Veroordeelde Poolse activiste: ‘Het lichaam van de vrouw is eigendom van de maatschappij’

Twee maanden geleden werd Wydrzyńska veroordeeld wegens ‘helpen bij een abortus’ en ‘bezit van geneesmiddelen zonder vergunning met het doel ze op de markt te brengen’. Drie jaar eerder werd zij benaderd door Ania, een vrouw die wanhopig op zoek was naar hulp bij een abortus. Ania was zwanger van een tweeling, slachtoffer van huiselijk geweld en verkeerde in slechte gezondheid.

Wydrzyńska stuurde een pakje abortuspillen via een koeriersdienst naar Ania. ‘We hadden nooit contact’, zegt Wydrzyńska. ‘Ik heb de pillen niet in haar mond gestopt. Ik had geen invloed op wat ze zou beslissen.’

Ania’s gewelddadige partner ontdekte de pillen en meldde het bij de politie. De man was niet aan zijn proefstuk toe. Hij dreigde er al eens mee aangifte te doen van ‘ontvoering’, toen hij erachter kwam dat Ania naar Duitsland wilde reizen voor een abortus. ‘Hij las elk bericht op Ania’s telefoon. Ik kom ook uit een relatie met een manipulatieve partner, dus meer hoefde ik niet te weten’, zegt Wydrzyńska. ‘Ik wist in wat voor een hel ze thuis leefde.’

Anderhalf jaar later, in november 2021, werd Wydrzyńska aangeklaagd. Het was de eerste keer in Europa dat een activiste werd vervolgd voor het helpen bij een abortus door abortuspillen te verstrekken. Ze riskeerde tot drie jaar gevangenisstraf.

‘EU-landen, waaronder België, beloofden me om mij niet aan Polen uit te leveren, moest ik zijn veroordeeld tot een gevangenisstraf’.

Agnès Callamard, de secretaris-generaal van Amnesty International, reageerde: ‘We moeten en zullen bereid zijn om voor onze rechten te vechten zolang, wanneer en waar dat nodig is. Als de aanklacht niet onmiddellijk wordt ingetrokken, zouden ook andere regeringen die de activiteiten van abortusrechtenactivisten willen inperken, er inspiratie uit kunnen halen.’

De aanklacht werd niet ingetrokken.

De Europese Commissie weigerde elk commentaar ‘op een individueel geval’, maar verschillende lidstaten van de EU vonden toch dat deze zaak die ‘het individuele geval’ ver oversteeg. Ze waren zelfs bereid om een Poolse burger te beschermen tegen haar eigen regering.

Wydrzyńska zegt dat de ambassades van België, Nederland en Denemarken haar verzekerden dat ze niet zouden ingaan op Poolse vragen tot uitlevering. In het geval dat Wydrzyńska veroordeeld zou worden tot een gevangenisstraf en Polen zou willen verlaten. Het Belgische ministerie van Buitenlandse Zaken kon dit niet bevestigen, maar het toont wel dat Polen in de Europese Unie en in de wereld – want ook Canada was betrokken – in de gaten gehouden wordt.

Wydrzyńska kreeg uiteindelijk ‘slechts’ een taakstraf, zogenaamde maatschappelijke dienstverlening. ‘Vernederend, ja. Maar ik had niet verwacht echte gerechtigheid te vinden’, zegt Wydrzyńska.

MO* sprak met Wydrzyńska in de kantoren van Amnesty International Vlaanderen in Brussel, een dag nadat ze het Europees Parlement toesprak op 25 april 2023. Tijdens het gesprek waren gedachten aan de Amerikaanse serie The Handmaid’s Tale nooit veraf.

Over politieke vervolging, over de directe invloed van ultraconservatieve katholieke lobbygroepen op regeringsbeslissingen en rechterlijke beslissingen, over politie en dokters als instrumenten van de patriarchale samenleving, en over andere gevaarlijke ontwikkelingen sinds het Poolse Grondwettelijk Hof in oktober 2020 een van de striktste abortuswetgevingen ter wereld mogelijk maakte.

Protesten tegen de verstrenging van de abortuswetgeving in de Poolse hoofdstad Warschau eind 2020: ‘I wish I could abort my government’. | © Piotr Łapiński

Amnesty International stelde dat de rechtszaak tegen u ‘een huiveringwekkend beeld laat zien van de consequenties van deze beperkende wetten.’ Wat gebeurde er sinds de beslissing van het Grondwettelijk Hof?

