Midden-Oostenexpert Hugh Lovatt: ‘Nakende annexatie van Palestijns land en economische implosie is uiterst explosieve cocktail’

In de Palestijnse stad Hebron wandelt een man voorbij Israëlische soldaten die hun wapens op Palestijnse demonstranten richten.

© Mussa Qawasma / Reuters

‘Trumps deal spreekt over een “tweestatenoplossing”, maar die term is een rookgordijn voor de echte plannen: annexatie en apartheid.’ Aan het woord is Hugh Lovatt, Midden-Oostenonderzoeker bij de European Council on Foreign Relations (EFCR), een pan-Europese denktank.

Eind januari stelde Amerikaans president Donald Trump zijn lang aangekondigde Deal of the Century voor als “oplossing” voor de kwestie Palestina-Israël. Het plan, dat volgens waarnemers neerkomt op een onderhandelde overgave van de Palestijnen, kwam tot stand zonder medewerking van de Palestijnen.

Hugh Lovatt stelt dat het uitblijven van een Europese reactie weleens een veel diepere impact kan hebben dan het voorgoed begraven van het Palestijnse recht op zelfbeschikking. Volgens Lovatt staat de internationale rechtsorde zelf op het spel. Trumps deal is, aldus Lovatt, het fundament van een nieuwe wereldorde, gebaseerd op rauw nationalisme en het recht van de sterkste.

‘De VS hebben het over een “realistische tweestatenoplossing” maar gooien het internationaal recht en alle vredesonderhandelingen overboord. Zonder respect voor het internationaal recht of medewerking van de VN-veiligheidsraad, is spreken over een tweestatenoplossing compleet ontdaan van elke betekenis. De VS trachten het begrip van een tweestatenoplossing opnieuw te definiëren. Maar die visie heeft niets te maken met hoe de internationale gemeenschap hiernaar kijkt.’

Het idee dat de onderhandelingen naar een tweestatenoplossing enkel Israëlische belangen dienen, gaat al mee sinds de Oslo-akkoorden. Ook hiervan werd gezegd dat ze het recht op Palestijnse zelfbeschikking uitholden. Is Trumps deal een voortzetting van het beleid of eerder een breuk?

Hugh Lovatt: Er loopt een duidelijke lijn door de geschiedenis die de Israëlische staat bevoordeelt in elk aspect van hun relatie tot de Palestijnen. Dit zagen we al tijdens de vroegste dagen van de bezetting. Decennialang zagen we hoe de Israëlische controle over Palestijnse gebied sterker werd en hoe Palestijns land stilaan versplinterende.

Het idee was om het Israëlisch territorium gestaag uit te breiden via de bouw van nederzettingen. De Oslo-akkoorden – en het opdelen van de Westelijke Jordaanoever in zones A, B & C – waren slechts een bestendiging van de werkelijkheid, die Israël de afgelopen decennia zelf creëerde op de Westelijke Jordaanoever. Dus je zou kunnen zeggen dat Trumps deal in veel aspecten een voortzetting is van het beleid dat Israël sinds 1967 voert.

De Oslo-akkoorden uit 1993 moesten de basis vormen voor vrede tussen Israël en de Palestijnen en een tweestatenoplossing. Wat hield het akkoord toen in?

• Israël erkent de PLO als officiële vertegenwoordiger van het Palestijnse volk.

• Israël trekt zijn soldaten terug uit delen van de Palestijnse Bezette Gebieden.

• Er komt een zekere mate van Palestijns zelfbestuur, maar Israël blijft de controle behouden.

• De oprichting van Palestijnse veiligheidsdiensten.

• De Palestijnse Bezette Gebieden worden verdeeld in veiligheidszones A, B, C, met verschillende niveaus van Israëlische controle.

• De PLO op zijn beurt erkent het bestaansrecht van de staat Israël.

• De PLO geeft de gewapende strijd op.

• Hete hangijzers werden achterwege gelaten: het statuut van Jeruzalem, het vluchtelingenvraagstuk, de kolonisten.

Trumps deal is niet meer dan het legitimeren van de huidige situatie door de VS?

Hugh Lovatt: Inderdaad, het formaliseert louter wat de facto al zo was. Wat na Oslo volgde, speelde in principe perfect in de kaarten van Israël. Het liet Israël toe de controle te vergroten, de Palestijnen een staat te ontzeggen en de eigen verantwoordelijkheden te ontlopen.

