‘Gezinsplanning is geen privilege maar een recht’

© Francesca Van Daele​

Gezinsplanning is geen privilege maar een recht, is een uitspraak van Babatunde Osotimehin die directeur was van het United Nations Population Fund (UNFPA) tot hij stierf in juni 2017. Dat klinkt flink, maar het strookt niet met de dagelijkse werkelijkheid van miljoenen mensen. En belangrijker nog: het (tijdelijk) voorkomen van een zwangerschap ligt niet altijd in handen van de vrouw, ook al zij is bij uitstek degene die er het meest rechtstreeks de gevolgen van ondervindt.

Een mensenrecht, maar geschonden

‘Contraceptie is niet alleen een krachtig instrument voor armoedebestrijding, maar ook een van de meest effectieve manieren om vrouwen de kracht te geven die ze verdienen’, voegde Osotimehin nog toe. De Verenigde Naties produceren nu al decennia verklaringen waarin bevestigd wordt dat het een fundamenteel mensenrecht is om zelf te kiezen of, wanneer en hoe je kinderen wilt krijgen. Maar dat recht wordt geschonden telkens een meisje zwanger wordt, telkens een vrouw beschuldigd wordt van promiscuïteit of lichte zeden, omdat ze voorbehoedmiddelen gebruikt.

Het wordt geschonden telkens ze gedwongen wordt een abortus te ondergaan in onveilige omstandigheden, telkens iemand haar zegt wat ze moet of niet mag doen met haar lichaam – ook al is zij net degene die de gevolgen draagt van die beslissingen.  Het wordt geschonden telkens een nieuwe geboorte het leven van een vrouw in gevaar brengt of haar doodt. En deze lijst schendingen of bedreigingen van het recht op kinderkeuze bestaat niet uit verzonnen voorbeelden. Het gaat om waar gebeurde verhalen die we tegenkwamen op ons onderzoek naar dit fundamentele mensenrecht en naar de drempels die ervoor zorgen dat een aantal vrouwen dit recht niet kunnen realiseren.

Fanta Jatta, directeur vrouwenrechten voor Action Aid in Banjul, Gambia, zegt dat het zelfs om meer gaat dan om de gezondheidsproblemen van moeders en kinderen die veroorzaakt worden door een gebrek aan toegang tot gepaste voorbehoedmiddelen. ‘Wat we beter moeten begrijpen’, zegt ze, ‘is hoe onze lichamen functioneren en dan onze eigen keuzes maken.’

De Spaanse onderzoeksgroep Civio deed internationaal onderzoek naar voorbehoedmiddelen. In dat onderzoek komt de onvervulde behoefte aan anticonceptie bij vrouwen - tussen 15 en 49 jaar - naar boven. De Civio Foundation is een onafhankelijke organisatie in Spanje die streeft naar toegang tot gezondheidszorg voor iedereen zonder het ook op winst maken. MO* is partner van Civio en publiceert het onderzoek in Vlaanderen.Gezinsplanning is deel van een bredere levenssfeer waartoe ook scholing en gezondheidszorg behoren. Of die menselijke biotoop in positieve zin gestimuleerd wordt dan wel verrot, hangt af van elk van deze factoren en van hun onderlinge samenhang. Het netwerk van ondergrondse wortels dat de drie terreinen verbindt, wordt vaak over het hoofd gezien. De één hangt af van de ander. Het aanpakken van gezinsplanning, onderwijs of gezondheidszorg, vergt het aanpakken van de hele biotoop.

Verbetering van gezinsplanning, onderwijs of gezondheidszorg vergt het aanpakken van de drie als een geheel.

Gezinsplanning gaat verder dan het uitdelen van rubbertjes. Kwesties als gedwongen huwelijken, bescherming van minderjarigen, soa’s , seksueel grensoverschrijdend gedrag en genitale besnijdenissen ademen allemaal dezelfde lucht, en worden stuk voor stuk overkoepeld door het grotere geheel.

Cijfers liegen niet

De keuze voor voorbehoedmiddelen varieert. Op wereldschaal zijn de meest populaire methodes de vrouwelijke sterilisatie (30%), spiraaltje (22%) en de pil (14%). Daarna volgen het condoom (12%), traditionele methodes (10%), injecties (7%) en andere moderne methodes (5%). Maar er zijn grote verschillen tussen regio’s en sociale klassen.

Vrouwelijke sterilisatie is de meest gebruikte contraceptie in India (67%) en wijd verbreid in Mecico en Centraal-Amerika (59%). Mannelijke sterilisatie scoort hoog in Canada (30%) en het Verenigd Koninkrijk (25%). Het spiraaltje domineert in Aziatische landen: in China is het goed voor 48% en in Noord-Korea zelfs voor 95% van de contraceptie. In andere landen wordt het spiraaltje dan weer bjina niet gebruikt, vaak omdat dokters onterecht geioven dat de inbreng van een spiraaltje onveilig is voor vrouwen die nog geen kinderen gebaard hebben. In Noord-Afrika en het grootste deel van Europa domineert de pil –maar niet in Spanje, waar het condoom belangrijker is (38%), net als in Griekenland (49%) en Botswana (79%).

