‘Wij willen niet eeuwig het onderdrukte volk zijn, in dienst van de westerse consumptie’

De Braziliaanse milieuactiviste Carolina De Moura tijdens een actie voor het kantoor van Tüv Sud in Duitsland.

© still uit The illusion of abundance

De Colombiaanse journaliste Erika González brengt met de documentaire De Illusie van Overvloed een aangrijpend portret van drie vrouwen op de barricades tegen de onstilbare honger van multinationals in Latijns-Amerika. MO* sprak met haar en twee Braziliaanse activisten uit de film.

Maar liefst 2000 mensen vonden de voorbije tien jaar de dood in de strijd voor de bescherming van hun territorium, het water, het landschap dat ze van oudsher bewonen. Dat blijkt uit een rapport van de ngo Global Witness. Driekwart van die slachtoffers viel in Latijns-Amerika. Ze gingen de strijd aan tegen de onstilbare honger van multinationals op zoek naar grond en grondstoffen.

In de documentaire The illusion of abundance (De illusie van overvloed), brengen de Colombiaanse journaliste Erika González en politiek wetenschapper en multimedia-specialist Matthieu Lietaert het aangrijpende verhaal van drie vrouwen op de barricades van die strijd.

‘Stop met moorden, stop met de natuur kapot te maken, dat is het enige wat we aan de bedrijven vragen’, zegt González na de avant-première in het Europees Parlement. In dat Europees parlement wordt momenteel gedebatteerd over een wetsvoorstel dat Europese bedrijven die opereren in het Globale Zuiden verplicht hun verantwoordelijkheid te nemen bij schendingen van natuur en mensenrechten.

MO* sprak met González en twee Braziliaanse activisten Carolina de Moura en Danilo Chammas die speciaal voor de presentatie van de film waren afgereisd.

Journaliste Erika González: Bedrijven liggen heel vaak aan de oorsprong van sociale conflicten en ze veroorzaken onherstelbare schade aan het milieu. Ze helpen de landen helemaal niet vooruit.’

© Erika González

Vanwaar de urgentie van deze documentaire?

Erika González: Een halve eeuw geleden verscheen De aderlating van een continent. Vijf eeuwen economische exploitatie van Latijns-Amerika, een monument van een boek van de Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano. Hoewel de eerste druk van 1971 dateert, is de inhoud ervan actueler dan ooit.

In dat boek ontkracht Galeano de mythe dat onderontwikkeling het stadium zou zijn dat voorafgaat aan ontwikkeling, dat het een kwestie is van opklimmen op de ladder. De onderontwikkeling van de enen (het Globale Zuiden) is de noodzakelijke voorwaarde opdat de anderen (het Globale Noorden) zich zouden kunnen ontwikkelen, stelt Galeano. Dat was zo tijdens de kolonisatie en dat is vandaag nog steeds zo.

‘Als we allemaal zouden leven zoals in de ontwikkelde landen, zouden de natuurlijke rijkdommen al lang uitgeput zijn.’
Erika Gonzaléz, journaliste

De plundering van de natuurlijke rijkdommen in het Globale Zuiden gaat vandaag gewoon door, nu met moderne technologische ontwikkelingen en op een nog grotere schaal. Ten koste van duizenden mensenlevens en ten koste van onherstelbare schade aan het milieu. Wanneer je door Latijns-Amerika reist, zie je hoe het landschap tot in de verre uithoeken getekend is door die plunderingen.

De karvelen van toen zijn vervangen door mastodonten van containerschepen, de conquistadores door multinationals.

Erika González: Bovendien komen die bedrijven met een discours dat ze ontwikkeling en vooruitgang brengen, terwijl ze in de realiteit verregaande ontwrichtingen veroorzaken. Heel vaak liggen ze aan de oorsprong van sociale conflicten en veroorzaken ze onherstelbare schade aan het milieu. Ze helpen de landen helemaal niet vooruit.

