Europese Unie haalt Oekraïne binnen, Rusland zet voet tussen de deur

![© Pieter Stockmans](//images.mo.be/sites/default/files/styles/3_2_standard_photo_format__wide_/public/field/image/54293_95418_p8kDZG.jpg?itok=DPceXOP0 " Maidan-activiste Kateryna Kruk voerde jarenlang campagne voor de visumvrijstelling en de associatieovereenkomst met de EU. Hier staat ze op het Maidanplein, een dag nadat de Nederlandse Senaat de associatieovereenkomst finaal goedkeurde. Het woord op de affiche achter haar is "vrijheid".")

Maidan-activiste Kateryna Kruk voerde jarenlang campagne voor de visumvrijstelling en de associatieovereenkomst met de EU. Hier staat ze op het Maidanplein, een dag nadat de Nederlandse Senaat de associatieovereenkomst finaal goedkeurde. Het woord op de affiche achter haar is “vrijheid”.

© Pieter Stockmans​

‘Beeld je in dat er geen grenzen zijn in Europa’, vraagt de populaire Oekraïense zanger Pianoboy aan duizenden fans op het feeëriek verlichte Sofiaplein voor de elfde-eeuwse Sint-Sofiakathedraal in Kiev. Hij zet John Lennons Imagine in. Twee weken na het concert zal een droom uitkomen: Oekraïners zullen, na bijna zeven jaar onderhandelen met de Europese Unie en herhaaldelijk uitstel, zonder visum kunnen reizen in de Schengenzone. En over twee dagen, dat weten Pianoboy en zijn fans hier nog niet, zal de Nederlandse Senaat de associatieovereenkomst met de EU goedkeuren.

Deze twee historische ontwikkelingen zijn tegelijk ook het eindpunt van grote hervormingen die Oekraïne integreren in de politieke, culturele en economische sfeer van de EU.

‘Vrijheid is onze religie’, staat op een reusachtige poster op het Maidanplein. ‘Drie jaar geleden stond ik hier ook met mijn dochter, aan het begin van de revolutie’, zegt Olga Mikhaylovna, zelf pianolerares aan een gerenommeerde muziekschool in Kiev, terwijl ze na het concert naar huis wandelt. ‘De sfeer was even feestelijk als vandaag. Toen we thuis de televisie aanzetten, zagen we de oproerpolitie op de demonstranten inslaan.’

Uiteindelijk zouden die dagen minstens honderd mensen doodgeschoten worden. President Janoekovitsj vluchtte, in de plaats kwam een pro-Europees regime.

Aan metrostation Arsenalny toont Olga de oude gebouwen waar de soldaten van de tsaar tijdens de revolutie van 1917 slaags raakten met arbeiders in de wapenfabriek aan overkant van de straat. De kogelgaten zijn nog altijd zichtbaar. ‘Oekraïne heeft een voorgeschiedenis van opstanden tegen Rusland’, zegt Olga.

Op elke straathoek zien we de affiches van de regering met in koeien van letters безвіз, of: “zonder visum”. Op de grond slingeren kranten met grote krantenkoppen: Visa-Free At Last! Europe opens to Ukraine. De twaalf gouden sterren zijn alomtegenwoordig.

Eén dag na de speech van president Petro Porosjenko op de ondertekeningsceremonie van de visumvrijstelling in het Europees Parlement op 17 mei – Kiev zinderde die dagen nog na van het Eurovisiesongfestival – haastte Olga zich naar het officiële paspoortkantoor om een nieuw biometrisch reispaspoort aan te vragen. Daarmee kan ze visumvrij naar Nederland reizen, waar ze een maand zal verblijven bij de familie van Nederlandse expats. Ze gaf jarenlang pianoles aan hun kinderen.

Pianolerares Olga Mikhaylovna woont in een oud familiehuis dat honderd jaar familiegeschiedenis ademt. ‘Oekraïne heeft een voorgeschiedenis van opstanden tegen Rusland’, zegt Olga.

© Pieter Stockmans​

De associatieovereenkomst zal een grotere invloed hebben op de economie en de integratie van Oekraïne in Europese markten. Dit is geen lidmaatschap, maar wel het centrale kader dat de graad van integratie van Oekraïne in de EU bepaalt: het bevordert diepere politieke en economische banden.

