Politieke repressie in Oeganda: ‘Slachtoffers zien daders nog gewoon over straat lopen’

Oryem Nyeko, onderzoeker bij HRW: ‘Slachtoffers vertellen ons dat ze de mensen die hen dit hebben aangedaan nog steeds op straat zien lopen.’

© Sven Hansen (CC BY-NC-ND 2.0)

Om de steun voor politieke oppositie de kop in te drukken, worden Oegandezen in alle lagen van de samenleving opgepakt, weggevoerd en gefolterd in illegale detentiecentra. Dat blijkt uit een rapport van Human Rights Watch, dat met 51 getuigen sprak. ‘Museveni moet leren toleranter zijn voor afwijkende meningen en politieke oppositie.’

De Oegandees Ronald Segawa werd in januari 2020 hardhandig opgepakt op straat en naar een onbekende locatie gebracht. Daar werden zijn vingernagels uitgetrokken, werd hij verbrand met een strijkijzer en geëlektrocuteerd. Enkele dagen later ontwaakte hij in een ziekenhuis in hoofdstad Kampala.

Waarom overkwam Segawa dit? Hij zou de Oegandese oppositie gesteund hebben en daarom door de Oegandese veiligheidsdiensten zijn opgepakt.

Hij is niet de enige. Honderden gingen hem al voor, blijkt uit onderzoek van Human Rights Watch. Op basis van 51 interviews met slachtoffers, familieleden en ambtenaren stelt de mensenrechtenorganisatie in een nieuw rapport dat de Oegandese bevolking al jarenlang geteisterd wordt door zulke illegale en willekeurige arrestaties.

Mensen worden uit hun huizen of werkplaats gedwongen door politie-, leger en veiligheidsdiensten die hen onder schot nemen. Of ze worden zoals Segawa op klaarlichte dag gearresteerd op straat.

In het rapport vertellen getuigen dat strafrechtelijke procedures die bij arrestaties horen volledig aan de laars worden gelapt. Mannen in burgerkledij of militaire outfit voeren de arrestaties uit. De arrestanten worden dan in ongemarkeerde voertuigen geduwd waar ze worden geblinddoekt, geslagen en naar zogenaamde safe houses gebracht. Zogenaamd, want zo stelt Human Rights Watch, daar begint de foltering.

(On)veilige huizen

De “safe houses” zijn officieel bedoeld voor getuigenbescherming, maar werden omgevormd tot geïmproviseerde detentiecentra. Meestal gaat het om grote villa’s in een residentiële omgeving, aan het zicht onttrokken door hoge muren en een hek met prikkeldraad. Voor een buitenstaander is het onmogelijk te zeggen wat er zich achter de muren afspeelt.

Deze safe houses worden beheerd door de Internal Security Organization (ISO), de inlichtingendienst van de Oegandese regering. Die is verantwoordelijk voor het verstrekken van nationale veiligheidsinformatie aan de Oegandese overheid, maar volgens getuigen zijn ze vaak betrokken bij de hardhandige arrestaties en mishandelingen.

Omdat ze niet zo geregistreerd staan, zijn de detentiehuizen bovendien illegaal en worden niet bezocht door inspecteurs of de overheid. Ze kunnen ook niet gelinkt worden aan de overheid, waardoor die de illegale arrestaties, ontvoeringen en mishandeling kan ontkennen. Op zijn beurt creëert dat een gevoel van straffeloosheid bij de leden van de ISO en andere veiligheidsdiensten.

De arrestanten worden in die detentiecentra wel geregistreerd bij aankomst, bijna alsof ze inchecken in een hotel. ‘Ik vulde mijn naam en erfgenamen in, de namen van mijn kinderen en waar ze mij kunnen begraven als ik sterf’, vertelde een voormalig gedetineerde aan Human Rights Watch.

Electoraal geweld

In een gesprek met MO* vertelt Oryem Nyeko, onderzoeker bij HRW en auteur van het rapport, dat dit soort detenties sterk toeneemt tijdens verkiezingen. Het primaire doelwit is dan de politieke oppositie.

Yoweri Museveni kwam in 1986 aan de macht na een militaire staatsgreep. Hij is 77 jaar oud. Zijn voornaamste oppositiekandidaat is Robert Kyagulany, ook beter gekend als de zanger Bobi Wine.

