Anticorruptieactiviste Zuzana Čaputová ingehuldigd als president van Slovakije

Zuzana Čaputová, de nieuwe president van Slovakije

© Xander Stockmans

‘Viva Zuzana, dankjewel, bravo!’, riepen mensen. Tijdens de middag van zaterdag 15 juni wandelde Zuzana Čaputová door de straten van Bratislava onder grote publieksbelangstelling. Ze legde de eed af als nieuwe president van Slovakije. In haar lange inhuldigingsspeech deelde de anticorruptieactiviste haar visie over politiek als dienstverlening aan de burgers eerder dan als de bevordering van machtige privébelangen. Ze zei ook dat ze de Grondwet nauwgezet zal beschermen.

Twee maanden geleden was het kleine Slovakije even wereldnieuws. Op 30 maart 2019 won Čaputová de presidentsverkiezingen, als activiste zonder partijpolitieke ervaring en als eerste vrouw ooit. Twee jaar geleden was ze nog een strijdvaardige, maar onbekende anticorruptieadvocate en milieu-activiste.

Haar succes duidt op een onderstroom die zich verzet tegen het autoritaire populisme in de regio. Maar zal Čaputová écht iets kunnen veranderen?

‘Voor een Eerlijk Slovakije’

Op 6 mei kreeg Čaputová alvast de European Leadership Award van Euronews en European Business Summit, een van grootste netwerking-events van de zakenwereld en politiek in Europa, twintig jaar geleden opgericht door de Belgische werkgeversorganisatie VBO. De Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg kwam op de tweede plaats.

Čaputová is de eerste vrouwelijke president van Slovakije. Met haar 45 jaar is ze meteen ook de jongste Slovaakse president ooit. De advocate werd bekend door haar strijd tegen een schadelijke afvalstortplaats in haar geboortedorp Pezinok. Met haar milieuorganisatie Via Iuris begon ze een lange juridische strijd tegen de vuilnisbelt, waarvoor ze in 2016 de Goldman Environmental Prize kreeg, ook wel de groene Nobelprijs genoemd.

Čaputová zal met haar 45 jaar niet alleen de eerste vrouw zijn, maar meteen ook de jongste Slovaakse president ooit.

Čaputová streed als advocate ook tegen de wijdverspreide corruptie in Slovakije, samen met onderzoeksjournalisten en ngo’s zoals Stop Corruptie. Het jaar voorafgaand aan haar verkiezing tot president was een jaar vol burgerprotesten, en de heropleving van kritische journalistiek en strijd tegen corruptie.

Aanleiding was de moord op de 27-jarige onderzoeksjournalist Jan Kuciak en zijn verloofde in februari 2018. Kuciak werkte aan een artikel over fraude met Europese landbouwsubsidies, waarbij grote namen uit de politiek, het bedrijfsleven en zelfs de Italiaanse maffia ‘Ndrangheta betrokken zouden zijn.

De moord leidde tot de grootste protesten sinds de Fluwelen Revolutie van 1989. Later sloten ook boeren zich aan bij de nieuwe volksbeweging ‘Voor een Eerlijk Slovakije’. Ze voelden zich gesteund door de burgerprotesten en begonnen te getuigen over de intimidatie waarvan ze het slachtoffer waren. De protesten veroorzaakten een politieke crisis en premier Robert Fico moest aftreden. Een jaar later won Zuzana Čaputová de presidentsverkiezingen.

Amper een week na haar verkiezing tot president van Slovakije sprak Čaputová op het jaarlijkse anticorruptiefestival van de ngo Stop Corruptie in de Oost-Slovaakse stad Košice. Het was haar eerste publieke toespraak als verkozen president.

Čaputová was een van de vele namen op het programma van het festival, dat jonge en vernieuwende politici en activisten onder de aandacht van Slovaakse jongeren wil brengen, om hun geloof in de mogelijkheid van een eerlijke politiek te herstellen. Čaputová was daar plots het beste voorbeeld van. Ze was aan het programma toegevoegd toen ze nog advocaat en activist was, maar inmiddels was ze verkozen tot president. De publieksbelangstelling was dan ook massaal.