‘Dit kan je een anderhalve-staat-oplossing noemen. Het is die dubbelzinnigheid die de bezetting zo effectief maakt.’

De huidige situatie zou je een anderhalve-staat-oplossing kunnen noemen en het is net die dubbelzinnigheid die de bezetting zo effectief maakt. Trump maakt korte metten met elke ambiguïteit, maar net door het huidig systeem te formaliseren, zou Israëls model van controle weleens onhoudbaar kunnen worden. Steeds meer mensen noemen wat Israël doet apartheid. Trump geeft Israël in feite een vergiftigd geschenk.

In een sterk statement verklaarde de hoge vertegenwoordiger van het Europees buitenlands beleid, Josep Borrell, dat elke stap richting annexatie niet zonder gevolgen kan zijn. Franse en Duitse vertegenwoordigers verwelkomden echter ‘de idee dat Trump vasthoudt aan de tweestatenoplossing’. Welke reële waarde heeft Borrells verklaring dan?

Hugh Lovatt: Vlak na het bekend maken van de deal zagen we inderdaad een aantal voorzichtig positieve verklaringen binnenkomen. Wat nu op gang komt, is de echte reactie van de EU. Dat zulke woorden van Borrell komen, niet in naam van de 27 lidstaten, toont aan dat er geen consensus is. Maar zelfs dan nog kan je gerust veronderstellen dat een grote meerderheid van de lidstaten zich totaal niet kan vinden in de taal van de Amerikanen.

Dat Borrell, zelfs zonder consensus, zulk sterk statement de wereld instuurt, is een stijlbreuk met zijn voorganger (dat was Federica Mogherini, red.) en veelbetekenend. Dit is de eerste keer dat de EU expliciet stelt dat er gevolgen kunnen zijn aan de acties van Israël. Niemand wil dat Israël overgaat tot annexatie en wanneer het zover zou komen, wil niemand het gesprek aangaan met Israël. Toch is zo’n gesprek onvermijdelijk. De reactie van de EU is mogelijk al in gang gezet, maar of dit collectief zal gebeuren, of op het niveau van de lidstaten, kunnen we nog niet voorspellen.

Kiezen tussen apartheid of gelijke rechten

Er wonen meer dan 600.000 joodse kolonisten op illegaal bezet gebied in de Westelijke Jordaanoever. Komt een Europese reactie niet veel te laat?

Hugh Lovatt: Ja, wanneer het gaat over de gevolgen, kan je zeker zeggen dat het al bijna te laat is. Een tegenreactie vandaag zou geen effectief beleid meer zijn, door de hoeveelheid nederzettingen die er nu al zijn. Europese tegenreactie zou in dat geval alleen bestraffend werken, maar geen preventieve aanpak betekenen, die Israël ervoor behoedt om de Westelijke Jordaanoever verder te bezetten.

De komende dagen en weken zullen we de gevolgen zien van het collectief falen van de internationale gemeenschap om een praktische invulling te geven aan haar beleid. Dit gaat veel dieper dan slechts het lot van de Palestijnen, dit gaat over een falende internationale orde en eroderen van internationaal recht.

‘We zullen binnenkort de gevolgen zien van het collectief falen van de internationale gemeenschap.’

Trumps deal is de voorzet van een nieuwe orde gebaseerd op de wet van de sterkste en niet het internationaal recht?

Hugh Lovatt: Het is de EU’s plicht om te laten zien dat het verdedigen van de internationale rechtsorde in haar DNA zit en te vermijden dat er een nieuwe orde ontstaat, veeleer gebaseerd op zero sum etno-nationalisme. Dit is een kans voor de Europese Unie om haar invloed als krachtige politieke actor tentoon te spreiden. Borrells verklaring is een indicatie waar dit heen kan gaan.

Europese leiders moeten goed beseffen dat dit over veel meer gaat dan de Palestijnen. Er is de Amerikaanse poging om het internationaal recht uit te hollen en een uitzondering te creëren voor Israël, maar daar blijft het niet bij. Zo zou Israël nu de Marokkaanse annexatie-claims op de Westelijke Sahara ondersteunen en hiervoor lobbyen bij de VS.

De EU pleit nog steeds rotsvast voor een tweestatenoplossing. U neemt zelf het woord apartheid in de mond. Evolueert Israël naar een joodse etno-staat of gelooft u in een toekomst waarin beide gemeenschappen in één democratische staat samenleven?