Ook hij werd op 18 november 2020 gearresteerd. Protest tegen die arrestatie een dag later, werd hardhandig de kop ingedrukt met traangas en kogels. Er vielen verschillende doden. Op 30 december werd Bobi Wine opnieuw opgepakt, samen met 126 aanhangers. Op 14 januari 2021 won Museveni de verkiezingen met een grote meerderheid.

Voor en na verkiezingen wordt door de overheid ook het recht op beweging ingeperkt en een samenscholingsverbod ingelast. De pandemie heeft de situatie alleen maar verergerd, aldus Nyeko. ‘COVID-19 werd gebruikt als een excuus om de oppositie de kop in te drukken, vooral tijdens de protesten van november 2020.’

‘We documenteerden gevallen van mensen die verdwenen of ontvoerd en vastgehouden werden. Dat gebeurde onder het mom dat ze illegaal deelnamen aan grote bijeenkomsten of “overlast veroorzaakten” op straat’, gaat hij verder. ‘Museveni moet leren toleranter zijn voor afwijkende meningen en politieke oppositie.’

In een bevraging uit 2019 door mensenrechtenorganisatie Women’s International Peace Centre gaf 64,4% van de Oegandese respondenten aan dat conflict en geweld hun deelname aan eerdere verkiezingen beïnvloedde. 50% was al getuige van inmenging door inlichtingendiensten in de verkiezingen, zoals willekeurige arrestaties of het omruilen van stembiljetten.

Rambo

Uit het recente HRW-rapport blijkt dat die situatie alles behalve verbeterd is. Slachtoffers getuigen erin over foltering, seksueel geweld en onmenselijke omstandigheden in de illegale detentiecentra. ISO-officieren en bewakers zouden verschillende methodes gebruiken om slachtoffers te martelen, waaronder afranselingen, elektrocutie en het injecteren van onbekende vloeistoffen. Ze zouden gedwongen worden om toe te geven dat ze een misdaad hebben begaan of aanhangers zijn van de oppositie.

Er zou gebruik gemaakt worden van een techniek die de slachtoffers “Rambo” noemen. Een getuige noemt het een soort van welkomstritueel voor wie net toekomt in een safe house. Ze worden met handen en voeten geboeid vast gehangen aan het plafond, met kettingen om hun nek, middel en knieën.

Evan Bright Gabula, die in 2019 ook vast zat in zo’n detentiecentrum, vertelde aan HRW dat werd ingespoten met een onbekende vloeistof. Sindsdien kan hij niet meer wandelen. ‘Ze gaven me een langzaam dodend gif. Ik voel me helemaal slap en heb voortdurend pijn aan mijn rechtse ledematen.’

Verschillende mannen en vrouwen klagen over seksueel misbruik. Rachel N. was zwanger toen ze in 2019 ontvoerd werd. Ze werd verkracht en geslagen, waardoor ze ernstig begon te bloeden en haar kind verloor. Drie weken later werd ze naar het ziekenhuis gebracht, waar ze haar baarmoeder verwijderden.

Ook families blijven niet gespaard. Bij bijna alle gevallen die HRW registreerde is ook sprake van diefstal van geld van families van de arrestanten, vaak in ruil voor hun vrijlating.

Littekens voor het leven

De gebeurtenissen dragen de gedetineerden na hun vrijlating nog de rest van hun leven met zich mee, vertelt Nyeko. ‘Het zijn afschuwelijke ervaringen en overkomt mensen uit alle lagen van de samenleving, van prominente figuren tot gewone burgers. Ze voelen zich hulpeloos en bang, kijken constant over hun schouder en weten nooit wanneer hen iets kan overkomen.’

Omdat de arrestaties buiten de wet gebeuren lijkt het alsof mensen van de radar verdwijnen. Vaak komen ze terug met fysieke letsels.

Voor hij gearresteerd werd, was Robert Segawa timmerman. Maar hij verloor twee vingers door een infectie aan de uitgetrokken vingernagels. Zo verliezen mensen hun job en inkomen en gaan bedrijven failliet.

Behalve de fysieke letsels, blijven ook emotionele trauma’s achter. De fysieke en mentale zorg die na een detentie nodig is, is voor velen onbetaalbaar. Velen raken daardoor geïsoleerd.

Advocaat James Mulira vertelde HRW dat hij door het gevoel van isolatie vooral nood heeft aan psychosociale ondersteuning. ‘Het voelt alsof het maar een week was, maar ik zat er meer dan een jaar. Ik kan veel niet meer doen, schulden die ik niet kan betalen. Ik denk daar voortdurend over na. Het kwelt me.’