Čaputová vertelde er over haar motieven om in de politiek te gaan: ‘Politiek is voor anderen, dacht ik altijd. Politiek heeft een slecht imago in Slovakije omdat het partijpolitieke spelletjes zijn om de macht onder elkaar te verdelen of een middel om machtige privébelangen te bevoordelen. Daarom schrikken eerlijke mensen er altijd voor terug om in de politiek te gaan. Maar politiek wordt gemaakt door mensen. Toen ik van Progressief Slovakije een aanbod kreeg om me bij hen aan te sluiten, dacht ik: wij kunnen van politiek maken wat het moet zijn, dienstverlening aan de burger.’

‘Als we de politiek overlaten aan corrupte mensen zal er nooit iets veranderen. Dat klinkt misschien romantisch, maar ik geloof erin. Ik heb altijd gehandeld vanuit idealisme. Als dat plaats ruimt voor politiek cynisme, of als ik compromissen moet sluiten over fundamentele waarden als gerechtigheid, dan zit ik niet meer op mijn plaats.’

Een week na haar verkiezing tot president van Slovakije sprak Zuzana Čaputová op het jaarlijkse anticorruptiefestival van de ngo Stop Corruptie, met wie Čaputová als anticorruptieadvocate regelmatig samenwerkte.

© Xander Stockmans

Progressief Slovakije

De pas opgerichte partij Progresívne Slovensko stond voor een nieuwe aanpak in de politiek. Het bedrijf Eset, wereldwijd gerenommeerd in de IT-sector en eigendom van de ondernemer Miroslav Trnka, een van de rijkste Slovaken, steunde de partij en de verkiezingscampagne van Čaputová financieel. Eset financierde eerder ook al Čaputová’s ngo Via Iuris, de ngo Stop Corruptie en de kritische krant Dennik N.

Bij de vorige parlementsverkiezingen in 2016 bestond de partij van Čaputová nog niet. Voorlopig leveren ze de president zonder in het parlement te zetelen.

Met de campagneslogan ‘Samen kunnen we opstaan tegen het kwaad’ ging Progressief Slovakije in tegen de macht van de politieke elite. Hun belangrijkste tegenstander was de sociaaldemocratische SMER-SD, die al dertien jaar aan de macht zijn.

Geen enkele kandidaat behaalde een meerderheid in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen. In de tweede ronde moest Čaputová het opnemen tegen Maroš Šefčovič, Europees Commissaris en kandidaat voor de SMER-SD. Ze haalde 58% van de stemmen binnen en won zo de verkiezingen.

Twee maanden later won Progressief Slovakije ook de Europese verkiezingen van 26 mei, in een alliantie met een andere liberale partij. Met twintig procent van de stemmen werd deze alliantie de grootse van Slovakije. Progressief Slovakije is nog geen twee jaar oud en heeft geen enkele vertegenwoordiger in het Slovaakse parlement.

De volgende parlementsverkiezingen vinden plaats in maart 2020. Bij de vorige parlementsverkiezingen in 2016 bestond de partij van Čaputová nog niet, dus voorlopig leveren ze de president zonder in het parlement te zetelen. Het wordt afwachten om te zien of het momentum standhoudt om hun overwinning bij de Europese verkiezingen te herhalen.

Om de corruptie en het autoritaire beleid van SMER-SD werkelijk te stoppen, zal Progressief Slovakije bij de volgende Slovaakse parlementsverkiezingen immers voldoende zetels moeten halen én zal SMER-SD voldoende zetels moeten verliezen om een regering zonder SMER-SD te kunnen vormen.

De sociaaldemocratische SMER-SD speelt consequent de conservatieve kaart om de plattelandsbevolking voor zich te winnen. Op het conservatieve platteland willen mensen een einde aan de corruptie en zouden ze dus kunnen vallen voor het anticorruptieprofiel van Čaputová, maar niet iedereen is er blij met Čaputová’s progressieve standpunten.