Justyna Wydrzyńska: Er waren verschillende rechtszaken. Er was een rechtszaak tegen een man die zijn vrouw naar een abortuskliniek in Duitsland gebracht had. Hij werd veroordeeld. De wet zit nu zo in elkaar dat een vrouw die abortus wil plegen, er volledig alleen voor staat.

Maar de meest gemediatiseerde rechtszaak was tegen een vrouw die abortuspillen besteld had voor haar dochter. Hun maatschappelijk werker had hen verklikt bij de openbare aanklager. Het gezin was immers afhankelijk van sociale bijstand en maatschappelijk werkers moeten aangifte doen als ze getuige zijn van een misdrijf. Maar ze zijn een beetje te enthousiast, vooral als ze zelf ideologisch tegen abortus zijn. Dan denken ze dat ze helden zijn als ze de politie contacteren.

De ultraconservatieve lobbygroepen

Er is natuurlijk de niet-aflatende antiabortuspropaganda van een aantal ultraconservatieve lobbygroepen in Polen. Wat was de rol deze lobbygroepen in de rechtszaak tegen u?

Justyna Wydrzyńska: De rechter liet gewoon toe dat de katholieke lobbygroep Ordo Iuris zich burgerlijke partij stelde als ‘belangenbehartiger van de foetus’. Ze beschermen zogezegd het ongeboren leven. In die optiek zijn wij de moordenaars, maar waarom beschermen ze dan Ania’s leven niet? Het leven dat al wel geboren is?

Ze hebben zelfs druk gezet op ziekenhuizen toen verkrachte Oekraïense vrouwen naar Polen kwamen en om een abortus vroegen. Ze vroegen hoeveel Oekraïense vrouwen al een abortus kregen wegens verkrachting. De Poolse regering begon er zelfs over te spreken, ze stelde zich de vraag ‘of verkrachte Oekraïense vrouwen een abortus konden krijgen in Poolse ziekenhuizen’.

‘Meer dan 70% van de Poolse bevolking wil abortus op verzoek in de eerste 12 weken van de zwangerschap legaliseren.’

Verkrachting is toch een van de toegestane situaties voor een abortus?

Justyna Wydrzyńska: Ja, maar je moet eerst aangifte doen van verkrachting. Pas als het Openbaar Ministerie een onderzoek start en je daarvan een attest hebt, kan je een abortus krijgen.

In 2020 waren er slechts twee abortussen wegens verkrachting in het hele land. In 2021 nul. En dat was tijdens de hoogdagen van de COVID-19-pandemie, toen hele families binnen bleven en meer vrouwen slachtoffer werden van huiselijk geweld.

De Poolse samenleving is misschien conservatiever dan de Belgische, maar de macht van deze ultraconservatieven en de huidige regering is waarschijnlijk niet representatief voor de hele Poolse samenleving.

Justyna Wydrzyńska: Zeker niet. Meer dan 70% van de Poolse bevolking wil abortus om psychosociale redenen op verzoek in de eerste 12 weken van de zwangerschap legaliseren. Zoals het in België is.

De regering en het gerecht

Uw rechtszaak werd ongebruikelijk snel afgehandeld. Wat betekent dat?

Justyna Wydrzyńska: Het bevestigt volgens mij dat dit een politieke zaak is. Dat de regering het gerecht gebruikt om mij te vervolgen.

Begin 2020 liet Ania me weten dat de politie mijn telefoonnummer op de enveloppe met abortuspillen gezien had. Een jaar lang hoorde ik er niks van. Op een dag stond de politie aan mijn deur met een huiszoekingsbevel. En daarna ging het snel.

In december 2021 sloot de openbare aanklager het onderzoek al en stuurde hij de documenten naar de rechtbank. Op 8 april 2022 volgde de eerste hoorzitting. Dat was abnormaal snel voor het Poolse gerecht.

Binnen zes maanden zijn de volgende parlementsverkiezingen. Heeft het er iets mee te maken?

Justyna Wydrzyńska: Mijn vervolging is deel van de verkiezingscampagne. De regeringspartijen gebruiken deze zaak om de zeer radicale kiezers te plezieren. Ik sprak met linkse, vooral vrouwelijke, politici die mij steunden tijdens de rechtszaak. Ze vertelden me dat de uitspraak zou afhangen van hoe de beide regeringspartijen onderling zouden communiceren. Als ze tégen elkaar om de ultraconservatieve kiezers zouden vechten, zou ik zeker een straf krijgen.

