‘We zouden Poetin overleven, dat hadden we onszelf beloofd’

Vera Olejnikova (23) steekt een sigaret op en inhaleert diep. In twee uur tijd heeft ze zeker achttien sigaretten op. Wanneer ze rookt, trillen haar handen iets minder. Haar stem is beheerst, vaak mechanisch. Ze vertelt over arrestaties en haar ontsnapping uit Rusland alsof het de plot is van een film waarin ze de hoofdrol speelt.

Olejnikova staart voor zich uit. In haar grote ogen schuilt een doffe glans. Ze heeft een zwarte broek en jasje aan. Haar angst bedekt ze met nerveus gelach, trauma’s verbergt ze onder een laagje afstand. Het is de eerste keer dat ze zo lang over zichzelf praat. Anderhalf jaar woont ze in Georgië, maar ook daar voelt ze zich niet veilig.

‘Er zijn hier te veel officieren van de Russische veiligheidsdienst FSB, te veel Russen’, zegt ze. Wanneer ze een politiewagen ziet, schiet ze in paniek. Hetzelfde gebeurt wanneer iemand op haar deur klopt. Zal ze zich ooit ergens veilig voelen? Niet na alles wat zij en haar vrienden, kennissen en vele anderen hebben meegemaakt.

Vreedzame protesten

Rusland zonder Poetin? Die tijd kent Vera Olejnikova niet. Ze is geboren in 2000. Toen ze amper twee jaar oud was, nam ze deel aan haar eerste betoging. Haar moeder, de in Grozny geboren journaliste Valeria Ivanovna, nam haar mee.

Tijdens de Tweede Tsjetsjeense Oorlog (1999-2009) ontvluchtte het gezin de Russische deelpubliek en belandde het in Rostov aan de Don, in een ‘klein, ellendig huis’ zonder stromend water of nutsvoorzieningen. Meer kon het gezin zich niet veroorloven.

Ook Olejnikova’s grootmoeder verzette zich tegen Poetins regime. Ze las de onafhankelijke, kritische krant Novaja Gazeta en keek naar de Russische oppositieleider Aleksej Navalny. Olejnikova werd een strijder dankzij haar moeder en grootmoeder, zegt ze.

Als vijfjarige stond ze al in het centrum van Rostov aan de Don met een groot – zo leek het voor haar destijds – stuk karton met het opschrift ‘Rusland zonder Poetin’.

Ze herinnert zich de moord op journaliste Anna Politkovskaja in 2006. Toen al besefte ze dat er ‘dingen misgingen in Rusland’.

Op haar achttiende nam ze deel aan een bijeenkomst om steun te betuigen aan Aleksej Navalny. Na afloop keerde ze niet naar huis. Samen met een honderdtal andere demonstranten trok ze richting het Poesjkinplein. Om een uur ‘s nachts joegen provocateurs hen weg. Ze veranderden van verzamelplaats en brachten de nacht door in het centrum van Moskou.

Daar is de ‘Eeuwige Protest’-beweging geboren. Activisten eisten het aftreden van de regering en de president. Ze verzetten zich tegen ‘het asociale beleid van de Russische autoriteiten’.

Ziektesymptomen

In hun manifest vermelden de activisten van Eeuwige Protest enkele symptomen van de ‘ziekte’, zoals ze de ineffectieve overheid noemden. Om te beginnen de Antiterrorismewet, in feite een dekmantel om de oppositie aan te pakken. Maar ook het Artikel 282 van het Wetboek van Strafrecht over het aanzetten tot haat. Dat artikel voorziet in zware straffen voor wie bijvoorbeeld Kremlinkritische memes deelt.

Nog andere ziektesymptomen: de totale corruptie, de wetteloosheid van de politie en het verbod op vreedzame protesten.

‘Ik verspreidde alleen maar informatie die mensen moesten weten.’

Tegelijkertijd lanceerden ze de ‘Groene lint’-campagne. Iedereen die het Eeuwige Protest steunde maar om verschillende redenen niet de straat opging, kon zo zijn verzet uiten. ‘Draag gewoon het groene lint: op je schouder, je kleding, je rugzak, waar je het het prettigst vindt.’

Op de vierde dag van het protest hield de politie Olejnikova en drie andere activisten aan. In tegenstelling tot andere betogers probeerden ze niet te ontsnappen. ‘We hebben de wet toch niet overtreden?’ vroeg Olejnikova. ‘We zaten gewoon op het gras een maaltijd van McDonald’s te eten. Plots omsingelden veiligheidsagenten en politieagenten ons.’

Olejnikova bracht zes uur door op het politiekantoor. ‘Het waren nog relatief zachte tijden. Ze lieten me gaan. Maar dezelfde week zou ik daar nog drie keer belanden. Ik stond onder toezicht. In Rusland kan je letterlijk alles overkomen. Maar ik was niet echt bang.’

Wat voelde ze dan? Olejnikova denkt even na. ‘Moeilijke vraag. Ik had het gevoel dat ik het juiste deed. Ik verspreidde alleen maar informatie die mensen moesten weten.’

Soloacties

Olejnikova speelt muziek sinds haar vijfde. Haar moeder, celliste van beroep, stond erop. Op haar dertiende speelde Olejnikova op een jazzfestival op de Krim. Een jaar later ging ze er niet meer naartoe om politieke redenen: de bezetting van het schiereiland door Rusland. ‘Ik begreep dat het een totale rotzooi was.’

Op school en online verborg Olejnikova haar kritiek op Poetin niet. Daardoor kwam ze in conflict met leraren en docenten die diens regime wel steunden. Onder andere een beroemde Russische jazzmuzikant, Igor Boetman, beledigde haar op Facebook. ‘Hij schreef dat ik niet wist wat ik aan het doen was, dat ik me op de verkeerde dingen concentreerde.’