Wie ze wel vooruit helpen, is een oligarchie die de deuren voor hen openzet. Ook in Latijns-Amerika hoor je vaak de mantra: ‘Je moet investeren om op zekere dag op gelijke hoogte te komen met de ontwikkelde landen’. Dat is een leugen zolang de relaties zo assymmetrisch zijn.

Bovendien, als we allemaal zouden leven zoals in de ontwikkelde landen, zouden de natuurlijke rijkdommen al lang uitgeput zijn. De idee van overvloed is een illusie. De natuurlijke rijkdommen zijn wel degelijk eindig. De landen in het Zuiden moeten ook de kans krijgen hun eigen ontwikkelingsmodel vorm te geven.

Nochtans draagt de Europese Unie mensenrechten hoog in haar vaandel.

Erika González: Ik volg de relaties tussen de EU en Latijns-Amerika nu meer dan tien jaar. Mijn aanvankelijke ideaalbeeld van het Europa zonder interne grenzen en met een hoge waardering voor mensenrechten heeft in de loop van de jaren een flinke deuk gekregen.

Toen ik in Brussel aankwam, waren de gesprekken over het handelsakkoord met Colombia, dat in 2012 werd afgerond, volop aan de gang. Er liepen ook gesprekken over een handelsakkoord met Mexico, met Centraal-Amerika, met Peru en Ecuador. Momenteel ligt het handelsakkoord met Mercosur (Brazilië, Argentinië, Uruguay, Paraguay) op de tafel.

Die akkoorden zijn de nieuwe manier om het extractivisme – een economie, gebaseerd op de ontginning van natuurlijke rijkdommen – vorm te geven: wat primeert voor Europa is de toegang tot die grondstoffen verzekeren, om vervolgens afgewerkte producten te kunnen verkopen.

© stills uit The illusion of abundance

De akkoorden bevatten wel clausules voor mensenrechten en milieu.

Erika González: Inderdaad maar in de praktijk stellen we vast dat overtredingen doorgaans niet ernstig genoeg bevonden worden om maatregelen te nemen. Denk maar aan de gruwelijke schendingen van mensenrechten in Mexico of Colombia. Het antwoord is steevast: ‘We kunnen aan die landen zo’n bevoorrechte positie van een handelsakkoord toch niet ontzeggen’.

Terwijl het in de praktijk niet echt gaat om een geprivilegieerde relatie maar om de asymmetrische relatie van een eengemaakte markt met miljoenen inwoners en solide economieën tegenover landen met kwetsbare economieën. De akkoorden zetten Latijns-Amerikaanse landen onder druk om steeds meer gebieden in concessie te geven voor ontginning of het aanplanten van monoculturen, om te voldoen aan de noden van de Europese markt.

***

Uit de talloze cases die zich aandienen, selecteerden de documentairemakers er drie, in drie verschillende landen. Telkens zijn het vrouwen die de leiding nemen in de strijd tegen de brutale praktijken van multinationals. Telkens is er ook een link met Europese bedrijven, en dus Europese verantwoordelijkheid.

Het verhaal van de vermoorde Berta Cáceres geeft een inkijk in het schaamteloze bedrog en misprijzen van bedrijven ten aanzien van inheemse gemeenschappen.

We worden meegenomen op de lange weg die Maxima Acuña heeft afgelegd in haar strijd tegen het mijnbouwproject Conga in het Peruaanse Cajamarca. Het verhaal van Berta Cáceres, die in 2013 een kogel door het hoofd kreeg voor haar verzet tegen de aanleg van een dam op het grondgebied van de Lenca-inheemsen in Honduras, geeft een inkijk in het schaamteloze bedrog en misprijzen van bedrijven ten aanzien van inheemse gemeenschappen.

En in het verhaal van Brumadinho in de Braziliaanse deelstaat Minas Gerais legt de documentaire de corruptie bloot die aan de grondslag lag van het drama toen daar in 2019 een dijk van het mijnbedrijf Vale het begaf. De hele nabije omgeving werd bedolven onder een modderstroom van hoogtoxisch afval, 272 mensen werden levend begraven.

