactie op de moorden op ongewapende zwarte mannen. Feit is dat veel gebeurtenissen vandaag worden opgenomen. Dus nu krijgt iedereen ze onder ogen.’

‘Welke impact heeft de geschiedenis op individuele mensen?’

‘Geschiedenis is story-telling, het vertellen van verhalen. Doorgaans gebeurt dat door mensen met macht.’ Maar haar boek is anders. Het kijkt naar de geschiedenis door de ogen van de zwarte. ‘Tijdens mijn onderzoek vond ik zo weinig dat me kon helpen om het perspectief van de slaven te begrijpen. Terwijl het horen van verschillende stemmen net zo belangrijk is.’

Die stemmen kregen vorm in verschillende karakters, de afstammelingen van Esi en Effia. Je kijkt binnen in hun individuele levens en tegelijk krijg je een les geschiedenis mee. Ik pols: welke van de twee aspecten voor Yaa Gyasi primeert? Ze antwoordt stellig: ‘Het persoonlijke leven. Ik wilde dat lezers zich zouden kunnen inbeelden welke impact de geschiedenis heeft op individuele mensen: op hun gevoel, op hun lichaam, op hun familiebanden.’

Ze gelooft niet dat één boek de hele geschiedenis kan vatten. Voor haar is het een kwestie van ‘lagen creëren’. ‘En deze laag leek te ontbreken. Dus wilde ik erover schrijven. Als het boek anderen inspireert om nog een nieuwe laag te ontdekken en erover te vertellen, hoop ik dat de mensen ook daar aandacht voor zullen hebben.’

Immigranten vs Afro-Amerikanen

Over ‘de mensen’ gesproken. Schreef ze het boek met een bepaald publiek voor ogen? Er valt een korte stilte, ze denkt na over de vraag. ‘Ik schreef het in de eerste plaats voor mezelf, omdat ik er nood aan had om dit verhaal te brengen. Ik denk ook dat  schrijfproces en het onderzoek naar al die trauma’s in zowel de Amerikaanse als de Ghanese geschiedenis me als mens hebben veranderd.’

‘Amerika denkt raciaal. Je komt dus plots op een plek terecht waar mensen zichzelf definiëren aan de hand van hun ras.’

Yaa Gyasi verhuisde op haar tweede met haar ouders van Ghana naar de VS. Haar vader wilde er, als doctorandus in de Franse literatuur, zijn academische carrière uitbouwen. Van haar negende tot haar achttiende woonde Yaa Gyasi in de zuidelijke staat Alabama, een van de belangrijkste bestemmingen voor Afro-Amerikaanse slaven. Haar relatie met de zuidelijke VS en met haar thuisland Ghana vormden naar eigen zeggen een belangrijke bron van inspiratie.

Opvallend is daarbij het onderscheid tussen Afrikaanse immigranten en Afro-Amerikanen waar ze het in verschillende media over had. Ze knikt: ‘Wanneer je naar de VS immigreert vanuit een land dat overwegend zwart is, zoals Ghana, ben je gewoon jezelf te identificeren via je etnische groep of je natie. Maar Amerika denkt raciaal. Je komt dus plots op een plek terecht waar mensen zichzelf definiëren aan het hand van hun ras. Afro-Amerikanen zijn dat gewoon, want ze zijn in de VS geboren. Maar voor zwarte immigranten is dat niet makkelijk.’

Ze hoopt dat haar werk anderen kan inspireren, die net als haar met vragen zitten rond identiteit, etniciteit, ras …. ‘Ik weet niet of ze antwoorden zullen vinden. Met dit boek wil ik hen vooral ‘gezelschap’ bieden, het gevoel dat iemand anders ook met die vragen bezig is.’

Actuele bubbel

De klokt tikt intussen onverbiddelijk voort. De verantwoordelijke van de uitgever steekt haar hoofd om de deur. Nog vijf minuutjes …. we knikken. Tijd voor een laatste quote (glimlach).

‘Ik hoop dat mijn boek niet enkel de zwarte gemeenschap kan raken. Maar dat iedereen er wat aan heeft en dat het mensen hun interactie met de wereld misschien verandert. Ik wil laten zien dat de geschiedenis dynamisch is. Een moment uit het heden, komt voort uit iets anders en heeft op zijn beurt een impact op later. Vandaag bevinden we ons op een punt waarop een groot deel van de wereld zich naar rechts lijkt te begeven. Dan is het belangrijk om te beseffen dat we niet in een “actuele bubbel” leven.’