'Mijn grootste angst is dat ik ook echt een politicus word’, zei Yanis Varoufakis toen ik hem opbelde kort nadat hij aankondigde dat hij kandidaat voor Syriza zou zijn bij de Griekse verkiezingen. We hadden een interviewafspraak en die wou ik bevestigen. Intussen is hij minister van Financiën en meteen ook de nachtmerrie van de weldenkende Europese elite. Een portret van een dissidente econoom aan de hand van mislukte interviews, preventieve ontslagbrieven en mythische monsters.
Yanis Varoufakis (54) is een wiskundig genie dat ongewild uitgroeide tot één van de meest controversiële economische orakels in de wereld. De helft van zijn leven spendeerde hij in het buitenland, maar dat betekent niet dat Griekenland hem verliet. Hij was een van de eersten die, lang voor de financiële crisis van 2008, de Griekse tragedie voorspelde. Dat leverde hem toen de bijnaam Doctor Doom op.
Tijd om af te stappen van het cynische besparingsbeleid dat de schuld van verliezende banken op de schouders van de zwakste schakels in de samenleving legt
‘Het was nooit mijn bedoeling om in de politiek te gaan’, schrijft hij op 9 januari op zijn blog. ‘Maar het moment waarop kritisch denken omgezet moet worden in politieke actie is nu aangebroken, vandaag, hier in Griekenland. Het is het moment om de tijd terug te draaien, de fragmentatie van Europa te stoppen. Het is tijd om af te stappen van het cynische besparingsbeleid dat de schuld van verliezende banken op de schouders van de zwakste schakels in de samenleving legt, tijd om de machten in Europa te dwingen tot een debat over een rationele oplossing voor de systematische crisis. Omdat ik geloof in democratie en het debat in Europa rationele politici nodig heeft, heb ik Alexis Tsipras’ voorstel aanvaard om me kandidaat te stellen voor Syriza en een rol te spelen in de onderhandelingen met de Troika.’
***
9 januari was het begin van wat twee bizarre weken zouden worden voor een voordien in Europa relatief onbekende, kalende professor economie. Het werden ook slopende, tot zelfrelativering dwingende, weken voor mezelf.
Een paar weken terug zat ik met mijn Griekse vriend thuis in Brussel het nieuws over onlusten in Athene te volgen. Griekenland zat op zijn tandvlees. De kiespijn van verkeerde keuzes in het verleden was ondraaglijk geworden. Dat besef leidde uiteindelijk tot de politieke crisis in het parlement die resulteerde in de vervroegde verkiezingen van vorig weekend. Zowel mijn vriend als ikzelf wilden het moment van de waarheid niet missen. Het werd een bewogen januari in Athene.
Aan de frontlinie volgen hoe geschiedenis wordt geschreven, terwijl de rest van de wereld het verhaal in pixels en met vertraging leest. De trillingen voelen die historische aardverschuivingen in de mondiale samenleving teweegbrengen. De emoties lezen van gezichten die zich verzameld hebben in het epicentrum van de historische storm. En de illustere dramaturgen of inspirerende soufleurs ontmoeten. Griekenland 2015: het zou once in a lifetime worden.
***
Voor mijn vertrek naar Athene tipte een jonge graffitikunstenaar en intussen goede vriend me dat Yanis Varoufakis de enige klare Griekse stem is met een onderbouwde mening in het hele debat. ‘Als politici zouden denken als hij, zou ik heel misschien overwegen om dit jaar mijn stem uit te brengen. Al is het maar om de idioten die dit land regeren een hak te zetten.’ Uit de mond van een gedreven anarchist die niet gelooft in politiek, wel in verandering van onderuit, kan zo’n uitspraak tellen.
‘Mijn grootste angst is dat ik ook echt een politicus word’
Varoufakis legt de druk op zichzelf alvast even hoog. ‘Mijn grootste angst is dat ik ook echt een politicus word’, zei hij toen ik hem opbelde kort na de aankondiging op zijn blog. We hadden al weken voordien een interview voor MO* afgesproken, ik was bang dat zijn politieke aspiraties dat plan zouden doorkruisen. ‘Als antidotum voor dat virus heb ik mijn ontslagbrief altijd in mijn binnenzak zitten, die ik niet zal schuwen in te dienen als Syriza zijn engagement niet nakomt om de waarheid te blijven spreken eens het de macht heeft.’