Gisteren, aan de vooravond van de EU-Oekraïnetop die vandaag in Kiev begint, hebben alle EU-lidstaten de associatieovereenkomst officieel bekrachtigd.

‘De associatieovereenkomst verankert onze relatie in een duidelijk en stabiel juridisch kader’, zegt Europees commissaris voor uitbreidingsonderhandelingen Johannes Hahn. ‘Oekraïense bedrijven zullen meer kunnen uitvoeren naar Europese en wereldwijde markten.’

Gisteren, aan de vooravond van de EU-Oekraïnetop die vandaag in Kiev begint, hebben alle EU-lidstaten de associatieovereenkomst officieel bekrachtigd.

Igor Vytovtov zou ervan kunnen profiteren. Igor kwam uit het door oorlog geteisterde Donetsk naar de hoofdstad om hier een kleine onderneming op te richten. Achter een donkere hangar in een wat verloederde buurt toont hij ons zijn stoffige werkatelier. Overal staan designvoorwerpen die hij beeldhouwt uit steen. Als IDP ontving hij een startkapitaal van de Verenigde Naties. Maar door de economische crisis en de dalende lonen heeft hij weinig klanten.

‘Mensen besteden hun karige loon niet aan luxegoederen zoals decoratie voor huizen’, zegt hij. ‘Ik wil van de visumvrijstelling gebruikmaken om in de EU klanten en zakencontacten te zoeken, en een marktonderzoek te doen. Anders is mijn bedrijf ten dode opgeschreven. Als we wat winst zouden maken, zouden we een showroom kunnen openen in Kiev en onszelf promoten via reclame en het internet.’

Het klinkt onbereikbaar, net als Lennons Imagine, maar Igors plannen symboliseren wel de gretigheid van Oekraïense kmo’s. ‘VN-subsidies zijn goed, vrijhandel is beter’, zegt hij. ‘Als we meer kunnen uitvoeren naar de EU, wat met de associatieovereenkomst gaandeweg mogelijk zou moeten worden, zou de Oekraïense economie kunnen groeien.’

Vorige maand maakte de Europese Commissie bekend dat de uitvoer van Oekraïne naar de EU met 24 procent is toegenomen vergeleken met dezelfde periode in 2016. De verwachting is dat dit nog zal toenemen als exportquota’s zullen stijgen in toepassing van de associatieovereenkomst.

Igor Vytovtov (l) met zijn zakenpartner in het werkatelier van hun kmo. Ze hopen met de visumvrijstelling makkelijker zakencontacten te vinden in de EU, en met de associatieovereenkomst meer te kunnen uitvoeren naar Europese markten.

© Pieter Stockmans​

Oorlog als politieke opportuniteit

De EU komt tegemoet aan de behoefte van bewegingsvrijheid en vrijhandel, maar alleen als er een belang is. In maart kreeg Georgië al de visumvrijstelling, in juni was het de beurt aan Oekraïne. Georgië en Oekraïne zijn de twee belangrijkste landen waar pro-Europese “kleurenrevoluties” plaatsvonden en gewapende conflicten woedden. De beide landen hebben een verregaande samenwerking met de NAVO en willen lid worden.

Georgië en Oekraïne zijn samen met Moldavië de strategisch belangrijke ex-Sovjetunielanden die een diepere integratie met de EU willen. Voorlopig kregen alleen deze landen van de EU een associatieovereenkomst en een visumvrijstelling. Waarom deze drie landen? Het zijn tegelijk de drie landen waar pro-Russische separatisten of Rusland zelf gebieden hebben afgescheiden. Moldavië heeft Transnistrië, Georgië heeft Zuid-Ossetië en Abchazië, Oekraïne heeft Donetsk en Loegansk.

Dat is de Russische voet tussen de deur die Oekraïne achter zich dichttrekt als de Oekraïense president Petro Porosjenko zegt dat de Europese integratie van zijn land de definitieve scheiding met het Russische rijk betekent.

Het is maar de vraag of de EU aan Oekraïne én visumvrijstelling én associatieovereenkomst had gegeven zonder de oorlog met Rusland.

