Kate Raworth: ‘Wie de wereld wil veranderen, moet de wet veranderen’

Het leek het jaar van de opstand, van het steeds groter wordende verzet. Van gele hesjes en klimaatbetogers. Volgens econome Kate Raworth is er meer dat hen verbindt dan scheidt. ‘Het is tijd om het ontwerp van ons economisch systeem zo te hervormen dat het herstelt wat het verbruikt en verdeelt in plaats van herverdeelt.’

Verdelend en regeneratief. Het zijn de woorden die Raworth tijdens het gesprek over het jaar dat was en het jaar dat komt steeds weer zal herhalen

Gouden zaad

Kate Raworth: Mensen vragen me keer op keer wat de ‘silver bullet’ is. Mijn antwoord is eenvoudig: kogels zijn om te doden. Wat wil je doden? De industrie van de fossiele brandstoffen? Dat is een mogelijkheid, maar ik ben meer geïnteresseerd in een gouden zaad.

Wat moeten we planten zodat we ervoor zorgen dat onze instellingen, ons financieel en monetair systeem en ons economisch kader regeneratief zijn en verdelend werken, zodat we erin slagen om de noden van iedereen te ledigen binnen de grenzen van de planeet? Dat is de uitdaging. Dat moeten we doen.

‘We leggen de wetten op tafel die nodig zijn om dat te bereiken, in plaats van eindeloos te palaveren over waarom dit niet kan en niet zal lukken’

Hoe? Hoe heroriënteer je een volledig economisch systeem van extractief naar regeneratief, van in het beste geval herverdelend naar verdelend?

Kate Raworth: We doen het gewoon. Punt. We leggen de wetten op tafel die nodig zijn om dat te bereiken. We verankeren de regeneratieve en distributieve economie wettelijk in plaats van eindeloos te palaveren over waarom dit niet kan en niet zal lukken.

Neem bijvoorbeeld het financiële systeem. Er wordt veel gepraat over verduurzaming van de financiële sector. Wel, een financieel systeem is pas werkelijk duurzaam als het in lijn is met de enige set wetten die we niet kunnen veranderen en dat is die van het aardsysteem. We controleren het klimaat niet –we kunnen het veranderen, maar we beheersen die verandering niet– we controleren waterkringloop noch stikstofkringloop.

Dat zijn de gegevens van het leven op deze planeet. Onze opdracht is al onze instellingen te hertekenen zodat ze functioneren in overeenstemming met de verschillende kringlopen van de levende wereld. Dat is wat circulaire economie echt is. Het is geen modewoord voor wat extra recyclage, het is een fundamentele hervorming van het ontwerp van de economie. Om dat ontwerp te veranderen, hebben we wetten en regelgeving nodig. De Europese Unie kan de wereldleider worden van dit nieuwe ontwerp. Europese regels hebben impact in –voorlopig nog– 28 landen. Het is een goed beginpunt.

Burgerlijke ongehoorzaamheid

Het begin is er, meent ze, de eerste zaden zijn geplant. Het brengt Raworth bij de dag in 2018 die ze nooit zal vergeten, de dag die ze de mooiste van het jaar noemt, niet omdat het weer zo prachtig was – dat was het niet — wel omdat ze voor het eerst het verlangen naar verandering zo tastbaar om zich heen voelde.

Het was 17 november en ze stond met duizenden andere mensen op een brug in Londen om het doorgaand verkeer te blokkeren en bevoegde politici te wijzen op de hoogdringendheid van een ambitieus klimaatbeleid. Extinction Rebellion heet de beweging die in 2018 Groot-Brittannië ontstond en zich van daaruit als zacht smeulend vuur over de rest van Europa en een deel van de wereld verspreidde. Die dag op de bruggen van Londen riepen ze de noodtoestand uit over het klimaat en de staat van de biodiversiteit van de planeet.

