Wit-Rusland: ‘Een stalen vuist krijgt geen vat op water’

Uit protest tegen het politiegeweld in Wit-Rusland, deelden demonstranten bloemen, knuffels en kussen uit aan de militaire troepen.

© Vasily Fedosenko / Reuters

In Minsk kwamen zondag tienduizenden demonstranten op straat tegen de frauduleuze uitslag van de voorbije verkiezingen. Dat is het voorlopig hoogtepunt van een onwaarschijnlijke mobilisatie in wat nog steeds de ‘laatste dictatuur van Europa’ wordt genoemd. MO* sprak met Piotr Rudkowski, directeur van het Belarusian Institute of Strategic Studies.

Het regime van de Wit-Russische president Aleksander Loekasjenko had gehoopt de eerste protesten met bloed te smoren. Maandag en dinsdag lieten zijn ordediensten een ongeziene terreur los op de Wit-Russische bevolking. Het mocht niet baten. Zijn brutale optreden lijkt de natie zelfs verenigd te hebben in afschuw van het geweld.

Maandag volgde er zowaar een “Ceaucescu-moment”: arbeiders van een fabriek voor militaire voertuigen onderbraken Loekasjenko’s speech en scandeerden ‘Vertrek!’. Net als voor de Roemeense dictator in 1989 lijkt het einde voor Loekasjenko in zicht.

Minsk, Lukashenka visiting factories and plants. Strike workers chanting “Go away, Go away”. pic.twitter.com/Cd6B3Q9N2x

— Confront the truth (@TruthConfront) August 17, 2020

Piotr Rudkowski, directeur van het Belarusian Institute of Strategic Studies, beschrijft de sfeer in Maladechna, een kleine stad aan de grens met Litouwen, waar hij woont. ‘Overal is het wit-rood-wit (de kleuren van de oude vlag en symbool van de oppositie, red.) te zien: met bloemen, ballons, vlaggen aan auto’s… Een menigte heeft zich verzameld op het plein om de burgemeester te spreken, die zich niet liet zien.’

Het is een verademing ten opzichte van het begin van de week. ‘Maandag was echt beangstigend. Een van onze medewerkers heeft nog het zekere voor het onzekere genomen en is naar het buitenland gevlucht. Zo erg was de situatie toen. Ook nu nog is het een dubbeltje op zijn kant. Vandaag zijn er in mijn stad twee katholieke priesters gearresteerd. Sommige van de siloviki (veiligheidstroepen, red.) hebben het nog niet begrepen.’ De oude tactieken uit de trukendoos van Loekasjenko hebben hun effect verloren.

De limieten van een frauduleus systeem

Met deze verkiezingen lijkt het regime zich kolossaal vergist te hebben. Wat is er gebeurd?

Piotr Rudkowski: Je ziet een inherent frauduleus systeem dat nu op zijn objectieve limieten botst. Het fundament van het regime in Wit-Rusland is de veronderstelling dat de objectieve realiteit niet bestaat, en dat je de realiteit dus actief en ongelimiteerd vorm kan geven. Loekasjenko heeft van in het begin van zijn presidentschap voortdurend situaties in scène gezet. Er is zelfs een handgeschreven document van hem bekend waarin hij het scenario voor een mediacampagne tegen een andere politicus uitrolt. Hij excelleerde daarin.

‘Loekasjenko heeft van in het begin van zijn presidentschap voortdurend situaties in scène gezet.’

Verkiezingen dienen hier dan ook niet om de echte steun voor de leider te meten, maar om hem te ensceneren als de verpersoonlijking van de natie. Dat heeft even gewerkt (dit is de vijfde onvrije verkiezing van Loekasjenko), maar ze gingen ervan uit dat het zou blijven duren. Dat was een fatale fout.

Je zag nu beelden opduiken van ambtenaren die plastic zakken vol stemmen weg smokkelden uit de stembureaus. Dat dit schering en inslag is, moet toch een publiek geheim zijn. Waarom aanvaardde men dat eerst wel en nu niet meer?

Piotr Rudkowski: Sinds zijn eerste verkiezing in 1996 zijn alle andere verkiezingen vervalst. Het weinige onafhankelijke sociologisch onderzoek in die tijd toonde dat de steun voor hem op zijn minst rond de 50 procent schommelde. Dat is nooit de 80 procent geweest uit de officiële uitslagen, maar toch. Mits controle over de media had hij verkiezingen met faire tellingen tot in 2010 ook wel gewonnen. Maar zoals gezegd, daar draait het voor dit regime dus niet om.

We hebben nu geen objectieve onderzoeken meer, maar we weten dat die steun intussen gevoelig gedaald is. Het is één ding verkiezingen te vervalsen als je een basis hebt, een ander wanneer je manifest onpopulair bent. Je kan de realiteit niet ongelimiteerd geweld aan doen.