Op korte termijn schiet Rusland zichzelf in die voet: de regeringen van Georgië en Oekraïne hebben juist een sterkere onderhandelingspositie gepuurd uit de Russische agressie: die schaart hun bevolkingen achter een pro-EU koers en creëert een gevoel van urgentie in Brussel.

Na de Russische annexatie van de Krim riepen Europarlementsleden op om Oekraïne de visumvrijstelling snéller te gunnen, als ‘signaal aan de opstandelingen dat de EU hun roep had gehoord’. Het is dus maar de vraag of deze landen én een visumvrijstelling én een associatieovereenkomst hadden gekregen - anders geformuleerd: of de EU Oekraïne wel had kunnen binnenhalen - zonder de oorlog met Rusland.

Ook is er geen alternatief meer voor het Europese pad: politieke en economische relaties met Rusland zijn afgesloten door de oorlog. In die oorlog wordt al drie jaar geen militaire overwinning geboekt. De NAVO steunt het Oekraïense leger maar wil liever geen open militair conflict met Rusland. Maar met soft power worden wel hearts and minds gewonnen. De EU geeft de presidenten van Moldavië, Georgië en Oekraïne tastbare verbeteringen van het dagelijks leven in hun landen. Zij kunnen dan aan de bevolking zeggen dat het beter is om de centrale regering te volgen, dan pro-Russische separatisten of Rusland.

Toch heeft de EU na de gretigheid van het begin lang geaarzeld om de politieke opportuniteit van de oorlog te verzilveren. Er gingen nog drie jaar voorbij waarin Oekraïense politici beloftes deden die ze niet konden waarmaken omdat de EU toch strenger was geworden. Dat ondermijnde de geloofwaardigheid van de EU en de Oekraïense politici bij de Oekraïense bevolking.

‘Daarom zijn de associatieovereenkomst en de visumvrijstelling mijlpalen’, zegt Sergiy Sydorenko van Evropeiska Pravda, de belangrijkste nieuwssite die de ontwikkelingen rond de Europese integratie van Oekraïne volgt.

Sovjetsymbolen op een gewelf in het Nationaal Museum van de Geschiedenis van Oekraïne in de Tweede Wereldoorlog.

© Pieter Stockmans​

Uit de Sovjetsfeer, in de Europese sfeer

‘De EU wordt realiteit, in plaats van de andere kant van de gevangenis’, zegt Sydorenko. ‘De visumvrijstelling en de associatieovereenkomst zullen een nieuw mentaal perspectief openen. Hoe Oekraïners zichzelf zien, zal op termijn veranderen: niet langer als “ex-Sovjetunie”, maar als “toekomstig Europa”. Ook in West-Europa herkennen nog maar weinig mensen Oekraïne als een land dat dichter bij de EU staat dan bij Rusland. Dat kan nu beginnen veranderen.’

Tot 1997 moesten Oekraïners naar Moskou om een visum te vragen om te kunnen reizen. Veel Europese landen hadden nog geen ambassades in Kiev. ‘We waren geïntegreerd in de Sovjetruimte en wisten niks over de rest van Europa’, zegt Sydorenko. ‘Ik werd geboren in Moldavië, mijn moeder is Russische, mijn vader is Oekraïens. Zo goed als alle Oekraïners hebben familie in Rusland of ergens anders in de voormalige Sovjetunie.’

Hoe Oekraïners zichzelf zien, zal op termijn veranderen: niet langer als ex-Sovjetunie, maar als toekomstig Europa.

Maar Oekraïne heeft ook een “westerse” geschiedenis. ‘Polen en Oekraïne hadden in de middeleeuwen, minstens tegelijk met West-Europa, al democratische grondwetten’, zegt Maria Mezentseva. Het is niet zo dat de EU ons wil inlijven, integendeel: onze toegang tot de Europese sfeer laat ons toe om onszelf terug te vinden.’

Maria Mezentseva is projectmanager bij de EU Ukraine Business Council en deed stage in het Europees Parlement in Brussel. Ze is gemeenteraadslid van de stad Kharkiv voor de christendemocratische partij Samopomich. ‘We zijn neoliberaal conservatief, zoals Margaret Thatcher’, zegt ze.