Hormooninjecties zijn vooral populair in Afrika. Dat komt onder andere omdat het een perfecte oplossing is voor vrouwen die aan contraceptie willen doen zonder medeweten van hun man –die zich daar in vele gevallen tegen zou verzetten. Met een injectie elke maand, of elke drie tot vijf maanden, wordt dat probleem omzeild. Traditionele methodes –op basis van menstruatiecycli tot religieuze of magische praktijken- zijn op z’n best onbetrouwbaar. Toch domineren ze onder andere in de Balkan, waar 84% van de vrouwen in Albanië nog steeds rekent op de coïtus interruptus om zwangerschap te voorkomen. In Gambia doen veel vrouwen een beroep op koranverzen die rond hun middel geknoopt worden. Het hoeft geen betoog dat de methode niet werkt.

Naarmate een vrouw het recht om haar eigen voortplanting te plannen echt kan uitoefenen, vermindert het aantal abortussen, zeker de onveilige, en wordt ook sterfte bij zowel moeders als kinderen vermeden.

Onveilige abortussen en sterftegevallen verminderen naarmate vrouwen hun recht op gezinsplanning kunnen uitoefenen

Jaarlijks worden zo’n 25 miljoen onveilige abortussen uitgevoerd, voornamelijk in ontwikkelingslanden. Daarnaast sterven 830 vrouwen per dag omwille van een problematiek die zwangerschaps- of bevallingsgerelateerd is, zo goed als allemaal in ontwikkelingslanden. Als je in een ontwikkelingsland leeft is de kans op een kraambedsterfte 1 op 150, waar dat in een ontwikkeld land 1 op 4900 is. Het recht op gezinsplanning kan dus niet los van de gezondheidszorg gezien worden.

Volgens de statistieken wil 12% van de vrouwen tussen 15 en 49 jaar die getrouwd zijn of samenwonen geen (of uitstel van) zwangerschap, én treft desondanks geen voorbehoedmaatregelen [64% doet wél aan een vorm van anticonceptie; de overige 24% wil kinderen]. Wat zijn de drempels die vrouwen ervan weerhouden zich aan een vorm van anticonceptie te wagen? Twee antwoorden: klinische bijwerkingen en principiële barrières.

De redenen die, vrouwen hebben om niet zwanger te worden zijn divers, maar komen vaak neer op het beter spreiden van de geboortes van hun kinderen. We spraken met Jarra Joof, een 42-jarige die lid is van een Moedersclub in Banjul, Gambia. Zij vertelde dat ze na haar eerste bevalling een tijd wou wachten, maar al zeven maanden later opnieuw zwanger werd. Dat overkwam haar niet opnieuw, vertelt ze, want vanaf dan ging ze voorbehoedmiddelen gebruiken zodat de periodes tussen de geboortes langer werden. Nu wil ze definitief geen kinderen meer –zeven is genoeg, vindt Joof- en dus besloot ze voltijds aan de anticonceptiva te gaan.

Het cijfer van 12% vrouwen die niet zwanger willen worden en toch geen toegang hebben tot geschikte voorbehoedmiddelen is een gemiddelde dat grote verschillen verbergt. Het probleem bestaat bijna niet in China, terwijl het in Angola een realiteit is voor 36% van de vrouwen. In rijke landen zoals de VS en Spanje stelt het probleem zich voor minder dan 15% van de vrouwen, terwijl het in de Minst Ontwikkelde Landen oploopt tot 30% en meer. Maar het bnp zegt niet alles: Japan (20%) en Saoedi-Arabië (28%) hebben een hoog bnp, maar tegelijk een probleem dat qua omvang vergelijkbaar is met de armere ontwikkelingslanden. Toch klopt de link toegang tot contraceptiva-welvaart grotendeels. Gemiddeld is het probleem in de MOLs dubbel zo groot (21,4%) dan het globale gemiddelde (11,5%).

De verhouding tussen het bnp van een land en het aantal vrouwen moet niet vervulde behoefte aan voorbehoedmiddelen

Civio​

Bijwerkingen

Het Guttmacher Institute deed onderzoek in 52 landen en publiceerde de resultaten in Unmet need for contraception in developing countries: examining women’s reasons for not using a method. Volgens dat rapport zijn de voornaamste drempels voor het gebruik van voorbehoedmiddelen de neveneffecten, weinig voorkomende seks en verzet door vrouwen of anderen.