© stills uit The illusion of abundance

Het dorp van Carolina de Moura ligt naast de mijnsite. Carolina is journaliste en milieuactiviste en leidt de lokale strijd tegen Vale, samen met Danilo Chammas, jurist en directeur van het Instituto Cordilheira in Minas Gerais. Samen toeren ze met de documentairemakers door Europa om hun verhaal te brengen.

Wat gaf de doorslag voor deze selectie?

Erika González: We wilden een beeld geven van de impact van dit extractieve model vandaag, maar ook van de mensen die ertegen in het verweer gaan. We stelden vast dat het heel vaak vrouwen zijn die de leiding nemen in die bewegingen. De drie situaties die we in beeld brengen, van Maxima, Berta en Carolina, zoomen in op hun strijd op het terrein, in de tribunalen, in de media.

‘Vrouwen die moeten leven in een vergiftigde omgeving zijn verontwaardigd en voelen zich bedrogen.’
Carolina de Moura, activiste

Hun inzet, hun beslistheid om door te gaan, de waardigheid waarmee ze opkomen voor hun rechten zijn indrukwekkend. Het zijn activisten in hun territoria, maar de draagwijdte van hun strijd gaat veel verder: hun aanklachten weerklinken ook in internationale milieus. Sommigen zoeken de CEO’s van de geviseerde bedrijven op in hun Europese hoofdkwartier om hen ter verantwoording te roepen.

Hoe verklaart u die prominente rol van vrouwen?

Carolina de Moura: Het ecofeminisme is heel sterk in Latijns-Amerika. Vrouwen staan heel dicht bij het leven en bij de aarde. Hun dagelijkse activiteiten en zorgen zijn verbonden met de aarde en draaien om het behoud van het leven. Mensen hebben dat gevoel van verbondenheid met de grond, met het territorium. Het is iets heel fysieks, heel lichamelijk. Vrouwen die moeten leven in een vergiftigde omgeving zijn verontwaardigd en voelen zich bedrogen. Alsof hun leven er niet toe doet.

Een maand na het drama vond er een hoorzitting plaats in het federale parlement in Brasilia, om de omstandigheden van de ramp te onderzoeken. U kreeg daar welgeteld vijf minuten om uw punt te maken.

Carolina de Moura: Het was heel belangrijk om daar aanwezig te zijn en onze stem te laten horen. Onze beweging is actief sinds 2011. We hebben verschillende conflictpunten met Vale. Het bedrijf gaat onverantwoord te werk, zonder de nodige veiligheidsmaatregelen voor de arbeiders.

We hebben milieu-impactstudies bestudeerd en publieke hoorzittingen georganiseerd. Vale koopt gewoon zijn milieuvergunningen en probeert met lobbying, coöptatie en chantage zijn slag thuis te halen. Het brengt totaal geen respect op voor de gemeenschappen.

We worden belogen, daar hebben we talloze bewijzen van. Lokale bewegingen worden ook bespioneerd. Dit moet gewoon stoppen. We hebben de overheid herhaaldelijk gewezen op deze problemen maar werden helaas nooit gehoord.

***

Vale had een geldig certificaat nodig voor de dijk die het toxisch afval moest tegenhouden, een certificaat dat de stabiliteit van de dam verzekerde. Twee bedrijven waarbij Vale aanklopte, weigerden zo’n certificaat uit te schrijven.

Uiteindelijk werd het Duitse Tüv Süd bereid gevonden om het vereiste certificaat af te leveren, zij het onder zware chantage. Vale dreigde ermee de andere contracten met Tüv Süd in Brazilië af te breken als het bedrijf het certificaat weigerde. Enkele maanden na het afleveren van het certificaat brak de dam. Op 19 september startten in München de hoorzittingen in de rechtszaak tegen Tüv Süd.