Haar collega Anna wijst erop dat de scheiding van Rusland pijnlijk is. ‘Rusland was altijd onze grote broer die ons zou beschermen tegen anderen, nu moeten anderen ons tegen Rusland beschermen. Dit gaat niet over haat tegen Russen. Kijk naar mij: mijn eigen vader is Russisch.’

Door de visumvrijstelling zullen Oekraïners vrijer en makkelijker naar de EU kunnen reizen. Het leven in de buurlanden Polen, Slowakije en Hongarije zal een referentie zijn. Oekraïners die andere standaarden leren kennen, zullen hun eigen overheid daaraan willen houden. Sommigen zullen legale wegen zoeken om te verhuizen. De regering zal de druk voelen om in te zetten op economische groei.

Concurrentiestrijd met Rusland

Dat de EU een opheffing van de visumplicht voor Oekraïense burgers ziet als “wapen” in de concurrentiestrijd met Rusland, lees je in officiële beleidsteksten: ‘De aanpak probeert de betrekkingen te consolideren met landen die een “Europees pad” volgen. Zeker met Oekraïne, waar de EU een toenemende concurrentie ondervindt van Rusland over de strategische oriëntatie van Oekraïne.’

Hierover bestaat brede overeenstemming in het Europees Parlement. Ook de fractie van de N-VA, die doorgaans terughoudend staat tegenover maatregelen die migratie uit het oosten zouden kunnen aanwakkeren, stemde voor de visumvrijstelling. Ze geven voorrang aan geopolitieke overwegingen en onderscheiden zich op dat vlak van de extreemrechtse fractie waar Vlaams Belang deel van uitmaakt.

‘Om aan president Poetin te tonen dat zijn handelingen niet zonder gevolgen blijven, moet de EU meer toegewijd zijn om Oekraïne te helpen op weg naar democratie’, zegt N-VA Europarlementslid Mark Demesmaeker. ‘Als we dat niet doen, riskeren we dat Oekraïners de hoop verliezen en onder Russische invloed komen. Als Poetin het concept van de “Russische wereld” promoot en soft power gebruikt, dan moet de EU dat ook doen: werken met de burgers in Oekraïne en een onafhankelijke civiele maatschappij ondersteunen.’

Volgens Oleksandr Sushko, bestuurslid van de International Renaissance Foundation, de Oekraïense afdeling van Open Society Foundations van de Hongaars-Amerikaanse zakenman George Soros, is het voor Oekraïners niet meteen duidelijk dat het westerse pad beter is dan het Russische.

‘Dat moet bewezen worden’, zegt Sushko. ‘Oekraïners hebben nog geen bewijs van het feit dat de leiders de goede keuze hebben gemaakt door in 2014 een pro-Europese opstand te leiden. Russische media proberen hen ervan te overtuigen dat ze een verkeerde keuze hebben gemaakt. Maar Rusland heeft geen visumvrijstelling, Oekraïne wel. In dit deel van de wereld vergelijken mensen de trajecten van Rusland en Oekraïne.’

‘De hervormingen zullen het verschil tussen het EU-traject en het Rusland-traject voor Oekraïne tastbaar maken in het dagelijks leven. Zonder de wortel van de visumvrijstelling zouden die hervormingen ons vele decennia hebben gekost. Ook de mensen die niet onmiddellijk gebruik kunnen maken van visumvrij reizen, zullen een beter bestuurd land krijgen.’

Dat is de soft power van de EU: landen zover krijgen om hervormingen door te voeren die deze landen aansluiten op de bestuurssystemen van de EU.

Overal in het straatbeeld: de affiches van de regering met in koeien van letters безвіз, of: “zonder visum”.

© Pieter Stockmans​

Ngo’s als verlengstuk van EU-beleid

Oleksandr Sushko geeft met de International Renaissance Foundation en het geld van George Soros een grote push aan het succes dat Oekraïne moet onderscheiden van Rusland door lokale Oekraïense ngo’s te financieren om EU-integratieprocessen op te volgen.

