EU mag subsidies inhouden om de rechtsstaat te beschermen: vooral Polen en Hongarije geviseerd

De Hongaarse premier Viktor Orbán en de Poolse premier Mateusz Morawiecki kijken uit het raam tijdens een bezoek van Orbán aan Polen (2018)

Kancelaria Premiera / Flickr (CC0)

De Europese Unie kan subsidies aan een lidstaat schorsen als daar de rechtsstaat geschonden wordt. Hongarije en Polen waren daartegen in beroep gegaan, maar eergisteren oordeelde het Hof van Justitie van de EU dat de verordening daarover wel degelijk wettelijk is. Dit heeft grote gevolgen.

Tien lidstaten namen het op voor de verordening: België, Denemarken, Duitsland, Ierland, Spanje, Frankrijk, Luxemburg, Nederland, Finland en Zweden.

De Belgische premier Alexander De Croo reageerde onmiddellijk: ‘Het Hof van Justitie van de EU kan niet duidelijker zijn. Lidstaten die de EU-waarden afwijzen, kan EU-geld worden geweigerd. Dit baanbrekende arrest is een essentiële stap op weg naar de bescherming van de rechtsstaat in Europa.’

Wat zegt het Hof?

Volgens Hongarije en Polen is de Commissie niet bevoegd om de rechtsstaat te beschermen. Maar volgens het Hof slaan zij de bal mis. De verordening heeft immers niet tot doel om de rechtsstaat te beschermen, maar wel de begroting van de EU. En de rechtsstaat (een onafhankelijke rechterlijke macht) is nu eenmaal noodzakelijk voor een correcte besteding van EU-middelen. Want: als de rechterlijke macht gecontroleerd wordt door de regering, is er geen onafhankelijke controle op de goede besteding van de subsidies.

‘Ook ná hun toetreding tot de EU moeten lidstaten de EU-waarden blijven respecteren.’

Het is een financiële maatregel ter bescherming van het EU-budget en daar is de EU wel degelijk bevoegd voor. Er is ook geen straf voorzien. Een schorsing van subsidies is geen straf, maar gewoon een ‘bescherming van de begroting’.

Het Hof zegt ook dat je niet van je rechten als EU-lidstaat kan genieten als je de rechtsstaat niet respecteert.

Nog een opvallende uitspraak van het Hof: een onafhankelijke rechterlijke macht is niet alleen een voorwaarde waaraan kandidaat-lidstaten moeten voldoen om tot de EU te kunnen toetreden, maar ook een voorwaarde waaraan lidstaten moeten blijven voldoen tijdens hun lidmaatschap. Ze kunnen er zich na hun toetreding niet van bevrijden.

‘Grote stap vooruit, maar…’

‘Dit is een grote stap vooruit’, reageert Bruno Lietaert, rechter aan het arbeidshof in Gent en voorzitter van de Vlaamse magistratenvereniging Magistratuur en Maatschappij. ‘Maar: deze verordening geldt enkel als er een band is tussen het aantasten van de rechtsstaat en Europees geld. De Europese Commissie zal dit moeten aantonen. Dit mechanisme kan dus niet gebruikt worden voor puur interne schendingen van de rechtsstaat.’

De Commissie kan dus enkel optreden als de schending van de rechtsstaat het beheer van de subsidies in gevaar brengt. Als er een schending is, maar die brengt het beheer van de subsidies niet in gevaar – met andere woorden: er is geen verband tussen de maatregel die rechtsstaat schendt en het beheer van de subsidies – kan de Commissie de subsidies niet schorsen.

‘Veel maatregelen die de afgelopen jaren de onafhankelijke rechterlijke macht in Polen afbraken, zouden dus toch nog de dans ontspringen’, zegt Lietaert. ‘Voor die maatregelen blijft artikel 7 van het Verdrag van de Europese Unie de enige piste.’

‘Dit mechanisme kan niet gebruikt worden voor puur interne schendingen van de rechtsstaat.’

Dat artikel beschermt de rechtsstaat en bevat een procedure om lidstaten een straf op te leggen: opschorting van hun stemrecht in de Raad. Die procedure loopt tegen Polen én Hongarije, maar is al jarenlang geblokkeerd binnen de Raad van de lidstaten omdat er unanimiteit voor vereist is. En beide landen steunen elkaar.

Hongarije en Polen voerden ook aan dat er geen definitie bestaat van ‘rechtsstaat’. Dat veegt het Hof droog van tafel: hoe EU-lidstaten het begrip rechtsstaat invullen, is ‘zeer grondig uitgewerkt’ in rechtspraak, aldus het Hof.

Hongarije en Polen hebben dit zélf erkend in hun eigen rechtsstelsels. Er is dus wel degelijk een gedeelde opvatting van het begrip ‘rechtsstaat’.

Waarom Polen en Hongarije?

‘De Commissie moet nu subsidies inhouden’, verduidelijkt Lietaert.

Polen en Hongarije waren tegen de verordening in beroep gegaan omdat ze erg veel te verliezen hebben. Beide landen behoren immers tot de grootste ontvangers van EU-subsidies. Zonder dit geld komen hun nationale begrotingen in de problemen. De Commissie kan ook de subsidies uit het Herstelfonds inhouden, bedoeld om de economische schokken van de pandemie op te vangen. Het gaat om gigantische bedragen.

En de Commissie kan de procedure effectief meteen tegen hen lanceren. Ze schenden immers al jarenlang de meest fundamentele beginselen van de rechtsstaat. Allebei onderwierpen ze de rechterlijke macht aan de regering via een jarenlang en complex juridisch proces waarbij ze stapsgewijs wijzigingen doorvoerden.

Allebei onderwierpen ze de rechterlijke macht aan de regering via een jarenlang en complex juridisch proces.

In Hongarije begon dat meer dan tien jaar geleden, in Polen ongeveer zes jaar geleden. De verordening kwam in 2020 dus rijkelijk laat en veel ogenschijnlijk onomkeerbare schade is al aangericht.

In Polen is een sluipende staatsgreep bezig. Met strenge maatregelen en politieke benoemingen kreeg de regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) de ene rechtbank na de andere in haar greep, van gewone rechtbanken tot de hoogste van het land.

Rechters die zich kritisch uitspreken, krijgen een tuchtprocedure aan hun been. En er is ook de zogenaamde Muilkorfwet, die Poolse rechters verbiedt om Europees recht toe te passen.

Het Hof van Justitie oordeelde eerder al dat de tuchtprocedures van de Poolse regering tegen rechters niet kunnen in de EU. Normaal dient een tuchtprocedure om rechters te straffen wegens deontologische fouten. Maar de Poolse tuchtkamer kan rechters straffen voor de inhoud van rechterlijke beslissingen. Het Europees Hof ziet daarin een vorm van politieke beïnvloeding van rechterlijke beslissingen. Dit is ongehoord in een rechtsstaat.

Daarvoor krijgt Polen dwangsommen opgelegd, maar het weigert die te betalen. Dankzij de verordening van 2020, die door het Hof van Justitie nu in stand gehouden wordt, kan de Commissie beginnen met afhouden van de subsidies voor Polen, bedoeld voor de dwangsommen. ‘Naar verluidt zou de Commissie er weldra mee beginnen’, zegt Bruno Lietaert.

De Hongaarse regering pleegde fraude met Europese subsidies door bijvoorbeeld bouwcontracten met dat geld enkel toe te kennen aan bevriende zakenmannen. Die konden zo een imperium uitbouwen en met winsten alle grote media opkopen. Zo ‘hielpen’ Europese subsidies de Hongaarse premier Orbán om journalistiek om te vormen tot staatspropaganda.