Hun antwoord op de schijnbare onmacht van de politiek is burgerlijke ongehoorzaamheid. Zoals Rosa Parks op haar plaats in de bus bleef zitten, zo blijven zij op bruggen, kruispunten en in overheidsgebouwen zitten tot de politie hen verwijdert.

Kate Raworth: Ik zat op de brug samen met grootouders, studenten, kinderen, zakenmensen. Het was een dwarsdoorsnede van de samenleving. Voor een vriendin was het haar allereerste betoging. Ze had haar baby van een jaar thuis gelaten en haar borstpomp in haar handtas gestopt voor het geval men haar zou arresteren. ‘Ik ben tot alles bereid’, zei ze. ‘We zijn wanhopig. We willen dat onze regering doet wat nodig is.’ Zoals mijn vriendin waren er velen. Normale burgers die bereid waren om opgepakt te worden. ‘We zijn hier niet om de wet te breken, maar om nieuwe wetten te maken’, zeiden ze.

Zelf gaf Raworth een toespraak op de brug. Oog in oog met politieagenten.

‘Beste agenten’, zei ze. ‘Jullie zijn hier om de verkeerde mensen te arresteren. Waarom arresteren jullie de bedrijfsleiders niet die meer geïnteresseerd zijn in winst en fiscale optimalisatie dan in de zorg voor de planeet? Waarom arresteren jullie niet de bankiers die een financieel systeem in stand houden dat hun eigenbelang dient maar de natuurlijke rijkdom van de planeet vernielt? Waarom arresteren jullie de politici niet die niet de wetten stemmen die we nodig hebben? Waarom zou je ons arresteren? We staan hier voor de toekomstige generaties, we staan hier voor jullie en onze kinderen.’

Ze glimlacht als ze eraan terugdenkt. ‘Ze moesten ons arresteren. Het was hun taak. Maar ze genoten er niet van.’

Kate Raworth tijdens de lunchlezing op 6 maart 201 8van Arbeid en Milieu

Arbeid en Milieu CC BY 2.0

Gele hesjes

Ook dit was 2018: de duizenden mensen op de bruggen in Londen werden geen nieuws omdat aan de overkant van het kanaal duizenden andere mensen een geel hesje aantrokken en hun ongenoegen uitschreeuwden over een brandstoftaks. In hun woede rukten ze kasseien uit de grond, sloegen ze winkelramen aan diggelen en sloopten ze zitbanken. Hun boosheid haalde alle avondjournaals. Het leek alsof ze precies het tegenovergestelde verlangden van wat de mensen van Extinction Rebellion vroegen. De brandstoftaks was per slot van rekening een klimaatmaatregel. Het gaf Raworth alvast een idee voor 2019.

Kate Raworth: Ik zou wat graag Extinction Rebellion en de gele hesjes samenbrengen op een brug om een gesprek te hebben. Alles wat ik gelezen heb over de gele hesjes, wijst op een verenging van hun verhaal. Het gaat niet over die brandstoftaksen. Het gaat over de levensduurte en de ongelijke verdeling van de maatschappelijke kosten. Frankrijk is bij de drie OESO-landen waar de ongelijkheid het sterkst is toegenomen sinds de financiële crisis. De gele hesjes zijn een uitdrukking van die ongelijkheid, maar ook van de frustratie van hoe men de gevangene is van fossiele brandstoffen.

‘De gele hesjes zijn een uitdrukking van die ongelijkheid, maar ook van de frustratie van hoe men de gevangene is van fossiele brandstoffen’

Als je niet investeert in openbaar vervoer of alternatieven voor auto’s met verbrandingsmotoren, dan maak je mensen volledig afhankelijk van hun eigen dieselauto. Wie klimaatbeleid verengt tot het belasten van persoonlijke keuzes, mist het grotere geheel en zal enkel frustratie, boosheid en ergernis oogsten.

Stel dat 2019 het jaar van de grote ommekeer wordt. Welke wetten hebben we nodig om daarvoor te zorgen?