De aanwezigheid van lokale ngo’s helpt de EU om te zeggen dat er een sterk pro-Europees sentiment is in de landen die geïntegreerd worden. Ook is het de bedoeling om een kritische civiele maatschappij te vormen. Moest de Oekraïense regering de integratie in EU-bestuurssystemen terugschroeven, dan is er een tegenmacht die ook over kennis en maatschappelijke invloed beschikt om de bevolking te mobiliseren rond de EU-integratieprocessen.

Er zijn nauwe banden tussen de ngo’s en de EU-instellingen zelf. De EU-delegatie in Oekraïne gaat steevast bij de ngo’s te rade voor een tweede opinie rond vooruitgang in het hervormingsproces. ‘Wij zijn bijna hun consultants’, zegt Iryna Sushko, directeur van Europe without Barriers.

Met de steun van George Soros vormt de EU een kritische civiele maatschappij in Oekraïne, in staat om de bevolking te mobiliseren als de regering de integratie in EU-bestuurssystemen zou terugschroeven.

Tijdens de zeven jaar van onderhandelingen hebben zij bergen lobbywerk verzet. De Oekraïense overheid was niet altijd even gemotiveerd om de vereiste hervormingen door te voeren op het vlak van migratie, veiligheid, identiteitsdocumenten, corruptiebestrijding en fundamentele rechten. De EU gebruikt zulke organisaties indirect om druk uit te oefenen op de regering.

Een belangrijke overwinning van Europe without Barriers was transparantie. ‘Na intensief lobby- en campagnewerk zijn we erin geslaagd om het Actieplan rond visumvrijstelling publiek beschikbaar te maken’, zegt Sushko. ‘Anders zou de civiele maatschappij geen standaard hebben gehad om het werk van de regering aan af te toetsen. Zo konden we een methodologie van monitoring opmaken, gebaseerd op een model van het European Stability Initiative van Gerald Knaus die het pad van de Balkanlanden richting EU-lidmaatschap monitoren.

Binnen het Eastern Partnership Civil Society Forum van de EU was Iryna Sushko nationaal coördinator van een Oekraïens platform van 220 ngo’s. Regelmatig komen de belangrijkste ngo’s van de zes landen van het Oostelijke Partnerschap samen in dat forum om de EU-integratieprocessen in hun landen door te lichten en te werken aan een gezamenlijke strategie. Er zijn ambtenaren van de EU aanwezig. Op 18 mei was Sushko nog in Brussel op de meest recente bijeenkomst.

Ook de Oekraïense afdeling van de internationale corruptie-watchdog Transparency International wordt gefinancierd door International Renaissance Foundation van Soros. Zij hebben nog een belangrijkere rol dan Europe without Barriers.

Anti-corruptie instellingen oprichten was de belangrijkste hervormingseis om de visumvrijstelling te krijgen en tegelijk het meest riskante domein waarin de overheid hervormingen zal proberen terugschroeven. Corruptiebestrijding raakt namelijk aan diepgewortelde en gevestigde belangen in Oekraïne. Een sterke watchdog als Transparency International is geen overbodige luxe.

Een sticker met de woorden “vernietig corruptie” aan een officieel paspoortkantoor waar inwoners van Kiev aanschuiven om een nieuw biometrisch paspoort aan te vragen. Daarmee kunnen ze zonder visum reizen. Anti-corruptie instellingen oprichten was één van de voorwaarden om de visumvrijstelling te krijgen.

© Pieter Stockmans​

Corruptiebestrijding: echt of façade?

De EU wil een business-friendly klimaat in Oekraïne. Europees commissaris Hahn moet erop toezien dat het geld dat hij in Oekraïne pompt en de voordelen van vrijhandel dankzij de associatieovereenkomst niet beperkt blijven tot een klein clubje oligarchen. Die oligarchie, de corruptie en de interne vriendjespolitiek schrikken investeerders immers af.

‘Corruptie is nog altijd het belangrijkste obstakel voor de politieke en economische ontwikkeling van Oekraïne’, zegt Hahn. De commissaris is in Kiev om het EU-Ukraine Anti-Corruption Initiative in te huldigen. De Georgische Eka Tkeshelashvili, vicepremier, minister van Buitenlandse Zaken en minister van Justitie onder voormalig Georgisch president Mikheil Saakasjvili, zal het initiatief leiden -het zoveelste signaal dat Oekraïne en Georgië onder EU-impuls gelijkaardige trajecten volgen.

