‘Van Afro-Amerikanen kennen we de geschiedenis, maar over Afro-Europeanen weten we bitter weinig’

Ze leerden elkaar kennen tijdens het maken van een eerdere documentaire, Post-Racistische Planeet, een afro-futuristische denkoefening waarin ze zich afvroegen hoe een toekomstige maatschappij zonder racisme eruit zou zien. Ikenna Azuike is een Brits-Nigeriaanse advocaat die zich omschoolde tot journalist, presentator en programmamaker, Soraya Pol is een Caribisch-Nederlandse researcher en documentairemaker. ‘Tijdens het maken van die serie besefte ik plots dat ik bitter weinig wist over de Afrikaanse gemeenschappen in Europa’, vertelt Soraya Pol. ‘Dat is heel anders bij de Afro-Amerikanen in de Verenigde Staten.’

Toen bleek dat Ikenna Azuike zelf worstelde met zijn dubbele identiteit – met een Nigeriaanse vader en Britse moeder – had Soraya een persoonlijke, emotionele invalshoek gevonden. ‘Ikenna was de perfecte persoon voor de documentaire, omdat zijn persoonlijke queeste als leidraad kon fungeren bij elk bezoek aan een Afrikaans-Europese gemeenschap. Wat betekent het om twee culturen met je mee te dragen zonder met een van de twee samen te vallen? Maar vooral: hoe zorg je ervoor dat je je volledig thuis voelt in je Europese omgeving? Dat werd de drijvende vraag. Bij elke gemeenschap gingen we op zoek naar haar antwoord op die vraag’, zegt Soraya.

Ze gingen langs bij de Nigeriaanse gemeenschap in Londen, de Kaapverdische in Lissabon, de Congolese in Brussel, de Somalische in Finland, de Soedanese op Cyprus en bij een groep Afrikaanse migranten in Polen. De eerste aflevering schetst de familiale achtergrond van Ikenna Azuike, van wie de ouders van Nigeria naar Londen migreerden toen hij acht was. Vooral sinds het overlijden van zijn Nigeriaanse vader worstelt hij met zijn Nigeriaanse afkomst. Hij wil zijn vader niet teleurstellen, maar tegelijk wil hij ontsnappen aan die soms verstikkende invloed. Daar begint de zoektocht naar zijn identiteit.

Zelf bent u Caribisch-Nederlands. Waar liggen uw wortels precies en hoe staat u tegenover die dubbele identiteit?

Soraya Pol: ‘Mijn vader is van Curaçao, mijn moeder is een witte Nederlandse vrouw. Ik had een andere ervaring dan Ikenna. Hij voelde zich een halfje: niet echt Nigeriaans, noch echt Brits. Ik voelde mij dubbel: volledig Antilliaans en volledig Nederlands. Dat komt door mijn sterke familieband. Ik spreek geregeld af met mijn tantes en andere familieleden. Zo blijf ik verbonden met die kant van mijn cultuur.’

‘Dus toen Ikenna het over zijn zoektocht had, dacht ik aanvankelijk: waar doe je moeilijk over? Ik begreep hem niet. Maar toen werd ik zwanger en begon ik me plotseling af te vragen: wat wil ik aan mijn dochter overdragen? Hoe maak ik haar die twee culturen deelachtig? Daarom is deze documentaireserie zo belangrijk.’

In de eerste aflevering van de documentaireserie zit een opvallend moment als Ikenna Azuike een oudere vrouw in Londen vragen stelt over haar Nigeriaanse afkomst en zij nogal stug reageert. Na een tijd stopt ze zelfs met antwoorden. Ze lijkt uw aanvankelijke scepsis te belichamen: waar maakt hij zich zo druk over?

Soraya Pol: ‘Ja, een zeer interessante scène. Enerzijds zit Ikenna in een omgeving waar hij zich absoluut niet op zijn gemak voelt. Het is een klein restaurant in Peckam, de Londense wijk die ook wel Klein-Lagos wordt genoemd vanwege het groot aantal Nigeriaanse migranten. De hele sfeer in het restaurant ademt Nigeria, waardoor Ikenna wordt geconfronteerd met het feit dat hij eigenlijk niet goed bekend is met die cultuur.’

‘Daarnaast heb je een generatieconflict: de vrouw emigreerde lang geleden naar Engeland, heeft moeten knokken om te overleven en is erin geslaagd een succesvol klein restaurant te bestieren. Ze had geen tijd te verspillen aan vraagstukken over haar culturele identiteit. Ze moest haar plan trekken. Het is een luxe op diepgaande wijze bezig te zijn met je identiteit.’

De kleinzoon van die oude vrouw, die praktisch heel zijn leven al in Londen woont en zich daar helemaal thuis voelt, noemt zichzelf toch Nigeriaans en niet Brits-Nigeriaans of Nigeriaans-Brits. Schijnbaar zonder er al ooit echt bij stilgestaan te hebben.

Soraya Pol: ‘Als persoon met een donkere huidskleur in een gemeenschap waar een witte huidskleur de norm is, blijf je altijd een beetje een buitenstaander. Ik ben even Nederlands als wie dan ook, maar vanuit het perspectief van veel witte Nederlanders ben je nog steeds de ‘‘andere’’. Daarom is het zo belangrijk om voor jezelf een thuis te kunnen maken, dat gevoel van geborgenheid te creëren.’