De vraag was of ik een gevangenisstraf zou krijgen. Dat bleek te verregaand, maar ze wilden van mij geen slachtoffer maken van dit hele verhaal. Dus kreeg ik een taakstraf.

Je ziet vaak dat regeringen in landen zonder scheiding der machten met bepaalde rechtszaken een voorbeeld willen stellen. Een signaal naar de samenleving, zeg maar. Ze pikken er dan een slachtoffer uit en fabriceren een zaak.

Justyna Wydrzyńska: De rechter in mijn zaak werd genomineerd door de procureur-generaal die ook de minister van Justitie is. Zij is een van de ‘nieuwe rechters’, zoals we hen noemen. Dezelfde dag dat ze mij veroordeelde, promoveerde ze naar het hof van beroep. Het betekent dat het een beloning was. Een journalist kon dat achterhalen. Dat wisten we niet.

Ik weet dat ik aangeklaagd werd omdat ik een bekende activist ben. Het gerecht ondervraagde me al over stomme dingen. Stickers bijvoorbeeld. Ze proberen onze activiteiten echt te blokkeren. Maar dat kon tot nu toe niet omdat we veel vertrouwen in de samenleving genieten. Deze zaak bood hen eindelijk de kans om een van ons te pakken.

Niet alleen vanwege het versturen van pillen, maar ook om ons te bedreigen. Om te tonen: wij houden je activiteiten in de gaten. Dus: ‘Wees bang’. Maar ik ben niet bang voor het rechtssysteem van een regering die tegen vrouwen is. We weten al jaren dat we in zo’n situatie kunnen terechtkomen.

‘Video’s van mijn interviews met de pers werden als ‘bewijs’ van een misdrijf in de rechtszaal getoond. De aanwezigen vroegen zich af: wat gebeurt hier?’

Waaruit leidt u af dat de zaak tegen u een politieke beslissing was, terwijl de andere zaken gewoon puur juridisch waren?

Justyna Wydrzyńska: De openbare aanklager vroeg om mijn interviews met de pers en mijn toespraak in het Poolse parlement over abortus aan het dossier toe te voegen. Daarin leg ik uit wat Abortion Without Borders doet, hoe we helpen.

De openbare aanklager wilde aantonen dat ik de ‘misdaad’ opnieuw zou begaan, dat ik ‘het rechtssysteem in het gezicht uitlach’. Dat klopt natuurlijk niet, want wat wij doen is iets anders. Wij helpen. Uiteraard zou ik opnieuw doen wat ik deed.

Maar deze zaak ging over die ene daad, abortuspillen verstrekken aan een zwangere vrouw. Niet over onze politieke campagnes rond bewustmaking van het belang van veilige en legale abortus. Ik zei dat ik geen commentaar zou geven op dat activisme, want dat was niet het voorwerp van deze rechtszaak.

Maar als het toch als ‘bewijs’ van een misdrijf moest dienen, eiste ik dat deze interviews afgespeeld zouden worden in de rechtszaal. Het was absurd om te zien. Journalisten en linkse Poolse parlementsleden in de rechtszaal keken naar hoe een activiste met de pers sprak, en dat als bewijs van een misdaad in een rechtbank aangevoerd werd. Iedereen vroeg zich af: wat gebeurt hier eigenlijk?

Justyna Wydrzyńska | © Pieter Stockmans

U bedoelt dat het ook een schouwspel van politiek autoritarisme was, niet alleen een bedreiging van vrouwenrechten? Kreeg u in dat opzicht steun van de gematigde conservatieven van de partij Burgerplatform van Donald Tusk, die in de oppositie tegen de huidige regering zit?

Justyna Wydrzyńska: Nee, die kwamen niet naar de rechtszaal of de persconferenties. Ook tijdens mijn toespraken in het Europees Parlement waren er geen parlementsleden van Burgerplatform. Ik had alleen contact met linkse en liberale parlementsleden.

De greep van de huidige regering op het gerecht moet de oppositie toch zorgen baren? Zijn zij niet bezorgd over hoe uw zaak de verwevenheid tussen de regering, het gerecht en de politie aantoont?

Justyna Wydrzyńska: Dit zou hen inderdaad zorgen moeten baren, als democratische partij in de oppositie. Maar ik weet niet of ze dit zien als iets dat vrouwenrechten overstijgt.

Het gaat om uiteindelijk om mensenrechten. Vrouwenrechten zijn mensenrechten.