Met een budget van 16 miljoen euro, voorzien door de EU en de Deense Ontwikkelingssamenwerking, is dit het grootste EU anti-corruptie steunprogramma tot nu toe. Via dit initiatief zal de Europese Commissie de capaciteit opdrijven van de nieuwe anti-corruptie instituten, de parlementaire anti-corruptie commissie én de anti-corruptie ngo’s.

Voor de verzamelde Oekraïense pers en MO* spreekt Hahn klare taal: ‘Ik ben te laat op deze persconferentie omdat ik met de president sprak over zorgwekkende ontwikkelingen. De hervormingen om de visumvrijstelling te krijgen, zijn onomkeerbaar. Terugschroeven kan niet. We zijn bezorgd dat de onafhankelijkheid van het nieuwe Nationaal Anti-Corruptie Bureau nu al verhinderd wordt. Het Agentschap voor de Preventie van Corruptie moet dringend zijn mandaat beginnen uitvoeren. En de amendementen die anti-corruptie ngo’s verplichten om hun vermogen in hetzelfde online-aangifteregister in te dienen als publieke ambtenaren, zijn een vergissing.’

Ngo’s en iedereen waarmee zij samenwerken, zouden op dezelfde manier aangifte moeten doen als publieke ambtenaren, en onderworpen worden aan dezelfde criminele verantwoordelijkheid, ook al hebben zij niet dezelfde macht en toegang tot publieke middelen als regering.

‘Pro-EU én anti-EU partijen stemmen samen tegen ngo’s die corruptie blootleggen. Denk niet dat de politieke klasse in Oekraïne per se pro-westers is.’

‘Ngo’s, waaronder Transparency International Ukraine, zijn deel van een werkgroep met parlementsleden en kabinetsmedewerkers van de president. Zij zoeken naar oplossingen’, zegt vicepremier Ivanna Klympush-Tsintsadze na de persconferentie tegen MO*.

Maar Transparency International weigert om in de werkgroep te zetelen zolang de amendementen niet worden ingetrokken. Oleksandr Kalitenko van Transparency International in Kiev spreekt zelfs van ‘de contrarevolutie in het parlement’.

Pro-revolutie én anti-revolutiepartijen stemmen samen tegen ngo’s die corruptie blootleggen: de parlementaire fracties Bloc Petro Porosjenko van de president, Volksfront van ex-premier Arseniy Jatsenjoek én Oppositie Blok van de afgezette president Viktor Janoekovitsj. Die pro-Russische partij werd mede opgericht door Paul Manafort, adviseur van Donald Trump tijdens diens verkiezingscampagne.

‘Dit is hun wraak omdat wij samenwerken met de EU om hun corrupte schema’s op te doeken’, zegt Kalitenko. ‘Denk niet dat de politieke klasse in Oekraïne, zelfs na de Maidan opstand, per se pro-westers is. Als de EU ons geen duidelijkheid wil verschaffen over lidmaatschap, heeft dat ook met onszelf te maken. We mogen dat niet afwimpelen op populisme en xenofobie in West-Europa. De EU vertrouwt ons niet. We zijn een land zonder Rusland én zonder duidelijke EU-toekomst. We bengelen ergens tussenin.’

De anti-corruptie ngo’s zouden Oekraïne alleen maar negatieve ratings in de Corruptie-Index van Transparency International geven om financiering te kunnen blijven ontvangen van buitenlandse donoren zoals George Soros. Ze zouden verraders zijn die buitenlandse financiering ontvangen om het nationale belang te schaden. Dat discours verschilt weinig van wat er in Hongarije te horen valt. Daar hitst de regering van premier Viktor Orbán de bevolking al jaren op tegen George Soros en de ngo’s die hij steunt.

‘Critici het zwijgen opleggen door aanvalspropaganda tegen hen te verspreiden, dat kennen wij goed van tijdens de Sovjetperiode. Het kan leiden tot grootschalige protesten op straat. Ik volg de protesten tegen de antidemocratische tendens in onze buurlanden Hongarije, Polen en Roemenië. EU-lidstaten nota bene’, zegt Kalitenko.

