‘We moeten niet vluchten naar Mars als we leren leven binnen de grenzen van de aarde’

‘Is het niet een beetje vreemd dat we er alles aan willen doen om te leven op een levensvijandige planeet terwijl we de enige planeet waarvan we weten dat hij leven kan onderhouden de rug toekeren?’

CC0

Misschien bevinden we ons op dit moment wel aan het begin van een langdurige, regeneratieve revolutie, stelt politiek wetenschapper Roman Krznaric. In The Good Ancestor werpt hij een blik op de toekomst en vraagt hij zich af wat het betekent een goede voorouder te zijn. ‘Ook al voelt het niet zo als je er middenin staat. Ik denk dat fundamentele verandering er zo uitziet. Verwarrend en soms tegenstrijdig, maar wel reëel.’

‘Het grote probleem is kortetermijndenken.’ Nadat politiek wetenschapper en publicist Roman Krznaric voor de duizendste keer deze analyse had gehoord in een debat over de klimaat- en biodiversiteitscrisis kon hij zijn frustratie en ergernis niet langer onderdrukken.

Natuurlijk botst de relatieve traagheid waarmee soorten uitsterven of waarmee de gemiddelde, globale temperatuur stijgt op de afgebonden tijdsperspectieven die politici, zakenmensen en media hanteren. In het kortstondige nu is er altijd iets dringenders en dwingenders dan smeulende crises. Tenzij de bossen branden, de droogte aanhoudt, het ijs sneller smelt dan ooit en orkanen aan land komen.

In het kortstondige nu is er altijd iets dringenders en dwingenders dan smeulende crises.

‘We hebben meer langetermijndenken nodig’, luidde meestal de conclusie van de voorgaande analyse.

Altijd weer. En daar stopte het. Alsof het voor iedereen helder was wat denken op lange termijn betekent en veronderstelt.

Maar hoe lang is langetermijndenken? Zijn we neurologisch bedraad om een wereld te verbeelden voorbij onze eigen levens? Wat gebeurt er als we de banden aanhalen met onkenbare mensen uit de toekomst? Wat als we het beperkte hier en nu uitspinnen tot een verder hier en een langer nu? Wat betekent het om een goede voorouder te zijn?

Eerder al boog Krznaric zich over de code van empathie. Hij schreef er Empathy over en richtte een rondreizend museum op. The Good Ancestor breidt de zoektocht naar hoe het voelt om in andermans schoenen te staan uit naar het tastend schuifelen in de schoenen van een vreemde mens in een even vreemde toekomst.

Hoe maken wij de toekomst mogelijk? Of net niet?

Imaginair tijdreizen

Het goede nieuws is: we hebben er de hersenen voor. Ja, we laten ons graag afleiden door het snelle genot van onze smartphones of de lokroep van ‘buy now’ op een webwinkel, maar we kunnen plannen, sparen voor later, terugdenken aan wie ons voorafging. We zijn multigenerationele wezens. We zijn miljoenen jaren lang geëvolueerd tot de aap die vooruitkijkt. En er is nog beter nieuws: je kan dat deel van de hersenen trainen.

Krznaric deed het zelf. Op een veld in Kent nam hij deel aan een workshop imaginair tijdreizen waarin hem gevraagd werd zijn ogen te sluiten en zijn blik te richten op een jonge persoon die hem na aan het hart ligt. Nu, binnen dertig jaar en op haar of zijn negentigste verjaardag. Hij zag zijn dochter met grijze haren en diepe rimpels voor zijn ogen verschijnen. Maar hij ontdekte ook iets anders. Misschien wel het geheim van denken op lange termijn. Dat het minder met tijd dan met plaats te maken heeft.

We weten misschien niet wat de toekomst brengt, we weten wel wat nodig is om van die toekomst een goede plek te maken.

We weten misschien niet wat de toekomst brengt, we weten wel wat nodig is om van die toekomst een goede plek te maken. Dat inzicht werd hem niet aangereikt op een veld in Kent, wel door biomimicry-experte Jeanine Benyus. ‘Soorten die tienduizenden generaties lang overleefd hebben, doen dat door hun nest niet te bevuilen of vernietigen. Iets wat mensen wel doen en hebben gedaan met steeds grotere snelheid en op steeds grotere schaal’, legt Krznaric uit. ‘Het is een wonderlijk besef. We hoeven geen drie, vier, vijf generaties vooruit te denken, we moeten zorg dragen voor deze ene planeet die leven mogelijk maakt. We moeten niet vluchten naar Mars als we leren leven binnen de grenzen van de aarde.’