Het regime lijkt dat ook aangevoeld te hebben. Al in juni werden mensen uit het veiligheidsapparaat op hoge posten benoemd.

Piotr Rudkowski: Het regime was duidelijk voorbereid op een reactie van de straat. Het bewijs is dat ze snel reageerden, zonder aarzelen. Er was een bevel van hogerhand om onmiddellijk en brutaal op te treden. Het paste ook binnen de logica: intimideer de demonstranten tot hun wil om verder te doen breekt.

In 2010 zagen we hetzelfde: massale protesten gevolgd door massale repressie. Wat is het verschil nu?

Piotr Rudkowski: Van de kant van de autoriteiten is er niets veranderd: ze traden zelfs doortastender op. Het zijn de burgers die anders reageren. Veel experts zagen dat niet aankomen. Ja, we merkten een vraag naar meer transparantie en democratie. Maar we onderschatten de prijs die mensen ervoor wilden betalen. Men heeft het repressieapparaat willen trotseren. Na de onmiddellijke terreur is men blijven op straat komen. En nu ligt het initiatief bij het volk. Dat is in dit land ongezien.

Ideologische armoede

‘Nu ligt het initiatief bij het volk. Dat is in dit land ongezien.’

Je zou kunnen zeggen dat Loekasjenko niet met zijn tijd mee is gegaan. Er steekt weinig partijapparaat en ideologie achter zijn regime, zoals in China. Hij maakt ook geen gebruik van gesofisiticeerde politieke technologie zoals Poetin in Rusland. Is dat zijn fundamentele fout?

Piotr Rudkowski: Je hebt gelijk als je wijst op een ideologische armoede. Op de nood aan een sterke staat na komt het regime met weinig coherente ideologie. Loekasjenko heeft dat zelf meerdere keren erkend. Daarom zagen we de laatste jaren een laat teruggrijpen naar klassiek nationalisme en zelfs een opwaarderen van de Wit-Russische taal. Dat is wat vreemd voor iemand met zo’n russofiele credentials.

Hij investeerde ook weinig in Russische politieke technologie. Misschien was dat uit geldgebrek, maar vooral uit een instinct dat het laatste woord in conflict altijd geweld is. Hij zal bijvoorbeeld heel snel rivalen laten arresteren op grond van valse beschuldigingen.

De belangrijkste les is dat de waarheid uiteindelijk wint. Zelfs heel gesofisticeerde politieke technologen zouden hem deze keer geen succes kunnen garanderen.

Zijn terugkeer naar de siloviki, het veiligheidsapparaat, lijkt achteraf een andere fout. Vandaar misschien die overkill die we hebben gezien.

Piotr Rudkowski: Misschien, maar vanuit het perspectief van het regime was het een logische stap. De vorige premier was maar een technocraat die zich bezighield met cosmetische liberalisering. De beslissing om iemand van de siloviki als zijn premier te benoemen (Golovchenko, voorheen hoofd van de nationale veiligheidsraad, red.) was een manier om zich in te dekken. In het geval dat de president zou moeten aftreden, stond een opvolger uit hun midden klaar. De loyaliteit van de siloviki moest worden verzekerd, omdat ze wisten dat er moeilijke tijden aan zouden komen.

Wie zijn die siloviki en van waar komt hun trouw aan het regime? Voor de top lijkt het duidelijk: als de president gaat, komen er wandaden aan het licht. Maar over de gewone stoottroepen valt ook één en ander te zeggen. Ik herinner me een hoofdstuk uit Svetlana Alekseyevich Het einde van de Rode mens over de repressie van 2010. Zij suggereert dat dit plattelandsjongens zijn die een ressentiment cultiveren tegen stedelingen.

Piotr Rudkowski: Ik heb geen weet van specifieke wandaden van Golovchenko zelf, en als die bestaan dan hoor je er weinig over. Maar je mag dat inderdaad niet uitsluiten. In elke geval heeft Loekasjenko hen na de huidige repressie, door hen dicht bij zich te houden, ook aan zich gebonden. Dat verhoogt de kost om hem te verraden.

Over het gewone veiligheidspersoneel kan je inderdaad zeggen dat deze gerekruteerd worden uit de lagere strata van de maatschappij. Zij danken hun sociale status aan Loekasjenko en zitten mee in hetzelfde schuitje. Naast berekening mag je ook niet uitsluiten dat ze een soort minderwaardigheidscomplex compenseren door hun macht en superioriteit te tonen.

Je kan ook zeggen dat deze episode ons iets leert over de Wit-Russische samenleving. Misschien is ze onder de radar, ondanks Loekasjenko, geëvolueerd.