Herdenkingsscherijn voor de milieuactiviste Berta Cáceres. Het verhaal van Berta Cáceres, die in 2013 een kogel door het hoofd kreeg voor haar verzet tegen de aanleg van een dam op het grondgebied van de Lenca-inheemsen in Honduras, geeft een inkijk in het schaamteloze bedrog en misprijzen van bedrijven ten aanzien van inheemse gemeenschappen.

© still uit The illusion of abundance

Zo’n praktijk is toch pure chantage, een vorm van terrorisme?

Carolina De Moura: Dat is totale corruptie. We hebben intussen al heel wat milieu-impactstudies van de bedrijven doorworsteld. Ze vermelden soms niet eens de naam van de gemeenschappen die grenzen aan de mijnsite. Ze zijn niet transparant en leugenachtig. Telkens weer stellen we vast dat je op die bedrijven niet kan vertrouwen. Ze zijn corrupt en geven niet om milieuschade of mensenrechtenschendingen.

Wij hebben met de beweging een aandeel gekocht om op die manier te kunnen deelnemen aan de Algemene Vergaderingen van Vale. De inbrengen die wij daar doen en de kritische vragen die we daar stellen, moeten opgenomen worden in de verslagen voor de aandeelhouders. Op die manier hopen we ruchtbaarheid te geven aan de wanpraktijken.

U noemt de mijnbouw een manifeste uitdrukking van het patriarchale systeem van plundering. Jullie strijd gaat niet alleen over de ramp van Brumadinho.

Carolina de Moura: Het probleem is dit model van mijnbouw. Deze mijnen putten niet alleen de grondstofaders uit, ze putten ook het water uit. Heel de stedelijke regio van Belo Horizonte kampt met waterstress. Ons territorium is absoluut verzadigd van mijnbouwactiviteiten. We willen dit model van mijnbouw niet meer want dat mondt uit in collectieve zelfmoord. Ik geloof ook niet in duurzame mijnbouw, de grondstoffen zijn eindig.

‘Er is geen tijd meer voor valse oplossingen, waarbij bedrijven winst blijven maken door ons het leven af te nemen.’
Carolina de Moura, activiste

Dit ritme van exploiteren is ook irrationeel. Men ontgint om voorwerpen te produceren die twee maanden, maximaal twee jaar meegaan en dan bij het afval belanden. Men investeert beter in technologieën om mineralen te recycleren.

We zien vandaag ook hoe bedrijven hun voordeel willen halen uit de beschavings- en klimaatcrisis door narratieven te creëren van groene energie en groene transitie. Waar zij het over hebben zijn alternatieven die niets wezenlijk veranderen aan de verhoudingen. Ik koester daar een totaal wantrouwen tegenover. Het zijn valse oplossingen.

Welk alternatief spoor hebt u dan voor ogen?

Carolina de Moura: Men wil ons doen geloven dat er geen economische alternatieven zijn voor de regio. Die zijn er wel en we willen de kans en de ruimte krijgen om die te ontwikkelen. Wij willen steun aan de gemeenschappen om die transitie te realiseren. We kunnen werkgelegenheid creëren om het landschap te herstellen, bomen te planten, voorzieningen aan te leggen voor basissanitair zodat we de rivieren niet bezoedelen.

We zullen werkgelegenheid creëren door het leven weer op te bouwen in plaats van het te vernielen. Heropbouwen en opnieuw laten opbloeien, dat is wat ons te doen staat want het is vandaag een kwestie van overleven. Laat ons nú stoppen met deze praktijken, heel dringend.

En laat ons bouwen aan een andere economie. De crisis van deze beschaving is heel dicht gekomen bij een point of no return. Er is geen tijd meer voor valse oplossingen, waarbij bedrijven winst blijven maken door ons het leven af te nemen.

Gezien de politiek vaak in de greep zit van dezelfde economische logica, speelt het gerecht een steeds belangrijkere rol, ook in klimaatzaken. Maar hoe beïnvloedbaar is justitie?