***
De plechtige belofte dat het interview zou doorgaan, kwam terecht in de perfecte politieke storm, waarin de partijen elkaar naar het leven stonden in de massamedia, Europese orakels visioenen opriepen van een Grieks Armageddon, schreeuwende politici elkaar niet laten uitspreken op tv, neo-nazi’s op groot scherm verschenen, extreem-rechts zijn haatslogans tegen buitenlandse journalisten lanceerde, telefoons niet meer opgenomen werden, molotovcocktails gebruikt werden tegen partijkantoren, preventieve sirtaki’s gedansd werden door de straten en de massa internationale persfotografen -die elk de beste glimp van de hele chaos willen vereeuwigen voor hun medium- ronduit gewelddadig werd.
Ik heb er gelukkig enkel een paar blauwe plekken, een tijdelijk doof oor en een fobie voor neo-nazi’s en persfotografen aan overgehouden.
Dat het gedroomde interview met Varoufakis uiteindelijk toch werd afgebeld omdat hij ‘uit tijdgebrek liever voorkeur gaf aan andere (lees: meer bekende) media’, is maar een kleine deuk in mijn journalistieke trots. Hij excuseerde zich uitgebreid en stemde uiteindelijk in om op basis van onze korte telefoongesprekken en verwijzingen naar zijn eerder werk een portret te publiceren.
De rebel
In een interview op Channel 4 legt Yanis Varoufakis uit dat Syriza af wil van de Griekse oligarchie, de bankroete bankiers en de media die de elite altijd een forum gegeven heeft. ‘We zijn absoluut voor de vrijheid van meningsuiting, maar een malafide club van corrupte bankroete bankiers, zakenlui en mediamagnaten hebben die vrijheid van generatie op generatie bezoedeld. De komende maanden willen we de grond waarop ze al jaren hun macht uitbouwen over de rug van de anderen, onder hun voeten weghalen.’
Als ex-raadgever van George Papandreou (2009-2011) keek Varoufakis met lede ogen toe hoe de Grieken hun economische cijfers vervalsten. In die jaren lanceerde hij een tegenvoorstel om de crisis aan te pakken via een collectief investeringsfonds voor Europese groei, in de plaats van besparingen.
‘Wij hebben een vergiftigd geschenk geërfd van de bourgeoisie om te doen wat zij niet konden doen, indien ze het ooit al gewild hebben’
Maar de troika zette door, de Griekse democratie bleef stinken en de Grieken bleven op hun tanden bijten. ‘De waarheid’, legt Varoufakis uit aan telefoon, ‘is dat ik hier niet zou staan als Griekenland niet onderaan de Europese economie bengelde. Zonder de mismeestering door onze machthebbers, zonder de ontkenning van onze behoeften door de troika -die ons verder in de crisis geduwd hebben - was ik nooit politiek econoom geworden. Dan had ik hier vandaag niet gestaan.’
De nieuwe linkse hoop van Europa is blij met de steun van de bevolking, maar terughoudend om macht te grijpen. ‘We hebben een vergiftigd geschenk geërfd van de bourgeoisie om te doen wat zij niet konden doen, indien ze het ooit al gewild hebben’, zegt Varoufakis. Hij vindt het stilaan tijd om de waarheid te vertellen over Griekenland, over de systeemfouten in het ontwerp van de eurozone, over zoveel meer.
Die waarheid kan hem veel kosten. Zijn politieke kop en zijn academische reputatie, dat zijn de kleinere risico’s. Vorige keer dat iemand de macht van de oligarchie in Griekenland dreigde af te nemen, werd de macht in Griekenland overgenomen door een militaire dictatuur.
Aan Le Monde vertelt Varoufakis dat zijn doctoraatsprogramma Economie aan de Atheense universiteit in 2010 ‘omwille van besparingen’, werd gestopt. Hij suggereert dat zijn boude uitlatingen over corruptie binnen de financiële instituten en elites in Griekenland er onvermijdelijk voor iets tussen zitten.
Terwijl zijn academische reputatie in de VS toenam, ontving zijn familie in Griekenland ‘ernstige bedreigingen’ aan Varoufakis’ adres. Die bedreigingen namen alleen maar toe eenmaal hij bekend maakte politieke ambities te hebben.
De Griek
‘Griekenland heeft gekozen. Het Griekse volk heeft zijn woede geuit over het uitdovende licht in Europa’, tweette Varoufakis kort nadat de kiesuitslag bekend was. Hij is niet altijd even enthousiast geweest over Griekenland.