Kate Raworth: Laat me eerst nog even uitleggen waarom wetten cruciaal zijn. Uiteindelijk is economie wetgeving. Daarmee bedoel ik niet de wetten die de neo-klassieke economen uitvonden om te bewijzen dat economie een even beenharde wetenschap is als natuurkunde. De wet van vraag en aanbod, de wet van de markt, de wet van meer milieuzorg bij meer groei. Ze klinken allemaal mooi, maar zijn pure fictie. Er zijn geen economische natuurwetten. Economie is een dynamisch systeem.

Er zijn geen wetten, er is alleen een design en dat moet in de 21e eeuw regeneratief en distributief zijn. Zodat de grondstoffen en de energie die we gebruiken de kringlopen van de levende wereld respecteren en zodat de waardecreatie zich niet concentreert in de handen van enkelen.

Bloei vs Groei

Kate Raworth: Welke wetten zijn cruciaal om dat te bereiken? Wetten die ingrijpen in het hart van het economisch systeem. Prijsmechanismen alleen zullen niet volstaan. Natuurlijk kan je een prijs kleven op de uitstoot van CO2 en op fossiele brandstoffen, maar wat je echt wil, is de basis van alle productie veranderen. Om dat te doen, richt je je niet op de boekhouder van een bedrijf, wel op de productontwikkelaars en designers.

Als je zegt –zoals Europa nu plant– dat er vanaf 2025 geen wegwerpplastic meer geproduceerd mag worden, dan verplicht je de verpakkingsindustrie haar model te herdenken. De verandering die wetten en regelgeving bereiken is op lange termijn veel fundamenteler dan wat om het even welk prijsmechanisme kan doen. Als je de wereld wil veranderen, moet je de wet wijzigen.

Laten we even verder kijken, over 2019 naar 2050. De Europese commissie heeft de ambitie uitgesproken om tegen dan klimaatneutraal te zijn. Hoe ziet onze economie er in 2050 uit?

Kate Raworth: Wel, we zijn aangekomen in de eeuw van de bloei. Wat nu nog DG Grow is in de Europese Unie heet dan DG Thrive (bloei) en economen hebben begrepen dat systemen dynamisch zijn en dat niets voor eeuwig en stabiel is. De verschillende Europese departementen, van landbouw over industrie, zullen iedere voorgestelde maatregel afwegen op het regenatieve en distributieve karakter ervan, zodat we steeds dichter in de richting evolueren van een meer ecologische en gelijke samenleving.

Alle onderzoek toont aan, zelfs het IMF bevesigt dat, dat in een ongelijke samenleving de economie groeit noch bloeit. Dus ja, de donut zal het hart vormen van de Europese Unie, waarbij DG Thrive jaarlijks verslag uitbrengt over hoe ver Europese landen staan in het uitwerken van wetten en maatregelen die onze samenlevingen binnen de grenzen van de planeet brengen.

Als je groei vervangt door bloei, hoe zullen we dan sociale zekerheid, pensioenen, leeflonen betalen?

Kate Raworth: Wat me steeds weer opvalt aan deze vraag en aan dit argument voor eindeloze economische groei, is dat men er blijkbaar vanuit gaat dat geld dat je uitgeeft aan sociale zekerheid verloren geld is en dat je dus altijd meer geld nodig hebt om de sociale zekerheid te blijven betalen.

Sociale zekerheid is een herverdelingsmechanisme dat een falen van een economisch systeem corrigeert. Omdat niet iedereen toegang heeft tot de bronnen van waardecreatie, zorg je ervoor dat de inkomsten herverdeeld worden. Maar mensen die een pensioen, een vervangingsinkomen of een leefloon krijgen, stoppen dat geld niet onder hun matras. Ze betalen er hun basisbehoeften mee. Eten, verwarming, een dak boven hun hoofd. Ze brengen dat geld terug in de economie.