Hugh Lovatt: Apartheid gaat over het karakter van de Israëlische staat: diep ingeworteld racisme. Dit wil niet noodzakelijk zeggen dat het een tweestatenoplossing noodzakelijkerwijze uitsluit. Apartheid gaat over de openlijke bezetting, de groeiende éénstaatsrealiteit met ongelijke rechten voor de Palestijnen. Ook al gebruikt de EU het woord zelf niet, het lijkt me duidelijk dat het op hun radar staat.

Als je alleen naar het aantal kolonisten kijkt, dan kan je stellen dat een tweestatenoplossing nog nipt mogelijk is. Er zijn tot nu toe nog geen kolonisten op kritieke gebieden zoals de E-1-zone en de Jordaanvallei, maar dat kan veranderen in de komende dagen.

De E-1 zone bevindt zich op de Westelijke Jordaanoever, tussen Jeruzalem en de nederzetting Maale Adumim

© OCHA

Nederzettingen in E-1, een gebied tussen Jeruzalem en de nederzetting Maale Adumim, zouden betekenen dat Oost-Jeruzalem volledig omringd wordt door nederzettingen, waardoor het volledig afgesneden zou worden van de Westelijke Jordaanoever. Dat zou het quasi onmogelijk maken om Oost-Jeruzalem als hoofdstad van een Palestijnse staat in te richten. Bovendien zou het de hele Westelijke Jordaanoever in twee delen, wat een toekomstige Palestijnse staat verder onmogelijk maakt. Annexatie van de Jordaanvallei, die 30 procent van de Westelijke Jordaanoever bedraagt, doet niet alleen het Palestijns gebied verder verkleinen, maar knipt ook de directe connectie met Jordanië door.

Bovendien mag dit geen academische discussie worden. Het politieke luik van de discussie is veel belangrijker. Hoe kunnen we de bezetting beëindigen? De EU gelooft dat twee staten nog steeds het beste middel zijn om gelijke rechten te bereiken. Maar ik denk dat we ook heel duidelijk moeten zijn. Als twee staten niet meer mogelijk zijn, is het een keuze tussen apartheid en gelijke rechten in een binationale staat. En zelfs als er sprake zou zijn van twee staten kunnen we onmogelijk de facto apartheid accepteren, laat dat duidelijk zijn.

Palestijns bankroet

Het idee van één democratische staat wint stilaan populariteit bij Arabische Israëli’s. Wordt dit idee ook gesteund in de joods-Israëlische gemeenschap?

Hugh Lovatt: Het idee van gelijke rechten voor iedereen wordt vooral populairder bij joden buiten Israël. In de VS groeit een segment binnen de joodse gemeenschap dat hier luidop over nadenkt. Maar tot nu toe blijft dit beperkt tot bepaalde delen op de linkerzijde.

‘Wanneer twee staten niet meer mogelijk zijn, wordt het een keuze tussen apartheid en gelijke rechten in een binationale staat.’

Steeds meer Israëli’s — waaronder Ehud Barak en zelfs veiligheidsfunctionarissen — zien in dat apartheid een reëel risico inhoudt. Zolang er binnen Israël gepraat wordt over dat risico, geloof ik dat er ook binnen Israël meer ruimte komt voor dit idee. Zelfs al zien veel Israëli’s het ontstaan van een éénstaatsrealiteit als een bedreiging voor het bestaan van Israël.

U bent momenteel in de Westelijke Jordaanoever, hoe reageren de Palestijnen er op Trumps deal?

Hugh Lovatt: Er heerst diepe vermoeidheid en frustratie aan de Palestijnse kant. De Palestijnen verwachtten niet echt iets anders. De hele choreografie tijdens de persvoorstelling, de dynamiek Trump-Netanyahu en het gejuich zorgden voor heel wat woede. Maar gemiddelde Palestijn haalt zijn schouders op.

Het kritieke punt komt er wanneer het echt tot een annexatie komt, want annexatie leidt ongetwijfeld tot een nog zwaardere Palestijnse recessie. In combinatie met zeer praktische problemen zoals de plotse scheiding van families, kan dit leiden tot grote manifestaties. Dit gebeurde al bij het optrekken van de muur op de Westelijke Jordaanoever. Dit keer zou het over een veel grotere schaal gaan.

Een bankroet van de Palestijnse economie is niet eens het meest onwaarschijnlijke scenario. In de context van de woede die al over de bezetting heerst, zou dit wel eens de sociaaleconomische vonk kunnen zijn in een veel groter kruitvat.