Corruptie hoorde altijd bij Braziliaanse politiek

Zevenenzeventig kopstukken en voormalige kopstukken van Odebrecht, de grootste bouwgroep van het land, stemden in met de onthulling van wat ze weten over hun frauduleuze banden met politici, een fraude die op zijn minst al tien jaar aan de gang is.

Men schat dat ongeveer tweehonderd parlementsleden en andere bestuurders op de lijst van “begunstigden” staan.

Zowel de politici die smeergeld ontvingen als de zakenmensen die ze betaalden, zeggen dat de regels van het spel hen daartoe gedwongen hebben.

Corruptie hoorde altijd al bij de Braziliaanse politiek, is een conclusie die je daaruit kunt trekken. Maar het is een vertekende conclusie.

Ze gaat voorbij aan individuele verantwoordelijkheden en werkt ook straffeloosheid in de hand.

Zowel de politici die smeergeld ontvingen als de zakenmensen die ze betaalden, zeggen dat de regels van het spel hen daartoe gedwongen hebben.

Voor de politici was het de enige manier om er electoraal op vooruit te gaan, voor de zakenmensen was het de enige manier om contracten binnen te halen, is de redenering.

Operatie Carwash

‘In de geschiedenis van Brazilië, sinds zijn koloniale ontstaan, was er altijd al meedogenloze corruptie’, zegt magistraat Roberto Livianu, voorzitter van het Instituut Ik Aanvaard Corruptie Niet.

De recente onthullingen zijn een gevolg van operatie Lava Jato (Carwash), die gerecht en federale politie in maart 2014 begonnen.

‘In de geschiedenis van Brazilië, sinds zijn koloniale ontstaan, was er altijd al meedogenloze corruptie’

Ze onderzochten aanvankelijk alleen een reeks illegale transacties waarbij benzinestations met een carwash als dekmantel werden gebruikt.

Het onderzoek dijde uit toen bleek dat enorme sommen van grote projecten van het staatsoliebedrijf Petrobras waren verduisterd, met medeweten van Petrobraskopstukken, politici en bedrijven die grote overheidsopdrachten binnenhaalden.

Miljarden dollars gingen naar verkiezingscampagnes van grote en middelgrote partijen, die zo hun macht konden bestendigen. Het zette parlementsleden er toe aan wetten goed te keuren die de belangen van de donerende bedrijven dienden.

Parlementaire privileges

Dat kwam allemaal aan het licht toen tientallen betrokkenen gingen praten in ruil voor strafvermindering. Het onderzoek kwam in december in een stroomversnelling toen daar in een klap de 77 van Odebrecht bij kwamen.

Operatie Lava Jato deed deze trein van corruptie ontsporen.

‘Politici worden uitsluitend door hogere rechtbanken berecht. Was dan niet het geval, dan zaten de senatoren Renán Calheiros, Edson Lobão en Romero Jucá al in de cel’

‘Dit is het licht aan het eind van de tunnel’, zegt Livianu.

‘Het betekent een nieuwe manier van onderzoeken, met samenwerking tussen verschillende instellingen via taskforces.’ Maar om de corruptie daadwerkelijk aan te pakken is nog veel werk aan de winkel, zegt hij.

Het grote obstakel, zegt Livianu, is dat politici het voorrecht genieten uitsluitend door hogere rechtbanken te worden berecht.

Was dan niet het geval, ‘dan zaten de senatoren Renán Calheiros, Edson Lobão en Romero Jucá al in de cel’, geeft hij als voorbeeld.

Die waren minister in vorige regeringen en hebben vandaag nog altijd een belangrijke functie in het parlement, ook al lopen er tientallen zaken tegen hen voor corruptie. In het Federale Hooggerechtshof lopen deze zaken grote vertraging op.

Het voorrecht geldt voor meer dan 50.000 leden van parlement, regering en de rechterlijke macht. Zoiets bestaat alleen in Brazilië, zegt Livianu. Hij spreekt van een ‘anachronistisch en onhoudbaar’ systeem, dat dringend moet worden afgeschaft.

Misprijzen van het volk

Er is ook een politieke hervorming nodig, die ‘de kloof tussen vertegenwoordigers en vertegenwoordigden verkleint’. Vandaag dient het Congres het algemeen belang niet, zegt Livianu.

‘Er is ook een politieke hervorming nodig, die de kloof tussen vertegenwoordigers en vertegenwoordigden verkleint’.

Een voorbeeld van dit ‘misprijzen van het volk’ noemt hij de manier waarop het Huis van Afgevaardigden een voorstel van het openbaar ministerie heeft verminkt.

Het voorstel bevatte tien maatregelen om de strijd tegen de corruptie te versterken en kreeg de handtekening van twee miljoen Brazilianen. Het Huis keurde het voorstel op 30 november goed maar bracht er eerst grondige veranderingen in aan.