Ook families houden er trauma’s aan over. Door de angst, herinneringen en onzekerheid die ze voelden toen hun geliefde verdween. ‘Ik wil weten waar hij is’, vertelt een vrouw wiens man spoorloos is sinds november 2020. ‘Ik ben momenteel thuis. Ik heb vier kinderen. Hij was degene die werkte. Nu lijden mijn kinderen. Ik weet niet waar hij is. Ik wil gewoon weten waar hij is.’

Oeganda als bron van regionale stabiliteit

Hoewel de praktijken indruisen tegen de grondwet, verleent de Oegandese overheid geen enkele steun. Het mensenrechtencomité van het Oegandese parlement diende in 2020 wel een rapport in over het gebruik van de safe houses voor ontvoeringen en misbruik van de ISO. Daarop werd Frank Bagyenda, hoofd van de ISO, ontslagen. Niet veel later werd hij door president Museveni benoemd tot ambassadeur in Angola.

Museveni zelf sprak zich al uit over de folterpraktijken. Hij noemde de agenten die gedetineerden folteren lui en benadrukte dat dit het land in een slecht daglicht stelt. Op deze manier schuift de president de schuld door naar een aantal rotte appels, stelt Nyeko. ‘Als zo weinig mensen verantwoordelijk worden gehouden, ontbreekt een afschrikmiddel die hen tegenhoudt om deze praktijken verder te zetten.’

‘Oeganda wordt gezien als belangrijke factor voor regionale stabiliteit, daarom is vooral de Afrikaanse Unie stil over de mishandelingen.’

Dit druist niet alleen in tegen de nationale grondwet, maar ook tegen een aantal internationale wetten en normen. Nyeko benadrukt dat de internationale gemeenschap al veel deed. ‘Velen buiten Oeganda spraken zich al uit over de mishandelingen. De situatie kreeg de afgelopen jaren al veel internationale media-aandacht. De EU en de Amerikaanse regering uitten hun bezorgdheid.’

Volgens hem is de uitdaging vooral regionaal. ‘Oeganda wordt gezien als belangrijke factor voor regionale stabiliteit, door de rol die het land speelt in vredeshandhaving. Oeganda exporteert stabiliteit. Daarom is vooral de Afrikaanse Unie stil over de mishandelingen.’

Nood aan gerechtigheid

Er zijn bovendien veel slachtoffers die niet durven spreken over wat met hen gebeurde. De Uganda Human Rights Commission (UHRC) gaf aan dat de meeste gevallen zelfs niet worden gemeld uit angst voor een stigma en wraak van de dader.

Nyeko bevestigt dit. ‘Veiligheid is de belangrijkste reden voor slachtoffers om zich niet uit te spreken, althans niet in het openbaar. Ze worden geconfronteerd met reële bedreigingen van de daders van de misdaden tegen hen. Slachtoffers vertellen ons dat ze de mensen die hen dit hebben aangedaan nog steeds op straat zien lopen.’

Wie zich wel durft uitspreken wil maar één ding: gerechtigheid. Musa Male, die ontvoerd werd in december 2020 omdat hij een aanhanger zou zijn van de oppositiepartij, vertelt in het rapport waarom hij dit zo belangrijk vindt. ‘Er zijn ons veel dingen aangedaan, maar wij hebben nooit iets teruggekregen. We willen dat de daders voor het gerecht verschijnen. We willen dat ze ons vertellen waarom ze al deze slechte dingen gedaan hebben. Dat is de enige gerechtigheid die we nodig hebben.’

Ook nationale en internationale organisaties roepen op voor gerechtigheid voor de slachtoffers. Ze vinden dat de president veel zegt, maar weinig doet.

In gesprek met AllAfrica, een Afrikaanse nieuwssite, benadrukt Samuel Nsubuga van de African Center for the Treatment and Rehabilitation of Torture Victims dat het hoog tijd wordt dat daders voor het gerecht worden gebracht. ‘Er is een leemte waarvan we echt willen dat de gerechtelijke instellingen ze opvult.’

‘Ik ben altijd optimistisch over de toekomst van Oeganda’, besluit Nyeko. ‘Maar ik denk dat er nog veel moet gebeuren – en dringend. We moeten verder kijken dan de retoriek. Dit zijn systematische kwesties. Daders moeten ter verantwoording geroepen worden en slachtoffers moeten een schadevergoeding krijgen.’