‘Volgens België kan je via WhatsApp je gezinsleven behouden’

Het staat als een paal boven water: migratie is hét thema op alle politieke niveaus — Europees, federaal, Vlaams — waarvoor we straks gaan stemmen. Op elk niveau proberen partijen er hun slag mee thuis te halen. Vooral het terugkeerbeleid is de kop van Jut. De terugkeercijfers moeten omhoog. Wie hier onwettig verblijft, moet de deur uit. ‘Vrijwillig als het kan, gedwongen als het moet’, klinkt het unaniem bij alle Vlaamse partijen.

N-VA en Vlaams Belang pleiten daarbovenop onomwonden voor een totale asielstop voor België. Niet meer dan populisme, omdat daar geen enkele juridische grond voor bestaat. Quota voor het recht op asiel zijn immers in strijd met de Conventie van Genève en het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Maar the word is out, en het illustreert hoe migratie de verkiezingskoorts aanwakkert.

In deze pre-electorale koortsdagen belandt een nieuw rapport in onze mailbox. Met Scheiding van gezinnen door detentie vraagt de katholieke vluchtelingenorganisatie Jesuit Refugee Service (JRS) aandacht voor de opsluiting van mensen met een gezin in ons land.

Gezinsbanden houden detentie niet tegen

Ik zit hier al twee maanden opgesloten. Buiten is Farah zeven maanden zwanger.
Ik ben de kostwinner van het gezin. Ik heb een diploma historicus en wilde mijn studies hier verderzetten wanneer ik asiel aanvroeg.
De realiteit heeft me ingehaald en ik ben als arbeider beginnen te werken.
Met wat ik verdiende hebben we een mooie kamer gemaakt voor de baby. We hebben hem ook knappe kleren gekocht.
Hij zal niets tekortkomen, maar voor Farah gaat het moeilijker worden.
Sinds ik ben opgesloten, denkt ze eraan om een baan te nemen,
maar dat is in haar toestand toch niet mogelijk…

Het is een van de getuigenissen die beleidswerker bij JRS Nicolas Wéry optekende in het rapport dat deze week verscheen. JRS heeft, samen met Caritas, Vluchtelingenwerk Vlaanderen en Point d’Appui, bezoekrecht in de zes administratieve detentiecentra voor migranten in België. Samen met zijn collega’s zag Wéry hoe steeds meer mensen worden gedetineerd terwijl ze gezinsbanden in België hebben.

‘Tijdens de coronajaren werd de bezettingsgraad van Caricole, Merksplas en Brugge (de drie detentiecentra die JRS structureel bezoekt, red.) gehalveerd, een gevolg van de opgelegde regels van social distancing. Toen de bezetting daarna opnieuw begon te stijgen, merkten we een stijging van gedetineerden die daar eigenlijk niet thuishoren.’

‘Specifiek gaat het om mensen met gezinsleden buiten het detentiecentrum die hier via gezinshereniging verblijfsrecht zouden kunnen krijgen. Die tendens zijn we beginnen te documenteren.’

JRS ontdekte dat 40% van de mensen die ze zelf hebben ontmoet mensen met gezinsleden zijn. ‘Mensen worden gedetineerd met het oog op terugkeer en verwijdering. Wat we concluderen uit ons onderzoek: kinderen en een partner hebben in België houdt repatriëring niet per se tegen. Ouders worden iets minder snel verwijderd, maar het verschil met mensen die hier geen gezin hebben is klein: 5 tot 10%.’

Nicolas Wéry van Jesuit Refugee Service. | © Nicolas Wéry

Gezinshereniging al jaren op de schop

Wie onwettig in België verblijft maar een partner of een kind in België heeft, kan in principe aanspraak maken op gezinshereniging. In principe, want de procedure van gezinshereniging is een weg vol horden. België maakte deze procedure ook almaar strenger. ‘We zien een rechtstreekse link tussen de verstrenging van gezinshereniging en de stijging van mensen met een gezin in de administratieve detentiecentra’, zegt Wéry daarover.

In zijn pas verschenen boek Gezinshereniging onder druk zet onderzoeker Pascal Debruyne (Odisee) het Belgische ‘‘recht’’ op gezinshereniging dan ook tussen aanhalingstekens: ‘Niet alleen omdat het recht op gezinshereniging niet absoluut is, maar ook omdat de kloof tussen het recht op papier en in de praktijk vaak (te) groot is.’

‘De DVZ onderzoekt puur formeel het bestaan van een gezin. Die toetsing staat te ver van de realiteit. Met drama’s en scheiding van gezinnen tot gevolg.’

Wéry bevestigt die kloof. ‘Het kan zijn dat twee mensen al jaren samenwonen en kinderen hebben, maar als gezin juridisch niet bestaan omdat ze geen wettelijk samenwonen hebben aangevraagd. Dan riskeren ze een bevel om het grondgebied te verlaten.’