Toen hij net gearriveerd was in Down Under, als gastprofessor aan de universiteit van Sydney, raakt hij op een roadtrip in de outback verzeild in een desolate woestijnpub, waarvan de stoffige koloniale grandeur nog vaag herinnert aan de goudrush uit het begin van de vorige eeuw. De uitbaters van de pub, een aboriginal koppel, leggen tot zijn verbazing een plaat op van een Griekse rebetika artiest, waarop Varoufakis abrupt uit zijn kosmopolitische luchtbel wordt gesleurd.
‘In een rationele wereld zou onbeduidend Griekenland nooit de nachtmerrie van politici en burgers wereldwijd geworden zijn’
Deze pijnlijke momenten van existentiële vertwijfeling en de herinneringen aan zijn roots in een generatie die opgegroeid is in een verscheurd land na de bloedige burgeroorlog en een militaire dictatuur, overtuigen Varoufakis om op de economische realiteit waarin hij leeft te focussen, weg van de abstracte economische theorieën waar hij al jaren als mathematicus tegen vecht.
‘In een betere, meer rationele wereld zou onbeduidend Griekenland nooit een permanente aanwezige in de nachtmerries van politici en burgers wereldwijd geworden zijn’, zei hij in 2013 tijdens een keynote speech in Indiana University.
Met de lyrische bravoure en existentiële bescheidenheid van een dichter beschrijft Varoufakis in die toespraak hoe hij als jonge econoom van de kosmopolitische generatie jarenlang worstelde met zijn eigen afkomst en beroep, om uiteindelijk door een reeks toevalligheden uit te groeien tot de grootste criticus van de neoliberale economie, waarin zijn eigen Griekenland onderaan de ladder sukkelt.
De econoom
Yanis Varoufakis was de populairste kandidaat bij de verkiezingen van voorbije zondag, met 102.948 voorkeurstemmen. Dat maakt hem –voorlopig althans- niet minder bescheiden. Met name zijn beroep geldt eerder als een reden om zich te verontschuldigen dan om te pochen.
In Varoufakis’ ogen zijn economen geen experts. Ze behoren tot een sinistere priestersgilde, zegt hij, die slecht vermomd wiskundig bijgeloof verkoopt als wetenschap. In zijn ideale wereld staan economen ergens onderaan de maatschappelijke ladder en kijken ze op naar historici, filosofen en antropologen. Zijn studies economie gaf hij dan ook snel op om zich vanuit de wetenschap van mathematische statistiek te wijden aan een strijd tegen de onwetenschappelijke onwaarheden van die priestersgilde.
‘Economen zijn geen experts. Ze behoren tot een sinistere priestersgilde, die slecht vermomd wiskundig bijgeloof verkoopt als wetenschap’
Die benadering wil hij ook als minister trouw blijven. Hij belooft de economische mythes en de taal van de macht met wetenschappelijke nuchterheid en sociaal inzicht te ontzenuwen.
Hij omschrijft zijn academische carrière in Athene, in Britse, Schotse en Australische universiteiten, als ‘zijn guerillatocht tegen de economische bischoppen’ en hij ziet zichzelf als ‘een atheïstische theoloog in een middeleeuws klooster.’
‘Het enige waar economen in de hele geschiedenis van hun beroep in geslaagd zijn, is in het omzetten van hun theoretische vergissingen in meer sociale, politieke en economische macht,’ vertelt hij gepassioneerd. ‘Neem het besparingsbeleid van de troika. Er is niets zuinigs aan het lenen van 240 miljard euro van andere lidstaten. De opgelegde bezuinigingen zijn anti-sociaal en anti-groei en zorgen alleen voor meer schulden,’ onderstreepte hij maandag (26 januari) nog eens op BBC.
‘Europa heeft zijn bankroet afgewend door de grootste lening ooit op de zwakste schouders te leggen, van de Griekse belastingbetalers.’
‘Zelfs een achtjarige kan begrijpen wat door de bezuinigingen in Griekenland is gebeurd’, zegt hij. ‘De crisis in 2008 had de trieste en shockerende waarheid moeten onthullen dat de “serieuze beslissingen“ die “serieuze mensen” namen nooit op serieuze wetenschap waren gebaseerd. Europa heeft ondanks haar oneindige wijsheid beslist om zijn bankroet af te wenden door de grootste lening ooit op de zwakste schouders te leggen, van de Griekse belastingbetalers.’