In het najaar van 2018 stopte ze met haar studies aan de muziekacademie van Moskou. Ze had andere dingen aan haar hoofd dan het perfectioneren van haar saxofoon- en trompetspel. Ze begon aan eenmansbetogingen. Ze stond op straat met spandoeken met verschillende opschriften: ‘Lange jaren in de gevangenis, kale rat’ of ‘Vrijheid voor gewetensgevangenen’.

Op foto’s van deze periode lijkt Olejnikova niet op de vrouw die ik in de Georgische hoofdstad Tbilisi ontmoette. Die dronk Aperol en trok aan haar sigaret alsof het haar laatste was. Het zorgeloze, onbevreesde meisje was verdwenen.

‘Velen zoals wij’

In 2022 werden bijna 200 strafrechtelijke procedures begonnen op basis van een nieuw artikel in het Russische Wetboek van Strafrecht, dat werd ingevoerd na de invasie van Oekraïne.

Onder andere Dima Ivanov, net als Olejnikova verbonden aan Eeuwige Protest, werd veroordeeld tot achtenhalf jaar gevangenisstraf wegens ‘het bewust verspreiden van valse informatie over de Russische strijdkrachten, ingegeven door politieke of ideologische haat’.

‘In de rechtszaal zei Dima Ivanov dat miljoenen mensen in Rusland tegen de oorlog waren. Dat klopt. Maar de stem van deze miljoenen wordt in eigen land of in het buitenland niet gehoord. En mensen als Ivanov worden gezien als helden die geïsoleerd handelen’, schrijft Sergei Smirnov, hoofdredacteur van het onafhankelijke nieuwsportaal MediaZona. In 2021 deelde hij een cel met Ivanov na een aanhouding tijdens protesten.

‘Jongeren die protesteren tegen het regime worden gemarteld. Ik ben bang dat dit niet snel zal veranderen.’

‘Er zijn er velen zoals wij’, zegt Olejnikova. Op verschillende plaatsen in Rusland zag ze antioorlogsgraffiti. Elke keer dat ze iemand met een groen lint zag, wist ze dat ze niet alleen was. Moeten aanhoren dat alle Russen medeplichtig zijn, maakt haar depressief. Maar ze begrijpt waar het vandaan komt.

‘Het is moeilijk als je tegelijkertijd wordt aangevallen door Russen die voor de oorlog zijn en door niet-Russen. Bovendien is het zo moeilijk voor ons om de Europese Unie binnen te komen.’

Tijdens verhoren van Dima Ivanov vroegen de rechercheurs naar verschillende leden van de protestbeweging. Olejnikova voelde aan dat dit de laatste kans was om uit Rusland te vertrekken. Ze had dezelfde berichten over het bloedbad van Boetsja en ‘andere wreedheden begaan door de Russische bezetter’ gedeeld als Ivanov.

Eerst kocht ze een vliegticket naar Armenië, maar werd ze vastgehouden op het vliegveld. Een vriend van de protestbeweging die meereisde mocht wel vertrekken. Olejnikova kreeg een verbod om het land te verlaten.

‘Hoe moet ik hier weg? dacht ik in paniek. Ik contacteerde alle ngo’s die ik kende. Blijkbaar lukt het in 50% van de gevallen om via Belarus te vluchten. Dus kocht ik een vrij duur ticket van Minsk naar Tbilisi. Mijn moeder bracht me naar het vliegveld met de auto.’

Het was de laatste keer dat Olejnikova haar zag. Op 15 juli, een maand na haar vertrek, ontving ze nieuws over de dood van haar moeder. ‘We zouden Poetin overleven, dat hadden we onszelf beloofd.’ De eerste 24 uur verkeerde ze in shock. Ze kon niet terug naar Rusland om haar moeder te begraven. Ze had alleen nog haar grootmoeder.

Te laat om terug te keren

Olejnikova is nog altijd bang om wakker te worden en een nieuwe dag tegemoet te gaan. Ze kampt met depressie, posttraumatische stressstoornis en angstaanvallen. In het begin kon ze lange tijd geen muziek spelen.

‘Het is moeilijk om een baan te vinden als je in deze toestand verkeert. De situatie in Rusland helpt niet. Ik voel me machteloos. Als ik het nieuws lees, word ik boos. Jongeren die protesteren tegen het regime worden gemarteld. Ik ben bang dat dit niet snel zal veranderen.’

Ze zou graag internationale bescherming aanvragen. Misschien in Duitsland, misschien ergens anders. Ze weet het nog niet. Ze heeft niet de kracht om de procedure te beginnen. Europese media vragen haar zelden voor een interview. ‘Misschien willen ze er niet over praten of voelen ze er zich niet prettig bij.’

Lange tijd dacht ze aan een terugkeer naar haar land. Om haar oma te zien. Nu is het te laat. Olejnikova’s grootmoeder stierf op 8 augustus. Olejnikova schreef toen op haar Instagram: ‘Nu heb ik niemand meer. Ik ben bang’.

In april 2023 telde de mensenrechtenorganisatie Memorial 558 politieke gevangenen in Rusland. In 2018 waren dat er nog 183. Journalist Paul Alexander schetste in de Groene Amsterdammer een beeld van hun levensomstandigheden: ‘Inmiddels zitten er meer politieke gevangenen vast dan in de nadagen van de Sovjet-Unie. De kampen komen rechtstreeks voort uit het oude Goelag-systeem: gevangenen wonen in dezelfde bakstenen barakken onder dezelfde primitieve omstandigheden. Tegenstanders van het regime en de oorlog vragen zich in ontsteltenis af: waar is het misgegaan? Waarom is Rusland niet in staat met dat verleden van repressie en staatsterreur af te rekenen?’