Overeenkomsten belangrijker dan verschillen

Ikenna Azuike worstelt met het feit dat hij zo weinig van zijn Nigeriaanse afkomst kan doorgeven aan zijn kinderen. Hij spreekt geen Igbo, kent weinig van de Nigeriaanse cultuur en herinnert zich nauwelijks iets van zijn vroege jeugd.

Soraya Pol: ‘Iedereen geeft door wat hij kent, wat hij nog met zich meedraagt. Het was voor Ikenna belangrijk te erkennen dat hij niet zoals zijn vader was, dat hij zijn eigen leven en cultuur heeft. En tegelijk wil hij die afkomst niet verwaarlozen.’ 

Waren er opvallende verschillen tussen de gemeenschappen?

Soraya Pol: ‘De verschillen leken me minder belangrijk dan de overeenkomsten. Dat wil zeggen: afhankelijk van de omgeving voelden sommigen zich meer dan wel minder verweven met de lokale cultuur. En natuurlijk heeft elke gemeenschap zijn eigen rituelen, zijn eigen tradities.’

‘Interessanter vond ik dat iedereen, of toch de jongere generaties, zit met die vraag naar de betekenis van die dubbele identiteit. Die biculturaliteit brengt gedeelde ervaringen met zich mee, een nieuwe vorm van identiteit. Die zou je Afro-Europees kunnen noemen, maar bestaat die categorie wel? Van Afro-Amerikanen kennen we de geschiedenis. We zien hen als een duidelijk omlijnde groep. Dat is niet zo bij Afro-Europeanen.’

Zou u uzelf zo omschrijven? 

Soraya Pol: (aarzelt) ‘Ik denk het niet. Ik voel me geen Europeaan. Zo zou ik me nooit omschrijven. Europeaan lijkt me een leeg concept, een uitgevonden constructie. Er is niet zoiets als een Europese geest, een Europese identiteit. Het is een veelheid.’

Voelt u zich wel Nederlander?

Soraya Pol: (aarzelt opnieuw) ‘Ook niet. Dan zou ik mezelf tekortdoen. Afro-Nederlander lijkt me de lading het meest te dekken. Daar zit de rijkdom van de twee culturen in.’ 

Hebben we nood aan die labels? Dragen die geen gevaar met zich mee?

Soraya Pol: ‘Het is nu eenmaal zo dat mensen als Ikenna en ik niet passen binnen het hokje van één cultuur. Uit die combinatie komt iets nieuws, en je zou dat een nieuwe term kunnen geven. Al kan ik me perfect voorstellen dat die term weerstand zal oproepen, dat mensen het net zullen zien als een andere vorm van hokjesdenken. Het is nooit eenvoudig.’

Dialoog met voorouders

In de documentaire wordt ingegaan op de psychische problemen van mannen met een migratieachtergrond. Ze worden altijd aangemaand zich sterk te houden, niet te klagen en hun plan te trekken. Ze moeten dus alles opkroppen.

Soraya Pol: ‘Dat is sowieso al een probleem voor veel Afrikaanse mannen, en voor mannelijke Afrikaanse migranten misschien nog meer. Ze moeten knokken om te overleven en dus zijn hun vaders streng. Geen zwakte tonen. Daarom is de laatste aflevering zo belangrijk. Daarin tonen we hoe oude mannen van Congolese afkomst in Brussel wekelijks samenkomen om over hun gevoelens te praten. De stigmatisering voorbij.’

Voelen mensen van de Congolese gemeenschap in België zich Belgisch?

Soraya Pol: ‘Zij waren de meest mondige van alle gemeenschappen die we belicht hebben. Ze zijn nog steeds pisnijdig vanwege alles wat België hun vroeger heeft aangedaan en zeggen: nu is het onze beurt. Ze vormen hun twee identiteiten en eisen hun plaats op, zonder zich te laten vertellen wat ze wel of niet mogen doen.’ 

‘Ook interessant is de spiritualiteit van deze mensen. Ze voelen zich nog erg verbonden met hun voorouders, met een groter geheel. De geschiedenis gaat niet weg. Dat beseffen en erkennen ze. Ikenna was eerst sceptisch over die ‘‘dialoog’’ met de voorouders, maar zag al snel in dat het niet alleen maar gaat om geesten en stemmen, maar om het rekenschap afleggen van je stamboom, de rol van je voorouders in de geschiedenis een plaats geven.’

Wat hopen jullie te bereiken met de serie?

Soraya Pol: ‘Het is een viering van zwarte identiteit. Het geeft een antwoord op de vraag: hoe maak ik een thuis? Hoe combineer ik op een mooie manier twee (of meerdere) culturen? Door de ontzuiling en secularisering zitten we momenteel in een zingevingscrisis. Ik geloof dat het levend houden van tradities en rituelen en de dialoog met onze voorouders en geschiedenis ons een rijker gevoel kan geven, een gevoel van verbondenheid.’ 

‘Ook gaat het over onze verhouding tot de ander. We zullen ons als mensen altijd moeten verhouden tot elkaar en dus tot de ander. Migratie was er altijd en zal er altijd zijn. De documentaire laat zien hoe mensen die hun bezittingen hebben achterlaten voor zichzelf een warm nest scheppen in hun nieuwe omgeving.’