De vraag die we op tafel moeten leggen, is wie het meest een systeem uitbuit en afbreekt: mensen die een leefloon krijgen of multinationals die hun geld wegpompen naar belastingparadijzen?

Betoging van de Gele Hesjes-beweging in Frankrijk op 8 december 2018

Thomas Bresson CC BY 2.0

Verdelend ontwerpen

Kate Raworth: Maar we mogen niet bij die vraag blijven hangen, we moeten dieper graven. Waarom herverdelen als je je economie verdelend kan ontwerpen? Door het mogelijk te maken dat mensen kleine en middelgrote bedrijven oprichten, door mensen mede-eigenaar te laten worden van de bedrijven waar ze werken – zoals bij John Lewis in Groot-Brittannië -, door mensen mede-eigenaar te laten worden van het energiesysteem en energiecoöperatieven. Dat is de onwaarschijnlijke kans waar we voor staan: een netwerkeconomie die regeneratief en distributief is en die een antwoord biedt op de sociale en ecologische uitdagingen.

Stel: in 2050 hebben we het stadium van post-growth bereikt. Wat betekent dat voor landen in Afrika, Zuid-Amerika en Azië? Moet ook daar economische groei op de schop?

Kate Raworth: Ik heb drie jaar in Zanzibar gewoond. Veel mensen hadden er geen schoenen, geen toilet en onvoldoende te eten. Al deze mensen hebben het recht op onderwijs, gezondheidszorg, zuiver water, een betrouwbaar vervoersysteem en een toekomst voor hun kinderen. Ik verwacht een groei van het BBP in al deze landen.

‘Als je de sociale en ecologische kost van deze race naar meer groei in rekening brengt, dringt de vraag zich op wat nog meer groei ons werkelijk kost’

Maar geen enkele groei is voor eeuwig en altijd. In de natuur volgt iedere groei de S-curve. Na groei volgt stabilisering. Om andere landen te laten groeien, moeten wij ons loskoppelen van onze groeiverslaving. Beeld je in dat je Zambia, Nepal of Bangladesh woont. Je wilt dat je economie groeit, en dan kijk je naar België of Nederland en hoor je politici eenzelfde wens uitspreken.

Landen met een astronomisch inkomen willen enkel nog meer groeien. Dat is de absurditeit van deze obsessie met groei van het BBP. Hoe rijk een land ook is, politici kunnen geen andere oplossing voor hun problemen bedenken dan nog meer groei. Maar als je de sociale en ecologische kost van deze race naar meer groei in rekening brengt, dringt de vraag zich op wat nog meer groei ons werkelijk kost.

In oktober verscheen het IPCC-rapport over 1,5 graad en wat nodig is om de klimaatverandering in te dammen. Het is duidelijk dat ons steeds minder tijd rest. Hoe zinvol is het te streven naar systeemverandering?

Kate Raworth: Sinds het verschijnen van het rapport, heb ik veel discussies en gesprekken gehad met mensen die dit opwierpen: ‘er is geen tijd voor systeemverandering. We kunnen niet ambitieus zijn, we moeten redden wat er te redden valt binnen het bestaande systeem.’

Ik denk dat het een gevaarlijke en onproductieve gedachte is. Het is een gedachte die mensen verlamt met angst en wanhoop. Maar het is ook een tactiek van iedereen die zich verzet tegen diepgaande verandering. Eerst hebben ze het probleem ontkend, dan hebben ze beweerd dat het te vroeg is om te reageren, dat de technologie die nodig is, nog niet klaar is en nu zou het plots te laat zijn om fundamenteel transformatief te zijn? Dat klopt niet.

We zullen nooit bereiken wat nodig is als we plots pragmatisch worden en niet langer streven naar een economie die regeneratief en verdelend is. Of je dat nu leuk vindt of niet, doet er niet toe, maar een economisch systeem gebaseerd op eeuwige groei, zal nooit te verzoenen zijn met een effectief klimaatbeleid. Over planetaire grenzen valt niet te onderhandelen.