De meerderheid van de respondenten die geen voorbehoedmiddelen gebruiken omwille van gezondheidsredenen, hadden dat in het verleden wel gedaan. Zij weten, met andere woorden, waarover ze spreken: overvoedige of net ondermaatse bloedingen, misselijkheid, gewichtsverlies of –toename, veranderingen in haargroei, verlies van libido, humeurwisselingen… De lijst van neveneffecten bij hormonale behandelingen is lang.

‘Er zou veel meer onderzoek moeten gebeuren naar bijwerkingen. Wat we vandaag hebben volstaat niet, zeker niet nu contraceptiva zich vooral op vrouwen richten’

‘Er zou veel meer onderzoek moeten gebeuren naar die bijwerkingen en er zou meer vooruitgang gemaakt moeten worden. Wat we vandaag hebben volstaat niet, zeker niet nu contraceptiva zich vooral op vrouwen richten’, zegt Mirjam Beck, een 27-jarige vrouw uit Berlijn. Haar punt wordt onderlijnd door het stopzetten van klinische tests van een mannelijk voorbehoedmiddel omdat het bijwerkingen had die erg vergelijkbaar zijn met de bijwerkingen die vrouwen vandaag ondergaan.

Daarnaast spelen ook veronderstelde bijwerkingen, zonder wetenschappelijke basis, een rol voor sommige vrouwen. Deze kunnen inhouden dat anticonceptiva de baarmoeder zouden beschadigen, onvruchtbaarheid zouden veroorzaken of zelfs schade zouden toebrengen aan de penis.

Cruciaal, zegt Alieu Jammeh, Reproductive Health Commodity Security Coordinator van UNFPA in Banjul, is dat er een waaier aan contraceptiva voorhanden is, dat hun effecten helder uitgelegd worden –zodat vrouwen die er gebruik van maken niet af te rekenen krijgen met slechte reputaties-, en dat elke vrouw zelf kan beslissen welke methode de beste is voor haar.

Civio​

Heel wat vrouwen zeggen dat ze geen voorbehoedmiddelen gebruiken omdat ze niet op regelmatige basis seks hebben, maar geven elders in hetzelfde onderzoek wel aan dat ze de voorbije maand seks gehad hebben. In een aantal landen is dit wellicht te verklaren door het feit dat alleenstaande vrouwen niet graag seksuele activiteit rapporteren, uit vrees voor stigmatisering. Seks en contraceptiva bestaan voor hen formeel niet.

Principiële barrières

Naast gezondheidsredenen en afwezigheid van seks, zijn er de culturele of principiële redenen om geen voorbehoedmiddelen te gebruiken, ook al wenst men een zwangerschap te vermijden. Volgens de studie van het Guttmacher Institute hebben de meeste vrouwen die principiële bezwaren vermelden doorgaans nooit een vorm van anticonceptie gebruikt.

De principiële bezwaren kunnen afkomstig zijn van de vrouw zelf, haar man of de omgeving. Ze reflecteren externe sociale, culturele en religieuze invloeden uit de familie of gemeenschap.

‘Heel veel vrouwen beslissen niet autonoom. Anderen maken keuzes voor haar.’

‘Heel veel vrouwen beslissen niet autonoom’, zegt Fanta Jatta van Action Aid Banjul. ‘Anderen nemen die beslissingen voor haar.’ Ze kent verhalen van vrouwen die mishandeld werden zodra hun echtgenoot wist dat ze de pil gebruikten, en andere verhalen van vrouwen die gedwongen werden hun zwxangerschap uit te dragen, ook al hield het een ernstig gezondheidsrisico voor hen in.

Momodou Njie van de Family Planning Association in Banjul vertelt over vrouwen die het ziekenhuis incognito bezoeken en hun hele dossier daar laten, uit schrik betrapt te worden. ‘In de meeste gevallen beslist de man’, zegt hij. ‘Uitzonderlijk gaat de vrouw daar tegenis. Niet omdat ze zich per se tegen haar echtgenoot wil verzetten, maar omdat ze haar leven wilt redden.’

Ook in Albanië, Oost-Timor, Mali, Senegal en Afghanistan is het verzet van de man tegen contraceptiva de voornaamste reden waarom vrouwen die niet zwanger willen worden  toch geen toegang toe hebben tot middelen die hen moeten beschermen.

Alieu Jammeh vindt het dan ook belangrijk om mannen te betrekken in gezinsplanning, ‘om zo de spanningen binnen het gezin mniimaal te maken. Maar tegeljik is het duidelijk dat wij vrouwen de contraceptiva geven die ze vragen, ook als de man het daar niet mee eens zou zijn.’