De bestrijder van de minotaurus
Varoufakis voorspelde al tien jaar voor de crisis een Grieks-Europese tragedie, toen de EU zich opmaakte om een monetaire unie te worden. Varoufakis: ‘Het was als een rivierboot op een stille oceaan lanceren: gegarandeerd een adembenemende reis tot er stormwolken aan de horizon verschijnen. Bij stormweer zou de rivierboot gegarandeerd water maken. Griekenland, het laagste dek, zou als zwakste schakel het eerst geraakt worden door de golven, tot uiteindelijk de hele vloot naar de bodem van de oceaan zinkt.’
Samen met andere economisten trok hij hard aan de alarmbel, maar hun stemmen werden gesmoord in ‘de mondiale kakafonie van kapitalistisch geldgewin die zich van Europa en Wall Street had meester gemaakt’.
In zijn provocerende boek De mondiale minotaurus, bekritiseert Varoufakis de mythe achter het koppig negationisme van de Europese elite en het blinde vertrouwen in banken, hebzucht en globalisering dat aan de basis zou liggen van de huidige mondiale crisis.
‘Dat zijn symptomen van een veel grotere malaise, die teruggaat naar de crisis van 1929 die tot ver na de Tweede Wereldoorlog duurde, toen het monster van de mondiale minotaurus zijn eerste stapjes zette’, schrijft hij. ‘Net zoals de Atheense bevolking het Kretenzische, mensetende monster probeerde af te wenden met rituele offers, gaven economieën wereldwijd, van Duitsland over China tot Japan, gigantische sommen van hun kapitaal aan de Verenigde Staten en Wall Street.
De minotaurus werd in de naoorlogse wereldeconomie de motor achter de mondiale groei van de jaren tachtig tot 2008 en nam de vorm aan van een Amerikaans handelstekort dat op grote schaal buitenlands kapitaal via export absorbeerde. Het hield de fabrieken in naoorlogs Duitsland draaiende en deed de Aziatische tijgers groeien.
‘De crisis in Europa, de verhitte debatten over besparingen versus fiscale stimuli in de VS, het handelsdispuut tussen Obama en China zijn slechts symptomen van een verzwakte minotaurus, een mondiaal economisch systeem dat duurzaam noch evenwichtig is.’
De minister
Als kersvers minister van Financiën moet Varoufakis met beperkte middelen een antwoord zoeken op de humanitaire crisis in zijn land én hij krijgt een centrale rol in de onderhandelingen met de troika. Vooral hierover heeft de internationale pers hem uitgebreid geïnterviewd, omdat de grote politieke namen in Europa, en dan vooral Duits Bondskanselier Merkel, geen ruimte laten om af te wijken van de bestaande afspraken.
Met een sneer naar zijn collega in België, Johan van Overtveldt, legt Varoufakis aan de Griekse pers uit dat het niet zijn taak is om te discussiëren over modaliteiten rond afspraken die de voorbije jaren gemaakt zijn en hoeveel daarvan geïmplementeerd moet worden.
‘Een vernietigende tsunami kan de hele eurozone overspoelen als het establishment weigert zijn oogkleppen af te zetten.’
‘We moeten een rationeel debat aangaan met heel Europa over het simpele feit dat de monetaire unie al van in het begin geen rekening hield met een financiële crisis en niet in staat was die te overleven. Ontkenning hiervan heeft de Grieken een memorandum opgeleverd dat een mislukt sjabloon werd voor alle lidstaten binnen de eurozone. De besparingspolitiek is duidelijk mislukt.
Het angstscenario dat de troika de Grieken voorhield om hen ervan te weerhouden voor Syriza te stemmen, is volgens Varoufakis niet meer dan wat rimpels van paniek in vergelijking met de vernietigende tsunami die de hele eurozone kan overspoelen als het establishment weigert zijn oogkleppen af te zetten.
‘Europa is goed voor een derde van de wereldeconomie. De uiteenrafeling daarvan zorgt voor deflatie in de hele wereld. Dat gebeurt nu al in China bijvoorbeeld. Europa heeft in het verleden al twee keer bewezen dat zijn economie ernstige schade kan aanbrengen in de rest van de wereld. We kunnen onze adviezen niet opleggen aan de rest van Europa. Het enige wat we kunnen doen is de deur op een kier zetten zodat we met andere ministers in Europa kunnen samenzitten voor een debat dat al jaren geweigerd wordt.’
Of zoals een journalist van De Correspondent het scherp samenvat: de geschiedenis leert ons dat wat de Grieken willen heel redelijk is (en wat de Duitsers willen hypocriet).