Aantal moorden in Brazilië daalt fors, maar hoe lang nog?

Na een golf van aanvallen in de Braziliaanse deelstaat Ceará werd de militaire politie naar de hoofdstad Fortaleza gestuurd, ter ondersteuning van de lokale agenten.

© José Cruz / Agência Brasil

Het historische record van 65.602 moorden – 31,6 moorden per 100.000 inwoners – werd in binnen- en buitenland alarmerend nieuws genoemd toen op 5 juni de cijfers van de Braziliaanse Geweldatlas 2019 werden bekendgemaakt.

Maar het gaat om oudere gegevens. De Atlas, gepubliceerd door het Instituut voor Toegepast Economisch Onderzoek van de overheid, in samenwerking met het Braziliaanse Forum voor Openbare Veiligheid (FBSP), baseert zich op de cijfers van 2017.

Daling met 23 procent

In 2018 blijkt het aantal moorden in Brazilië met 12,8 procent te zijn gedaald, een trend die zich doorzette in de eerste vier maanden van 2019, met zelfs een daling van 23 procent in vergelijking met dezelfde periode vorig jaar, blijkt uit de Geweldmonitor.

Een negatieve trend laat zich zien bij de “sterfgevallen door politie-interventies”, die stegen van 2017 naar 2018 met 17,9 procent.

De Geweldmonitor wordt maandelijks gepubliceerd door G1, een nieuwssite van de grootste mediagroep van Brazilië, Globo, in samenwerking met hetzelfde FBSP en het Studiecentrum voor Geweld aan de Universiteit van São Paulo.

Een negatieve trend laat zich zien bij de “sterfgevallen door politie-interventies”, die de Monitor gedeeltelijk registreert: die stegen van 2017 naar 2018 met 17,9 procent, van 5225 naar 6160.

Dat weerspiegelt “de logica van een militair veiligheidsbeleid” gebaseerd op repressie, die met de dag gewelddadiger wordt, zegt Ricardo Moura, onderzoeker bij het Laboratorium voor de Studie van Geweld aan de Federale Universiteit van Ceará.

Verkeerde indruk

Ceará, een deelstaat in het noordoosten van Brazilië met negen miljoen inwoners, is de regio waar de daling van het aantal moorden het meest uitgesproken was in het eerste kwartaal van dit jaar: 759 slachtoffers minder dan in het eerste kwartaal van 2018, of een daling met 53 procent, blijkt uit de Geweldmonitor.

Vorig jaar werden 4498 moorden gepleegd in die deelstaat, een daling van 12,4 procent (ten opzichte van 2017).

Die goede cijfers wekken een verkeerde indruk, toch zeker in Ceará, omdat in 2017 uitzonderlijk veel mensen omkwamen als gevolg van de oorlog tussen drie misdaadbendes om de controle over de lokale drugshandel, nuanceert Moura. “De vergelijking met een dergelijk hoog aantal sterfgevallen wekt de valse indruk dat men het geweld kan indijken.”

Meer geaccentueerde daling

Maar de daling van dit jaar lijkt wel relevant, geeft de onderzoeker toe, die een column over openbare veiligheid heeft in de lokale krant O Povo. “Het is een meer geaccentueerde daling, die misschien kan aanhouden, iets wat we in de tweede jaarhelft zullen zien.”

Volgens hem zijn de successen van de strijd tegen criminaliteit in Ceará dit jaar te wijten aan drie belangrijke factoren.

Ten eerste “hebben de leiders van de (drug)bendes besloten om niet meer onder elkaar te vechten en de staat als de belangrijkste en gemeenschappelijke vijand te beschouwen.”

Dat vertaalde zich in een golf van aanvallen met vuurwapens en bommen tegen overheidsgebouwen, winkels, banken en viaducten en tientallen in brand gestoken bussen in de eerste twee maanden van het jaar.

Het ging om represailles voor maatregelen van de nieuwe verantwoordelijke voor gevangenissen, Mauro Albuquerque, die de invloed van criminele organisaties binnen de gevangenismuren wil verminderen.

Het “vredesakkoord”, waarover sinds vorig jaar werd onderhandeld, leidde tot “opschorting van de rivaliteit” en de bloederige confrontaties tussen de bendes.

De tweede factor die de successen in Ceará verklaart, is het Beschermingsprogramma van de deelstaatregering. Sinds 2017 bezetten politie-eenheden “kwetsbare zones waar veel moorden plaatsvinden”, wat tot “enig succes” heeft geleid, zegt Moura.

Ten slotte greep de overheid in de gevangenissen in. De communicatie tussen leiders die in de cel zitten en hun criminele netwerken buiten de gevangenissen werd bemoeilijkt, waardoor hun acties werden beperkt.

Voorbijgaande successen

Maar de successen kunnen van voorbijgaande aard zijn, vreest de onderzoeker, als de bezetting van gevangenissen en gewelddadige wijken geen permanent karakter omdat “ze veel middelen en politie vergt”.