Er zijn veel verschillende krachten die tussenkomen in de beslissing van vrouwen of en welke anticonceptiva te nemen. Dat kan gaan om echtgenoten, schoonmoeders, vaders, medische of farmaceutische diensten… Het Netwerk voor Seksuele en Reproductieve Rechten (DDSER) in Mexico deed bijvoorbeeld onderzoek naar het verdelen van contraceptiva. Ze interviewden managers, dokters, ambtenaren en gebruikers, en ze stelden vast dat er gezondheidscentra waren die weigerden de condooms te verspreiden die de regering ter beschikking stelde van jongeren of die weigerden de pil voor te schrijven voor alleenstaande vrouwen. Sommige strenge katholieke apothekers verkopen de morning-afterpil nog steeds niet.

In welke mate de verschillende redenen een invloed op elkaar uitoefenen is echter bijna niet te achterhalen. Maar er is in elk geval sprake van een enorme culturele druk en sociale controle van een zich almaar moeiende schoonmoeder tot een orthodoxe rabbijn tot zelfs een conservatieve apotheker.

Gendergelijkheid en gezinsplanning gaan hand in hand

Man en vrouw moeten gelijkwaardig kunnen participeren in het maken van belangrijke beslissingen, zoals wanneer ze trouwen of hoeveel kinderen te krijgen. Ook in armere landen.

‘Armoede betekent niet alleen een tekort aan geld of spullen, het is ook het onvermogen om keuzes te maken’

‘Armoede betekent niet alleen een tekort aan geld of spullen, het is ook het onvermogen om keuzes te maken’, zegt Fanta Jatta. En dat is rechtstreeks verbonden met de vraag hoe het gesteld is met gendergelijkheid. Nochtans zou het voor de familie van de vrouw én de gemeenschap, laat staan voor vrouwen zelf, wenselijk zijn om vrouwen hun volle potentie te laten ontwikkelen. Een vrije vrouw die haar eigen keuzes kan maken, versterkt namelijk niet alleen de vrouw zelf, maar ook iedereen rondom haar.

Via anticonceptie kunnen vrouwen hun zwangerschappen spreiden, wat gunstig is voor hun gezondheid, en ze kunnen daardoor ook makkelijker financieel bijdragen aan de familie - wat op zijn beurt meer kansen biedt tot  goed onderwijs voor de kinderen later.

Tot slot kunnen via anticonceptie ook zwangerschappen gemeden worden wanneer de financiële limiet van het gezin bereikt is. Sommige vrouwen willen mogelijk niet meer dan vier kinderen krijgen, andere willen er misschien helemaal geen. Op die manier krijgen alle kinderen de (financiële) zorg die ze nodig hebben en verdienen.

Het gaat over de waardigheid en levens van vrouwen, maar ook over het soort leven dat de kinderen krijgen. Deze kringloop leidt tot een betere gezinssituatie waarin de middelen voor scholing en voldoende voedsel aanwezig zijn voor elk kind. De familie kan dus algemeen gezonder zijn, en op die manier beter bijdragen tot de gemeenschap waar zij deel van uitmaken.

Vorming

Het komt steeds minder voor dat vrouwen niets weten over geboortecontrole, er geen toegang toe hebben, of het zich niet kunnen veroorloven. Toch waren dat de redenen die 10% van de vrouwen in West-Afrika gaven in de studie van Guttmacher. En in Mexico, zegt Patricia Ortega van DDSER, ‘weten zelfs sommige universiteitsstudenten niet hoe ze een condoom moeten gebruiken’. 15,5% van de respondenten in de Mexican National Health and Nutrition Survey gaf een fout antwoord op de vraag hoe vaak een condoom gebruikt kan worden.

‘Vermenigvuldig als konijnen”, was de slogan van een Poolse campagne om aan te zetten tot voortplanting

In Gambia waren advertenties die het gebruik van anticonceptiva aanprezen nog een sociale revolutie een paar jaar geleden en vanuit de katholieke gemeenschap werd hardop gemord.

In Europa zijn reclamecampagnes voor voorbehoedmiddelen eerder zeldzaam geworden, behalve wanneer ze door Durex betaald worden, en je ziet er eerder campagnes voor het krijgen van kinderen. De Poolse regering lanceerde zo een campagne die de Polen tot seks aanmaande (‘Vermenigvuldig als konijnen”, was de slogan, en ook in de Spaanse regio Galicië is er elk jaar een actie die burgers wijst op de “noodzakelijk gedeelde verantwoordelijkheid” om meer kinderen op de wereld te zetten.

Het is de vrouw die moet kunnen beslissen wat er met haar lijf gebeurt. En om die keuzes te kunnen maken, moeten ze begrijpen hoe het lichaam werkt en daarover geïnformeerd worden. Anticonceptiediensten moeten dus permanent de prioriteit geven aan het verbeteren van de informatie, vorming en communicatie omtrent gezinsplanning.

Vertaling en bewerking: Francesca Van Daele en Gie Goris