Danilo Chammas: Als onderdeel van de samenleving is de rechterlijke macht ook vatbaar voor beïnvloeding. Al meer dan twintig jaar werk ik als advocaat voor de verdediging van de mensenrechten. Ik heb ontelbare gevallen gezien van schendingen door bedrijven die gewoon straffeloos gebleven zijn. Toch blijft de rechtspraak een ontzettend belangrijke pilaar.

In de loop van de geschiedenis hebben we een systeem ontwikkeld met wetten die belangrijke rechten garanderen. Onze opgave bestaat erin elke dag opnieuw ons ervoor in te zetten dat die rechten erkend en gegarandeerd worden. Proberen om de democratie in de instellingen te versterken op een manier dat die instellingen hun werk kunnen doen.

Mensenrechtenadvocaat Danilo Chammas: ‘Wij in Brazilië en in Latijns-Amerika staan met onze grondstoffen aan het begin van de productie- en waardenketen waarbij vele Europese bedrijven betrokken zijn. Het is tijd dat ook Europa zijn verantwoordelijkheid neemt en een strenge wetgeving opstelt.

Daniel Cima / CIDH (CC BY 2.0)

Dat ze er zijn voor iedereen en dat ze het leven veilig stellen voor hen die het meest te lijden hebben onder de ingrijpende veranderingen die zich in hun leven voltrekken. Brazilië is een land met een enorme sociale ongelijkheid, zoals in zovele andere landen van de wereld. En er is een geweldige schuld die moet vereffend worden.

‘Het is tijd dat ook Europa zijn verantwoordelijkheid neemt en een strenge wetgeving opstelt.’
Danilo Chammas, advocaat

Op het vlak van mensenrechten is de rechtspraak die aan de internationale gerechtshoven ontwikkeld is, ongelofelijk belangrijk. De problematiek is het gevolg van patronen die historisch gegroeid zijn en die een globale impact hebben. Daarom moeten we internationaal samenwerken en de krachten bundelen.

Wij in Brazilië en in Latijns-Amerika staan met onze grondstoffen aan het begin van de productie- en waardeketen waarbij vele Europese bedrijven betrokken zijn. Het is tijd dat ook Europa zijn verantwoordelijkheid neemt en een strenge wetgeving opstelt. Dat impliceert wetten die zo’n schadelijke impact voorkomen, maar het betekent ook makkelijkere toegang tot justitie voor de slachtoffers, ook tot Europese gerechtshoven.

Welke boodschap willen jullie aan Europa nog meegeven, Carolina en Erika?

Carolina de Moura: Elk van ons moet zijn persoonlijke consumptie bijsturen maar nog veel belangrijker is het dat de bedrijven het roer omgooien en anders gaan produceren. Ze zeggen voortdurend dat zij inspelen op onze vraag. Dat klopt niet. De vraag wordt ons opgedrongen.

Erika Gonzales: De grootste urgentie vandaag is inderdaad het schaamteloos opereren van die bedrijven. Uiteindelijk zal dat leiden tot een immense reductie van de ontginning en een vertraging van het systeem. Het zal ons opnieuw dwingen na te denken over de waarden die we nahollen.

Ook in Latijns-Amerika is er vandaag een beweging aan de gang om terug te kijken naar het verleden, een verleden van kolonisatie en uitbuiting. Wij willen niet eeuwig het onderdrukte volk zijn, in dienst van de westerse consumptie. We moeten zelf de teugels weer in handen nemen om het systeem van dominantie te ontmantelen.

Deze documentaire is mogelijk gemaakt met de steun van onder meer 11.11.11, Cidse en het EU-Lat-netwerk en toert nog langs acht andere Europese landen om de wetgeving over de zorgplicht van bedrijven te bediscussiëren.

Op initiatief van 11.11.11 en Broederlijk Delen, die actief werken rond het thema bedrijven en mensenrechten, werd de film inmiddels ook in het federale parlement vertoond om daar het debat op gang te brengen omtrent een strenge wetgeving over de zorgplicht.