Een EU-lidstaat, Hongarije, voert een propagandacampagne tegen Soros en de door hem gesteunde ngo’s, terwijl landen buiten de EU zijn steun krijgen om het pad naar de EU kracht bij te zetten. Dat is schizofreen.

“Vrijheid is onze religie”: deze reusachtige affiche op het Maidanplein sinds Kiev gaststad was voor het Eurovisiesongfestival in mei 2017.

© Pieter Stockmans​

Opschorting van visumvrijstelling als nucleair wapen

In het akkoord over de visumvrijstelling is een opschortingsmechanisme voorzien. Als hervormingen worden teruggeschroefd, kan de de EU de visumplicht tijdelijk opnieuw invoeren. ‘Aanvankelijk kon dat enkel als een groot aantal Oekraïners illegaal naar Europa zou komen’, zegt Kalitenko. ‘Toen we vorige zomer zagen dat Bloc Petro Porosjenko en Volksfront hun mannetjes probeerden te installeren in de nieuwe anti-corruptie instellingen begonnen we te lobbyen bij de Europese Commissie.’

Toen de Europese Commissie ermee instemde om het terugschroeven van anti-corruptie hervormingen toe te voegen aan de redenen voor een opschorting, maakte president Porosjenko plots een positieve bocht. ‘Het opschortingsmechanisme als nucleair wapen: visumvrijstelling geven en achteraf intrekken is machtiger dan visumvrijstelling niet geven’, zegt Kalitenko. ‘Geen enkele Oekraïense politicus wil politieke zelfmoord plegen door verantwoordelijkheid daarvoor te moeten dragen. Dit is een voorbeeld van soft power van de EU in tandem met lokale ngo’s. De Europese Commissie zal nu zeven jaar lang ten minste een keer per jaar naar Oekraïne komen om een rapport op te maken.’

Samen met 80 andere ngo’s die de hervormingen opvolgen zal Transparency International officiële schaduwrapporten opmaken met de steun van de Zweedse Ontwikkelingssamenwerking.

‘Het nucleaire wapen van de EU: visumvrijstelling geven en achteraf intrekken - geen enkele president wil dat op zijn geweten - is machtiger dan niks geven.’

‘De Oekraïense civiele maatschappij wil niks liever dan echte hefbomen om de Oekraïense regering te doen bewegen, zelfs de dreiging met opschorting van de fel bevochten visumvrijstelling. We hebben niks aan een politieke klasse die cosmetische hervormingen doorvoert om voor de eigen elite de voordelen van de EU binnen te halen. Wij willen échte hervormingen die de bevolking ten goede komen’, zegt Maidan-activist Kateryna Kruk.

Het is maar de vraag of de EU de visumvrijstelling ooit zal opschorten, gezien de enorme imagoschade die daaruit zou volgen ook voor de EU zelf. Er liggen gieren op de loer om de zoveelste mislukte EU-uitbreiding in de verf te zetten.

Het Oekraïense collectief Stop Fake, een project van journalisten en professoren van de eeuwenoude Kiev Mohyla Universiteit, verzamelde alle berichten en nepnieuws over de visumvrijstelling in de Russische media, van 2014 tot nu. ‘Het patroon dat bovendrijft is dat van een volgehouden campagne van desinformatie tegen de EU-integratie van Oekraïne’, zegt Alina Mosendz van Stop Fake. Daaraan kan je zien dat Rusland de visumvrijstelling voor Oekraïne ziet als deel van een expansionistisch westers beleid.

Stop Fake ontvangt steun van de International Renaissance Foundation van George Soros, naast steun van de Britse Sigrid Rausing Trust, de Britse ambassade in Kiev en het Tsjechische ministerie van Buitenlandse Zaken.

‘Beeld je in dat er geen grenzen zijn in Europa’, vraagt de populaire Oekraïense zanger Pianoboy aan duizenden fans op het Sofiaplein voor de elfde-eeuwse Sint-Sofiakathedraal. Hij zet John Lennons Imagine in.