Justyna Wydrzyńska: Robert Biedron, het Poolse Europarlementslid van een sociaaldemocratische partij, zei iets dat me aan het denken zette. Namelijk dat er op de persconferenties alleen vrouwelijke journalisten aanwezig waren. Als meer mensen de getuigenis van Ania zouden horen of lezen, zouden ze nadenken over de macht van mannen in Polen. We willen niet het medelijden van mannen, we willen dat ze verantwoordelijkheid nemen voor het patriarchaat.

De politie

Uit de getuigenis van Ania blijkt een macht van het patriarchaat die de lezer bijna fysiek ongemakkelijk doet voelen.

Justyna Wydrzyńska: Inderdaad. Nadat haar man haar verklikt had bij de politie, waren drie politieagenten hun huis binnengevallen om de pillen in beslag te nemen. Ik probeerde me die situatie voor te stellen: politieagenten en jouw eigen echtgenoot samen, tégen jou, verzwakt en vol stress. Zij gebruiken de macht van het systeem, van de overheid, van het patriarchaat. En je hebt geen andere keuze dan de pillen te geven.

‘Politieagenten en je eigen echtgenoot, tégen jou.’

Ook de huiszoeking bij mij thuis was akelig. De agenten zegden dat ik alle abortuspillen moest afgeven die ik thuis had. Ze verwachtten dat ik er hele voorraden van had. Toen ik ze een paar stripjes gaf, geloofden ze me niet. Ze doorzochten het hele huis, alsof ze een georganiseerde bende verwachtten. Ze namen al onze computers en telefoons mee, ook die van mijn twee kinderen.

Dit doet denken aan tijden waarin familieleden elkaar verklikten aan een dictatoriale overheid.

Justyna Wydrzyńska: Aan de jaren ‘60 en ‘70 in Polen. Maar het gebeurt opnieuw in het hart van Europa.

De artsen

De artsen spelen een grote rol in de getuigenis van Ania. Je voelt haar eenzaamheid, haar wantrouwen tegenover haar gewelddadige echtgenoot, de politie en… de dokters in het ziekenhuis. Ze schreef over de neerbuigende blik van de artsen, alsof ze op haar neerkeken, uit medelijden met een vrouw die zichzelf in de problemen werkt, in plaats van haar uit medische deontologie te helpen.

Justyna Wydrzyńska: De veiligste plek zou het ziekenhuis moeten zijn, waar mijn leven en gezondheid als prioriteit worden behandeld.

Maar het was nog erger, omdat ze haar op een of andere manier bedreigden. Een van de artsen zei dat ze zouden proberen haar via de aderen te voeden omdat ze te verzwakt was om de zwangerschap te dragen. Dat betekent dat de dokters erkenden dat ze er fysiek niet toe in staat was.

‘Nog nooit werd een dokter gecriminaliseerd omdat hij een legale abortus uitvoerde. Maar ze durven niet helpen. Het zijn lafaards.’

Haar dwingen te eten om de zwangerschap te dragen. Het doet denken aan de serie The Handmaid’s Tale, waar de rol van vrouwen was om baby’s te dragen.

Justyna Wydrzyńska: Dit ís een couveusemaatschappij. Het lichaam van de vrouw is eigendom van de maatschappij en dokters gedragen zich als uitvoerders.

Ik kan niet begrijpen dat mensen geen hulp krijgen terwijl hun gezondheid in gevaar is. Als artsen zien dat een vrouw uitgehongerd is en zegt dat ze het niet meer aankan, waarom vragen ze dan niet of die echt wil doorgaan met deze zwangerschap? Dit is marteling.

Maar de artsen zijn lafaards. Ze zijn meer bekommerd om hun eigen juridische veiligheid dan om onze levens.

Deze zaak zal artsen nog banger maken. Kunt u het ze kwalijk nemen dat ze bang zijn?

Justyna Wydrzyńska: Ja, ik neem het ze kwalijk. Want nog nooit werd een dokter gecriminaliseerd omdat hij een legale abortus uitvoerde. En dit was een legale. Ze hadden niet alleen de bewijzen van de slechte fysieke gezondheid van Ania, maar ook van haar psychologische kwetsbaarheid. De dokter schreef dat ze zelfmoordgedachten had, dat ze geen kracht had om deze zwangerschap voort te zetten. Het stond in het bewijsmateriaal.

Het is ook gebeurd met een zwangere vrouw uit Czestochowa. De vrouw dreigde te sterven, maar toch wachtten de artsen tot de foetus op natuurlijke wijze stierf. Dit is waarom ik artsen de schuld geef. Ze hebben macht en kennis, en ze hebben verantwoordelijkheid.