Wat betekent het een goede voorouder te zijn? Die vraag houdt politiek wetenschapper Roman Krznaric tegen het licht in The Good Ancestor. ‘Voor de toekomst zorgen betekent zorg dragen voor deze planeet.’

© Kate Raworth

Waarom zouden we niet naar Mars willen? Misschien is dat wel de grote sprong voorwaarts van de mens? Om van een aards wezen een multiplanetaire soort te worden?

Roman Krznaric: In de jaren zeventig schreef de bekende Amerikaanse astronoom Carl Sagan zeer poëtisch over hoe het lot van onze soort de kolonisering van de ruimte was. Het is de taal die nu nog weerklinkt in Silicon Valley, met als grote voortrekker Elon Musk die met veel bravoure beweert dat hij wil sterven op Mars, maar niet door er neer te storten.

Er zijn wel enkele haken en ogen aan al die ruimteveroverende plannen. Ten eerste zal het allesbehalve eenvoudig zijn te leven op Mars. Het is miljoenen kilometers ver en er is geen plek op Mars waar het even aangenaam is als op de top van de Everest of op de bodem van Antarctica. Het is totaal onduidelijk of we er ooit in zullen slagen de atmosfeer op Mars zo te veranderen dat we er kunnen leven.

‘We hebben nog niet eens onder de knie hoe we best leven in ons collectieve basiskamp, planeet Aarde.’

Nu kan je zeggen: dat is toch het toppunt van langetermijndenken? Maar is het niet een beetje vreemd dat we er alles aan willen doen om te leven op een levensvijandige planeet terwijl we de enige planeet waarvan we weten dat hij leven kan onderhouden de rug toekeren? Een bergbeklimmer maakt zich ook pas klaar voor de top als zijn basiskamp helemaal in orde is. We hebben nog niet eens onder de knie hoe we best leven in ons collectieve basiskamp, planeet Aarde.

***

Over zijn bureau reikt hij naar zijn boekenkast. ‘Ken je deze?’ Voor de camera van zijn computer toont hij de sciencefictionroman Aurora van Kim Stanley Robinson. Het is het verhaal van zo’n duizend mensen op een ruimteschip op weg naar een andere planeet. Minstens tweehonderd jaar duurt de reis. ‘Ik ga nu even de plot verraden. Maar als ze uiteindelijk aankomen, besluiten ze om terug te keren.’ Krznaric lacht. ‘Het is het beste boek over ecologische economie dat ik ooit las.’

© Kate Raworth

Zijn glimlach wordt nog breder. Krznaric, moet u weten, is getrouwd met Kate Raworth, auteur en bedenker van de Donuteconomie, een economisch model dat de menselijke noden verbindt met de planetaire grenzen. Hun onderzoeksvelden haken zich op bijzonder inspirerende wijze in elkaar. Beiden deinzen er niet voor terug schijnbaar radicale ideeën te normaliseren en hun academische kennis uit te diepen met literatuur, kunst en wijsheid uit andere culturen. Het levert boeiende combinaties op.

Maar terug naar The Good Ancestor en de gave van het plannen op lange termijn. Ik sprak met Krznaric op het ogenblik dat de Vlaamse minister van Omgeving de meeste bezwaarschriften ooit tegen een ruimtelijk ontwikkelingsplan ontving. Meer dan veertigduizend mensen tekenden protest aan tegen het voornemen van de regering de natte natuur in de Groene Delle te betonneren. Ook dat, legde ik Krnzaric voor, was deel van een plan op lange termijn, van een visie, uitgestippeld in de jaren negentig. Een visie die nu achterhaald blijkt.

Hoe zorg je ervoor dat alle plannen van nu niet botsen op hun houdbaarheidsdatum later? Wat betekent het, zo formuleert Krznaric het, om wijs te plannen?

Roman Krznaric: Het is niet omdat je plant dat het noodzakelijk goed is. Hitler wilde een duizendjarig rijk, Stalin vernietigde natuur en mensenlevens met zijn planeconomie en de voormalige baas van Goldman Sachs zei ooit: ‘Ja, wij zijn hebzuchtig. Maar wel hebzuchtig op lange termijn.’