JRS onderzocht via 22 dossiers de detentie- en terugkeerbeslissingen van de Belgische Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ), die hiervoor bevoegd is. Het doel: een zicht krijgen op hoe beslissingen tot een bevel om het grondgebied te verlaten (BGV) rekening houden met het recht op respect voor het gezinsleven.

De afweging van de DVZ verloopt in drie stappen, legt Wéry uit: nakijken of een gezinsleven bestaat, of leven in het buitenland niet mogelijk is en of de openbare orde voldoende beschermd wordt.

Afwezige rechtsbijstand

De DVZ zegt bij gedetineerden de gezinssituatie individueel, geval per geval, te onderzoeken, vooraleer een beslissing over een BGV te nemen. ‘De vraag of iemand familie heeft, is inderdaad opgenomen in de standaard vragenlijst van de DVZ’, zegt Wéry. ‘Maar we stellen bij het onderzoek zelf een aantal problemen vast. Vaak is er geen tolk aanwezig. De geïnterviewde is dan wantrouwig en weigert soms te praten.’

Maar het grootste probleem is de afwezigheid van een advocaat. Mensen in onwettig verblijf vallen immers buiten de Salduzwet. Die Belgische wet garandeert dat iedere gearresteerde bij zijn eerste politieverhoor moet worden bijgestaan door een advocaat.

‘Zonder goede rechtsbijstand is het bijzonder moeilijk om je rechten te verdedigen of om beroep aan te tekenen tegen een BGV’, aldus Wéry. ‘De DVZ onderzoekt puur formeel het bestaan van een gezin. Die toetsing, zo merken we, staat te ver van de realiteit. Met drama’s en scheiding van gezinnen tot gevolg.’

Wie alleen feitelijke en geen juridische gezinsbanden heeft, komt zonder rechtsbijstand dus voor een muur te staan. ‘We documenteerden het verhaal van een Nigeriaanse vader in detentie. Hij leefde gescheiden van de moeder van zijn zevenjarige kind. De moeder was niet in staat om voor het kind te zorgen, waardoor het werd toegewezen aan de bijzondere jeugdzorg.’

‘De man, zo stelden we vast, had een stabiele band met zijn kindje dat hij driemaal per week bezocht, bracht het naar de zwem- en voetballessen. Toch werd hij teruggestuurd naar Nigeria. En om misverstanden te vermijden: die vader had een smetteloos strafblad.’

Torenhoge proceduremuren

Het had anders kunnen lopen, zegt Wéry, als deze man goede rechtsbijstand had gekregen. Dat was niet het geval. ‘Zijn advocaat had geen gezinshereniging aangevraagd maar een 9bis, een aanvraag tot humanitaire regularisatie. Had die wel gezinshereniging aangevraagd, dan was de man, die erkend was als vader, nog in België. Nu moet hij door een dure en omslachtige gezinsherenigingsprocedure via de Belgische diplomatieke post in zijn land.’

In principe kan iemand een BGV aanvechten. Maar de beroepstermijn van tien dagen is te kort, een probleem dat vluchtelingenorganisaties en advocaten vreemdelingenrecht al jaren aanklagen.

‘Tegen de tijd dat een advocaat werd gevonden of in detentie is aangesteld, is deze termijn vaak al verstreken. Het bevel aanvechten is dan geen optie meer. Neem bijvoorbeeld de aanvraag van een bijlage 19ter. Dat is een aanvraag tot gezinshereniging. Die moet je als derdelander aanvragen bij de gemeente van je partner die wel Belg of onderdaan van een EU-land is. Het kan weken en maanden duren vooraleer gemeenten die aanvraag voor gezinshereniging ontvankelijk verklaren.’

Vanuit detentie een gezinsherenigingsprocedure starten is heel moeilijk. Bovendien ontstaat dan een heel paradoxale situatie. ‘Pas na een positieve woonstcontrole kan de gemeente mensen in het vreemdelingenregister inschrijven. Alleen: de gemeente bezoekt in het geval van detentie een woonst terwijl de bewoner in detentie zit. Dan zie je hoe het recht op een gezinsleven nog maar eens wordt geschonden.’

‘Ook een gezin op afstand is mogelijk’

Wanneer de DVZ het bestaan van een gezinsleven erkent, verwijst de instantie toch regelmatig naar de mogelijkheid voor mensen om hun situatie in het buitenland te regulariseren of om als gezin in het buitenland te gaan wonen. ‘Ook al verblijft die persoon op ons grondgebied en is het bestaan van een gezin feitelijk aan te tonen’, zegt Wéry.

‘De DVZ gebruikt inbreuken tegen de openbare orde om detentiebeslissingen te motiveren.’