Piotr Rudkowski: Deze maatschappij heeft een onverwacht en ongezien vermogen getoond zichzelf te organiseren. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de klassieke strategie van het regime tegen hen gewerkt heeft. Altijd hebben ze voorkomen dat er sterke leiders opstonden. Dat deden ze heel effectief. Maar nu is dat een zwak punt geworden: de maatschappij revolteert zonder centrum. Nu weet het regime echt niet wat te doen. Ze proberen met een stalen vuist vat te krijgen op water. Ze hebben geen houvast meer.

‘Het regime voorkwam dat sterke leiders opstonden, maar dat is nu een zwak punt geworden. De maatschappij revolteert zonder centrum.’

Die grassroots-beweging is divers maar stuwt wel in één duidelijke richting. Neem de arbeiders van de tractorenfabriek (een staatsfabriek in Minsk, red.). Zij gaan in staking en komen op straat. Niet voor loonsverhogingen of andere klassieke eisen die het regime nog wel kan afkopen. Maar voor één agenda: eerlijke verkiezingen en het einde van politiegeweld. En diezelfde vraag komt van verschillende hoeken in de maatschappij: jongeren, arbeiders, geestelijken, medici.

Geen weg terug

Die toegenomen diversiteit lijkt ook nieuw: we zagen in het Westen Wit-Rusland te veel als een samenleving gedomineerd door een staatssector en zonder civiele maatschappij. Een diverse maatschappij is minder gemakkelijk te controleren.

Piotr Rudkowski: Ja, maar deze nieuwe zakenmensen, IT'ers, waren tot nog toe apolitiek (Minsk gaat prat op zijn, door de staat aangemoedigde, technologiesector, red.). Er was een bereidheid het regime te tolereren zo lang het uit de weg bleef. Nu blijkt dat voor deze mensen Loekasjenko te ver is gegaan. Ze spreken zich ertegen uit en zijn zo plots gepolitiseerd.

Die golf van nationale solidariteit overstijgt een veelheid van belangen. Wat er nu gaat volgen? We zullen zien. Maar één ding is zeker: Wit-Rusland is veranderd. Er is geen weg terug naar het verleden.

Het Westen heeft de laatste jaren de sancties tegen het regime opgeheven in ruil voor liberaliseringen. Heeft dat bijgedragen aan wat we nu zien?

Piotr Rudkowski: Ik zou niet teveel gewicht geven aan het westers beleid in wat nu gebeurt. De economische en maatschappelijke banden zijn daar niet sterk genoeg voor. Veel Wit-Russen zijn ook erg op Rusland gericht. Als het al effect gehad heeft, is het op het regime zelf. Het heeft kansen gegeven aan gematigde stemmen in de regering en de scherpe kanten er even afgevijld. Misschien creëerde dat kansen in de maatschappij.

Voor het Westen is het moment van de waarheid tegenover het regime gekomen. Wat moet de EU voor jou doen?

Piotr Rudkowski: Een sterke reactie is zeker nodig: een veroordeling van Loekasjenko en sancties tegen directe verantwoordelijken van het politiegeweld. Het Wit-Russische volk verwacht niet minder.

Maar toch zou ik in dit stadium niet te veel inmenging van het Westen aanraden. Ten eerste omwille van het enigma genaamd ‘Kremlin’. Als het Westen te actief is, dan riskeer je dat zij Loekasjenko gaan steunen. Nu houden ze al hun opties open. En ook om interne redenen: de propaganda hier speculeert nu al op buitenlandse inmenging. Mensen zijn nu niet geneigd dat te geloven, dus is het belangrijk geen koren op die molen te gooien.

‘Ik hoop dat deze revolte toont dat Wit-Rusland ertoe doet. Europa heeft nu een beleid voor Wit-Rusland nodig.’

Misschien moet het Westen vooral aan het Kremlin signaleren dat een Krim-scenario in Wit-Rusland niet getolereerd zal worden.

Piotr Rudkowski: Het Westen moet daar zeker op letten. Als Loekasjenko de controle verliest en er chaos uitbreekt, moet het Westen signaleren dat er kosten zijn aan pogingen de onafhankelijkheid van het land te ondermijnen. Maar doe dat niet prematuur. Zie eerst hoe dit evolueert en wat de Wit-Russische maatschappij zelf wil. Als Loekasjenko verdwijnt, dan zijn populaire opposanten als Babryka of Tsepkalo niet onaanvaardbaar voor het Kremlin.

Wat ik wel hoop is dat Wit-Rusland voorgoed uit de schaduw treedt en belangrijker wordt voor het Europese debat. Ik hoop dat deze revolte toont dat Wit-Rusland ertoe doet en dat er meer aandacht voor komt. Europa heeft nu een beleid voor Wit-Rusland nodig.