‘ “Cathedral thinking”, de manier van denken en plannen van kathedraalbouwers, moet je combineren met intergenerationale solidariteit en rechtvaardigheid.’

Het zogenaamde ‘cathedral thinking’, de manier van denken en plannen van kathedraalbouwers, volstaat op zich niet. Je moet het op z’n minst combineren met intergenerationale solidariteit en rechtvaardigheid. Een leven in de toekomst weegt even zwaar als een leven nu. Het is het tegenovergestelde van de ‘discounting’ die men nu in economische modellen toepast. Een leven later wordt afgeprijsd. En dus kiezen we politiek voor oplossingen die hier en nu winst opleveren en niet pas later hun vruchten afwerpen. ‘Discounting’ is een fundamenteel obstakel voor langetermijnbeleid.

Maar er is ook een hoger doel nodig, wat de Grieken telos noemden. Iets groters dan jezelf of je naasten om na te streven. Voor mij is het duidelijk wat dat doel moet zijn: leren leven binnen de grenzen van deze planeet. Het komt neer op de basisregels van ecologische economie: creëer niet meer afval dan geabsorbeerd kan worden en kap niet meer bomen dan er natuurlijk teruggroeien. Ga verder dan ‘breng geen schade toe’, maar bouw herstel in in je economie. We moeten streven naar evenwicht in plaats van naar een utopische staat van permanente groei. Zelfs mijn kinderen weten dat een ballon ontploft als je hem blijft opblazen.

De curve van alles wat leeft

Tenzij we erin slagen een ballon uit te vinden die nooit ontploft?

Roman Krznaric: Tja, dat is een mooi voorbeeld van kortetermijndenken. Het geloof dat ieder probleem technologisch opgelost kan worden. Maar de mooiste curve die sociale wetenschappers en evolutionaire biologen de voorbije decennia ontdekt hebben, is de s-curve, de sigmoïde. Het is de curve van alles wat leeft. Op een soms pijlsnelle groei volgt een afvlakking. Wij bevinden ons op die knik, tussen expansie en balans. We leven in een tijd van onrust, onevenwicht en verandering. Beschavingen komen op en gaan onder. Wat zal er met ons gebeuren? Dat is een existentiële vraag. Maar we hebben wel de keuze.

Al is het de vraag of onze politieke instellingen aangepast zijn aan het veelvoud aan uitdagingen. Niet zelden klinkt de verzuchting dat een welwillende dictator misschien wel kan wat onze democratie niet lukt.

Roman Krznaric: Meer en meer mensen beweren dat inderdaad. Dat we een verlicht despoot nodig hebben om de klimaatcrisis aan te pakken, ons voor te bereiden op de volgende pandemie en andere 21ste eeuwse problemen. Ik heb dat ondertussen zo vaak gehoord, ook van erg verstandige mensen, dat ik de uitspraak niet langer kon negeren.

In mijn boek besloot ik de aanname te onderzoeken. Op basis van beschikbare data. Hiervoor werkte ik samen met een fantastische statisticus, de Schot Jamie Mcquilkin. Hij werkt aan de universiteit van Reykjavik en stelde de Intergenerational Solidarity Index (ISI) op. Het is de best beschikbare methode om langetermijnbeleid van landen te meten. Ik legde de resultaten van deze index op de index waarin landen opgelijst staan op hun democratische waarde.

‘Hoe democratischer een land hoe hoger het scoorde op langetermijnbeleid. En omgekeerd.’

Wat bleek? Hoe democratischer een land hoe hoger het scoorde op langetermijnbeleid. En omgekeerd. Natuurlijk is geen enkele index perfect, maar de uitkomst was zo eenduidig dat het voor mij alvast onomstotelijk aantoonde dat het een sprookje is te geloven dat een welwillende dictator zal opduiken om ons van onze problemen te verlossen. Het is veel zinvoller en menselijker de democratie die je hebt te verdiepen zodat ze wel in staat is de uitdagingen van deze tijd aan te pakken.

In uw boek noemt u dat ‘deep democracy’. U verwijst daarbij naar de kracht van burgerraden.

Roman Krznaric: De praktijk waarbij willekeurige burgers geloot worden, verspreidt zich en het bewijsmateriaal stapelt zich op dat deze burgerraden voorstellen op tafel leggen die veel verder gaan dan om het even welke politicus aandurft. Er bestaat een werkelijk wonderbaarlijke beweging in Japan, Future Design.