‘België argumenteert dan dat je perfect een gezinsleven kan blijven leiden dankzij de “moderne communicatiemiddelen”. Je kan als het ware via Messenger of Whatsapp een afstandsgezin vormen. Maar in veel situaties, bijvoorbeeld met een Belgische partner, hebben mensen gewoon het recht om hun aanvraag op het Belgische grondgebied in te dienen.’

Zo moet de Nigeriaanse vader dus gezinshereniging aanvragen vanuit Nigeria. In de tussentijd kan hij, aldus de argumentatie van de DVZ, digitaal contact houden met zijn zevenjarige kind. ‘Is dit allemaal nodig? Wat doet dat met die vader die zich gecriminaliseerd ziet en die niet in staat is om voor zijn kind te zorgen? Wat doet dat met een kind die een vader moet missen? En wat zegt dat over hoe ons land omgaat met het hogere belang van het kind?’

Openbare orde

Het recht op een gezinsleven is niet absoluut. Kort gezegd betekent dit dat dit recht wordt afgewogen tegen de rechten van de Belgische staat om immigratiewetten en de openbare orde te handhaven. ‘Het recht op een gezinsleven is met andere woorden ondergeschikt aan de bescherming van de openbare orde’, legt Wéry uit.

Het kan dus voorvallen dat de ene ouder internationale bescherming krijgt en de andere wordt gerepatrieerd. ‘Dat gebeurt bij vluchtelingen die laakbare feiten hebben gepleegd.’

Verliest een vader met een dossier openbare orde dan finaal al zijn rechten? ‘Nee, dat hoor je ons niet beweren. Maar we zien wel dat je strafblad systematisch tegen je wordt gebruikt. De DVZ gebruikt inbreuken tegen de openbare orde om detentiebeslissingen te motiveren. We zien dat de DVZ daarbij nauwelijks rekening houdt met de aard van die feiten, terwijl er toch grote verschillen zijn.’

‘Het lijkt logisch dat je mensen verwijdert die strafbare feiten hebben gepleegd met betrekking tot intrafamiliaal geweld. Maar is iemand die gearresteerd is voor zwartwerk, winkeldiefstal of het bezit van drugs, een gevaarlijke crimineel? Verantwoorden die gepleegde feiten dan de uitsluiting uit onze samenleving?’

Duurzame oplossingen

Het rapport wijst op een zorgwekkende realiteit: de detentie van mensen met familieleden buiten de muren is genormaliseerd. ‘Het illustreert de neiging tot ontmenselijking van mensen die hier geen verblijfsrechten hebben en de maatschappelijke overtuiging dat deze mensen dan maar moeten worden opgesloten’, zegt Wéry. JRS verzet zich daartegen. De vraag is of dat verzet ook gezien en gehoord wordt.

‘Detentie is niet efficiënt omdat terugkeer vaak niet mogelijk is. Dan moet je op zoek naar duurzame oplossingen.’

‘Er zijn wel luisterende oren’, reageert Wéry. ‘Ik moet er geen tekening bij maken dat die niet meteen bij extreemrechts te vinden zijn. Maar elke andere politieke partij is wel bereid om te luisteren naar wat we doen en zeggen.’

‘We merken vooral interesse bij de alternatieven voor detentie die we voorstellen, zoals begeleiding op maat. Die interesse is er al langer. Logisch ook als je weet dat het vermijden van detentie is opgenomen in het federale regeerakkoord.’

De alternatieven blijven benadrukken is belangrijk, zegt Wéry, ook vanuit pragmatisch oogpunt. Detentie met het oog op verwijdering betekent niet alleen mentale kosten voor de betrokken gezinnen, maar heeft ook een financiële prijs.

‘Detentie kost de samenleving veel geld. Bovendien is het niet efficiënt omdat terugkeer vaak niet mogelijk is. Dan moet je op zoek naar duurzame oplossingen. We proberen het zelf ook uit met ons pilootproject Plan Together. Daarmee ondersteunen we gezinnen zonder wettig verblijf met minderjarige kinderen om te werken aan een duurzaam toekomstperspectief. Hopelijk komen daar dus goede resultaten uit.’

Wat beveelt JRS aan?

JRS pleit ervoor om het verbod op scheiding van gezinnen wettelijk te verankeren. ‘Dat is het ideaal’, zegt Nicolas Wéry. ‘Maar er zijn ook snellere manieren om het recht op een gezinsleven beter toe te passen.’

‘België zou het bijvoorbeeld mogelijk kunnen maken dat de rechter kan nakijken of de beslissing van de DVZ om iemand te detineren wel gepast was. Dat kan nu wettelijk niet wanneer iemand beroep aantekent tegen een BGV. Ook over deze opportuniteitstoets van de rechter is er een wetsvoorstel.’