Bovendien blijft de werkloosheid hoog in Brazilië. Ze begon te stijgen in 2014, toen de eerste tekenen van de economische vertraging voelbaar werden, en piekte in maart-mei 2017, toen 13,3 procent van de actieve bevolking zonder werk zat. Volgens de meest recente officiële cijfers, voor de periode van december 2018 tot februari 2019, bedraagt de werkloosheid momenteel 12,4 procent.

In absolute cijfers zijn dat 13,1 miljoen werklozen. Dat loopt op tot 27,9 miljoen als je er de Brazilianen bijtelt die te weinig werk hebben of die gestopt zijn met het zoeken naar werk en proberen te overleven, berekende het Braziliaanse Instituut voor Geografie en Statistiek.

“De politie reageert op de veiligheidseisen van de elite, van de rijke gebieden, niet van de periferie waar geen toeristen komen.”

Werklozen rekruteren

In Ceará bemoeilijkt deze situatie, met “meer dan 400.000 werklozen en hetzelfde aantal ontmoedigden”, de verdere pacificatie.

In Fortaleza, de hoofdstad van Ceará, “buit de georganiseerde misdaad de fragiele arbeidsmarkt uit, de omstandigheden om te rekruteren zijn gunstig, vooral in de periferie”, zegt Moura.

In het grootstedelijk gebied Fortaleza wonen meer dan vier miljoen mensen, ongeveer 45 procent van de bevolking van de deelstaat. De meeste moorden in Ceará vinden hier plaats.

Stijging in het arme noorden

De overheid ziet het criminele geweld niet als een maatschappelijk probleem, zegt Moura. “De politie reageert op de veiligheidseisen van de elite, van de rijke gebieden, niet van de periferie waar geen toeristen komen.”

De misdaad groeide zeer sterk in regio’s Noord en Noordoost, de twee armste regio’s van Brazilië, terwijl ze stabiel bleef of daalde in de rijke zuidelijke staten.

Cocaïneproductie

In Ceará verdrievoudigde het aantal moorden tussen 2007 en 2017 bijna. Twee jaar geleden werden 5433 moorden gepleegd, of 60,2 per 100.000 inwoners (het internationale gemiddelde bedraagt 6,4 moorden per 100.000 inwoners.

In het noordelijke Amazonegebied zag de dunbevolkte deelstaat Acre, met 870.000 inwoners, zijn aantal moorden ook fors toenemen in 2017 als gevolg van de cocaïneproductie in Bolivia en Peru. Maar het jaar nadien daalde het aantal moorden weer omdat de deelstaat harder optrad in de gevangenissen.

Daling in São Paulo

Braziliaanse analisten zijn het erover eens dat de sterke toename van de criminaliteit, vooral van het aantal moorden, in de afgelopen decennia vooral te wijten is aan de drugshandel, waarbij rivaliserende bendes hun territorium proberen uit te breiden of beschermen.

Het aantal moorden op vrouwen en het geweld tegen homoseksuelen en transgenders blijft toenemen. Ook leidt het politieoptreden tot steeds meer dodelijke slachtoffers.

De uitbreiding van de grote “commando’s” die in de gevangenissen en sloppenwijken van Rio de Janeiro en São Paulo, de grote steden in Zuidoost, zijn ontstaan, hebben het geweld in Noordoost en Noord doen toenemen doordat daar nieuwe routes voor de internationale drugshandel ontstonden.

Ondertussen ziet São Paulo, de rijkste en meest dichtbevolkte deelstaat in Brazilië (45 miljoen inwoners) het aantal moorden gestaag dalen sinds 2009. De moorden daar worden toegeschreven aan het Eerste Commando van de Hoofdstad (PCC), dat nu tentakels heeft over het hele land.

Moorden op vrouwen

Naast de voorlopig positieve trends in de Braziliaanse misdaadcijfers zijn er ook tegenvallende statistieken. Het aantal moorden op vrouwen (femicide) en het geweld tegen homoseksuelen en transgenders blijft toenemen. Ook leidt het politieoptreden tot steeds meer dodelijke slachtoffers.

Bij de 15- tot 19-jarigen sterft 51,8 procent als gevolg van moord.

Jongeren, vooral zwarte jongeren, worden het vaakst vermoord, met een percentage van 69,9 moorden per 100.000 jongeren tussen 15 en 29 jaar oud. Bij de 15- tot 19-jarigen sterft 51,8 procent als gevolg van moord.

Jair Bolsonaro

Ondertussen duikt een nieuw gevaar op. De radicaal-rechtse president Jair Bolsonaro wil het Brazilianen makkelijker maken om vuurwapens te dragen: 71 procent van de moorden wordt met een vuurwapen gepleegd.

“Het is mogelijk dat de vooruitgang die in 2018 is geboekt, slechts een onderbreking was in een ziek land dat door angst wordt verlamd”, maar Brazilië mag deze kans om een beschaafder land te worden niet missen, zeggen FBSP-directeurs Renato Lima en Samira Nou in een artikel over de veelbelovende statistieken.