Burgers worden uitgenodigd hun plannen voor hun steden of gemeenten voor te stellen en te bespreken. Telkens worden de deelnemers in twee groepen verdeeld. De ene vertegenwoordigt de burgers van nu. De andere hult zich in een ceremonieel kleed en staat voor de bewoners van het jaar 2060. Deze burgers van de toekomst wagen zich telkens weer aan revolutionaire en doeltreffende voorstellen over gezondheidszorg, klimaatactie, onderwijs.

‘De representatieve democratie stinkt als iets dat al veel te lang in de ijskast wordt bewaard.’

Hoe vaker burgerraden plaatsvinden, hoe duidelijker wordt dat ze het deficit van de representatieve democratie opheffen. Ons democratisch systeem is aan hervorming toe. Het is ontwikkeld in een tijd waarin men geen idee had van de ecologische crisis. De representatieve democratie stinkt als iets dat al veel te lang in de ijskast wordt bewaard.

Het begin van een langdurige, regeneratieve revolutie?

Steden zijn volgens u ook laboratoria van nieuwe, democratische praktijken. Dreigt u het belang daarvan niet te overschatten? Een stad heeft op dit moment amper impact op de CO2-uitstoot van de industrie op haar grondgebied.

Roman Krznaric: Globaal winnen steden aan kracht en macht. Dat betekent niet dat natiestaten binnen vijftig jaar zullen verdwijnen. Maar er schuilt een bijzondere hoop en energie in de samenwerkingsverbanden die nu al bestaan tussen steden.

Anderzijds is de verandering die nodig is moeilijk te realiseren zonder overheden die actie nemen op nationaal en internationaal niveau. Het enige voordeel van COVID-19 is dat het ons getoond heeft dat overheden ongelooflijk veel kunnen als ze willen. Ze hebben grenzen gesloten, het loon van mensen betaald. Dus vertel me niet dat ze geen vliegtaks kunnen invoeren, of straten veranderen in fietspaden of de verkoop van verbrandingsmotoren verbieden tegen 2032.

‘Je hebt een crisis nodig die het gevestigd belang bedreigt om mensen met macht tot verandering te dwingen.’

Natuurlijk kunnen ze dat. Maar het is een lappendeken van beïnvloeding. De druk vanuit steden en burgerraden moet groot genoeg zijn. In mijn boek vertel ik de geschiedenis van de riolering in Londen. Er was een gigantische crisis van stank nodig voor politici wakker schoten. Pas toen ze letterlijk niet meer konden vergaderen omdat het parlementsgebouw naar stront rook, maakten ze de fondsen vrij voor de grote sanitaire schoonmaak van Londen. Dat is een belangrijke, historische les. Je hebt een crisis nodig die het gevestigd belang bedreigt om mensen met macht tot verandering te dwingen.

Hoe zullen mensen binnen een eeuw terugkijken op onze tijd, vraagt u zich ook af in het boek. Zullen ze het begin zien van een andere, meer zorgzame en regeneratieve economie?

Roman Krznaric: Tijdens het onderzoek naar mijn boek, botste ik op een bijzonder boeiend feit over de 18de eeuwse economisch denker Adam Smith. Ook al leefde Smith in het midden van de industriële revolutie, hij had zelf niet door dat die bezig was.

‘Het heden maakt ons bijziend. Het is zeker en duidelijk dat er overal van alles aan het veranderen en schuiven is.’

Het heden maakt ons bijziend. Het is zeker en duidelijk dat er overal van alles aan het veranderen en schuiven is. Er is de uitbreiding van zonneënergie in eigen beheer in Bangladesh, de burgerraden in Japan en Frankrijk, steden als Amsterdam of Kopenhagen die de donuteconomie in het centrum van hun economisch herstel na corona zetten. Misschien dat we dit binnen honderd jaar aanduiden als het begin van een langdurige, regeneratieve revolutie.

Ook al voelt het niet zo als je er middenin staat. Wij zien de macht die fossiele bedrijven hebben op politici, wij zien de schizofrenie van het beleid, maar ik denk dat fundamentele verandering er zo uitziet. Ik heb lang sociale en economische geschiedenis bestudeerd en ik denk dat fundamentele verandering er zo uitziet. Verwarrend en soms tegenstrijdig, maar wel reëel.

Roman Kznaric, “The Good Ancestor”, Penguin Books