Het Instituut Ik Aanvaard Corruptie Niet is een naar eigen zeggen niet-partijgebonden organisatie van burgers met uiteenlopende achtergronden in de deelstaat São Paulo. Het verzamelt kennis en best practices om ‘de cultuur van corruptie omver te werpen.’

Democratie gekaapt

‘Er is altijd corruptie geweest in Brazilië’, zegt econoom João Pedro Stédile, een van de coördinatoren van de linkse Beweging van Plattelandsarbeiders zonder Grond (MST).

Die historische realiteit komt volgens hem ‘doordat een deel van de heersende klasse zich altijd publieke middelen heeft toegeëigend voor haar families en bedrijven.

‘Een deel van de heersende klasse heeft zich altijd publieke middelen toegeëigend voor haar families en bedrijven.’

Bovendien ontdoken ze belastingen en kregen ze leningen van overheidsbanken die ze nadien niet terugbetaalden.’

‘De grote bedrijven moeten meer dan 420 miljard real (meer dan 125 miljard euro) aan de sociale zekerheid’, geeft hij als voorbeeld.

‘Het drama van de laatste tien jaar, in de hele wereld, zoals paus Franciscus aanklaagde, is dat de bedrijven de democratie gekaapt hebben en nu de verkiezing van hun kandidaten financieren.

Bij de laatste verkiezingen in Brazilië is 6 miljard real (1,8 miljard euro) op legale wijze gedoneerd.’ Daarbij houden we nog geen rekening met de geheime donaties, zegt Stédile.

Ten dienste van het kapitaal

‘Daardoor krijg je veel bestuurders en een ruime parlementaire meerderheid die duidelijk conservatief zijn en ten dienste staan van de belangen van het kapitaal.’

Daarom zal het niets oplossen als je de corrupten berecht en opsluit, ook al is dat op zich een goede zaak.

‘De bevolking ziet nu dagelijks aanklachten wegens corruptie op de televisie, ze is zo verbijsterd dat ze niet reageert.’

‘Een grondige politieke hervorming zou een oplossing zijn, een hervorming die de bevolking opnieuw het recht geeft om zijn echte vertegenwoordigers te kiezen, zonder beïnvloeding door de economische macht.

Het huidige Congres, dat corrupt is, zal zo’n hervorming niet doorvoeren’, zegt Stédile.

Hij wil daarom campagne voeren bij de Brazilianen om een grondwetgevende vergadering te eisen, maar daarvoor is het nog te vroeg. ‘De bevolking ziet nu dagelijks aanklachten wegens corruptie op de televisie, ze is zo verbijsterd dat ze niet reageert.’

Afzetting van Dilma Rousseff

Operatie Lava Jato had al zware politieke gevolgen. Rechts gebruikte het vorig jaar in zijn campagne om president Dilma Rousseff af te zetten. Die was zelf niet betrokken bij de schandalen maar verschillende leiders van haar linkse Arbeiderspartij wel.

Het grootste aantal doelwitten zit bij de parlementsleden die de conservatieve president Michel Temer steunen.

Links probeert Operatie Lava Jato af te remmen omdat een van de belangrijkste doelwitten oud-president Luiz Inacio Lula da Silva (2003-2007) is.

De Arbeiderspartij hoopt via Lula’s kandidatuur voor de presidentsverkiezingen van 2018 terug te keren. Als hij veroordeeld wordt, kan hij zich geen kandidaat stellen.

Maar het grootste aantal doelwitten zit bij de parlementsleden van de regerende coalitie, de twintig partijen die de conservatieve president Michel Temer steunen. Vooral bij de Partij van de Braziliaanse Democratische Beweging (PMDB), zijn verscheidene ministers en senatoren verdacht of berecht.

Zware aanvaringen

Door die grote politieke gevolgen kwam het al tot zware aanvaringen tussen de rechterlijke en wetgevende macht.

Senaat en Huis van Afgevaardigden maken werk van voorstellen om de ‘criminalisering’ van die schenkingen te voorkomen en om amnestie te verlenen aan de huidige beklaagden.

Dat conflict werd op 7 maart nog aangezwengeld toen het Hooggerechtshof PMDB-senator Valdir Raupp in verdenking stelde in verband met 500.000 real (ongeveer 150.000 euro) die door een bouwbedrijf was geschonken.

Die schenking was geregistreerd door de verkiezingsrechtbank en is legaal, zeggen de parlementairen.

Maar volgens het Hooggerechtshof zijn er aanwijzingen dat het gaat om geld dat is afgeleid van contracten met Petrobras.

Daarop gingen Senaat en Huis van Afgevaardigden versneld werk maken van voorstellen om de ‘criminalisering’ van die schenkingen te voorkomen en om amnestie te verlenen aan de huidige beklaagden.

Volgens de parlementsleden moet er een onderscheid gemaakt worden tussen geld -zelfs van illegale oorsprong- voor verkiezingen en geld voor persoonlijke verrijking.

Zoiets is onaanvaardbaar, zegt Livianu, omdat het ‘een loopje neemt met de regels en de democratie een nieuwe slag toebrengt.’