Tijdens haar campagne zorgde Čaputová al voor ophef door het homohuwelijk en adoptie door holebikoppels te verdedigen. Het is uitkijken of Progressief Slovakije de ethisch liberale standpunten even in de koelkast zet om sterk genoeg te worden om toe te treden tot de volgende regeringen en zo de rechtstaat en de strijd tegen corruptie te verdedigen.

Tijdens het jaarlijkse anticorruptiefestival van de ngo Stop Corruptie, een week na de verkiezing van Zuzana Čaputová tot president van Slovakije, gaf Čaputová haar eerste publieke toespraak als verkozen president, onder grote belangstelling van het publiek in de Oost-Slovaakse stad Košice

© Xander Stockmans

President versus premier

De Slovaakse bevolking en de landbouwsector hopen dat er met Čaputová’s aanstelling snel een einde komt aan de corruptie, maar de vraag is of dat mogelijk is. De president in Slovakije heeft vooral een ceremoniële rol en slechts een beperkte wetgevende macht.

Het valt dus af te wachten of Čaputová een tegengewicht in de schaal kan leggen tegen de autoritaire regering, zoals in Roemenië. Daar functioneert de liberale president als een obstakel voor sommige autoritaire maatregelen die de regering van premier Peter Pellegrini wil doorvoeren.

Čaputová heeft wel een grote morele macht, omdat ze zoveel steun geniet bij de bevolking en al twee verkiezingsoverwinningen op rij boekte.

President Čaputová heeft wel een grote morele macht, omdat ze zoveel steun geniet bij de bevolking en al twee verkiezingsoverwinningen op rij boekte. Ze is ook bevoegd voor de benoeming van toprechters en heeft een vetorecht tegen wetsvoorstellen van het parlement. Haar veto kan wel opgeheven worden als het parlement hetzelfde wetsvoorstel opnieuw goedkeurt met een tweederde meerderheid.

‘Ik zal mijn bevoegdheden ten volle gebruiken om de toestand van ons land te verbeteren’, zei Čaputová tijdens haar inhuldigingsspeech. ‘Ik zal het wetgevende proces van dichtbij volgen zodat het leidt tot waardigheid, milieubescherming, een sterk rechtssysteem en een verantwoordelijke uitoefening van politieke macht. Ik zal er ook op toezien dat de beste mensen benoemd worden.’

Alle ogen zijn op Čaputová gericht om de nieuwe controversiële mediawet tegen te houden. Die zou media verplichten om publieke figuren en politici een recht van antwoord te geven als zij vinden dat hun imago beschadigd wordt, ook al waren de feiten correct.

Zeker na de moord op Jan Kuciak is dit een verontrustende ontwikkeling. Onder andere Journalists without borders en Committee to Protect Journalists hebben de wet al veroordeeld. Ze vrezen dat de persvrijheid en het recht op informatie van de Slovaken hiermee in gevaar komt. Čaputová heeft nu de mogelijkheid om de wet te blokkeren.

In haar inhuldigingsspeech sprak president Zuzana Čaputová over de staat van de democratie en de rechtsstaat in Slovakije, corruptiebestrijding, het belang van EU-lidmaatschap, klimaatverandering als bedreiging, natuurbescherming als uiting van patriotisme, de strijd tegen armoede en ongelijkheid als een zaak van gerechtigheid. Ze erkende de woede van vele mensen tegen de wijdverspreide politieke corruptie, maar riep op die woede te kanaliseren tot goed bestuur en transparantie. Tot slot riep ze op tot verzoening tussen groepen die vooral door politici tegen elkaar werden opgezet: tussen conservatief en liberaal, stad en platteland, jong en oud, en tussen etnische Slovaken en alle minderheden. Zelf zegt ze altijd op een rustige en feitelijke toon te zullen communiceren. Dat maakt ze voorlopig zeker waar, ook al was de slogan op haar verkiezingsposters vrij uitgesproken: ‘Samen kunnen we opstaan tegen het kwaad.’