© Pieter Stockmans​

Oosten achter nieuw ijzeren gordijn?

Opvallend: geen enkele gesprekspartner tijdens ons onderzoek had het nog over de oorlog en Oost-Oekraïne.

Aan de vooravond van de visumvrijstelling zei de hoge vertegenwoordiger voor het Europees buitenlands beleid Federica Mogherini wel dat de EU zou ‘verder werken om het conflict in Oost-Oekraïne te beëindigen’. Maar misschien zullen de visumvrijstelling en de associatieovereenkomst het conflict alleen maar verlengen.

De opdeling tussen Oost en West in Oekraïne werd politiek en fysiek verankerd in 2014, na de opstand wegens de aarzeling van de toenmalige president Janoekovitsj om de associatieovereenkomst met de EU te ondertekenen. Nu de associatieovereenkomst er drieënhalf jaar later toch door komt, zal de verdeeldheid alleen maar verder verankerd worden. Niet alleen tussen Rusland en Oekraïne, maar in Oekraïne zelf. Omdat Rusland nog minder bereid zal zijn tot compromissen in de vredesonderhandelingen.

‘Het voelt alsof mijn land een nieuwe broek heeft gekocht en de oude weg gooide. Wij zijn de oude.’

Dat is in zekere zin tragisch voor de Oekraïners in het oosten. De belofte van integratie in de EU inspireert ook hen, maar tegelijkertijd zijn ze bang om aan de “verkeerde kant” te belanden. ‘Het voelt alsof mijn land een nieuwe jeans heeft gekocht en de oude weg gooide. Wij zijn de oude jeans’, zegt een journalist uit Donetsk die anoniem wenst te blijven. ‘Oekraïense journalisten in Kiev reageren verbaasd als ik zeg dat ik in het oosten elke dag onder de artillerie werk. Er is een totale mentale disconnect.’ Zeker nu de historische doorbraak op Oekraïne’s pad naar de EU de hoogopgeleide elite euforisch maakt, zal die mentale scheiding toenemen.

Oekraïners uit het oosten voelen de gevolgen van de oorlog, gevoerd wegens de keuze voor de EU, het hardst. En zij zullen het minst kunnen profiteren van de voordelen ervan. Zij zijn de collaterale schade.

‘Als Oekraïense patriotten waren mijn ouders blij dat de Sovjet-Unie ineenstortte’, zegt universiteitsstudente Nataliya Chugreeva uit Donetsk, dat in 2014 werd afgescheiden door pro-Russische separatisten. ‘Een kwarteeuw later leven ze opnieuw in de Sovjet-Unie. Hun stad achterlaten willen ze niet, laat staan dat ze de middelen zouden hebben. Moeder nam ontslag als lerares omdat ze niet wil lesgeven in een onderwijssysteem dat lijkt op dat van de Sovjet-Unie en waar pro-Russische propaganda alomtegenwoordig is. Ik heb schrik dat Oekraïne ons zal achterlaten achter een nieuw ijzeren gordijn.’

Nataliya voelt de gespletenheid als geen ander: ‘Binnen drie weken heb ik mijn diploma vertaler-tolk Duits en Engels aan de universiteit van Kiev. Ik heb geen geld om in Kiev een appartement te huren. Ik doe naast mijn studies nu al twee jobs om te overleven in deze stad. Het liefst wil ik reizen en werkervaring opdoen in Duitsland. Om geld te sparen, moet ik misschien eerst terug bij mijn ouders in Donetsk gaan wonen, waar we maandenlang de kelder moesten invluchten voor de bommen boven onze hoofden. Maar mijn ouders willen dat ik mijn weg zoek in de hoofdstad. Ach, mijn vroegere leven is begraven in Donetsk. Vandaag besta ik gewoon, meer niet.’

In Donetsk is er weinig toekomstsperspectief voor ambitieuze jongeren zoals Nataliya. Oekraïne houdt Donetsk onder economische blokkade. Oekraïense ultranationalisten aan de contactlijn blokkeren de weinige goederen die nog verhandeld worden. De meeste goederen komen inmiddels van Rusland en daar zijn de prijzen hoger. In Donetsk zijn de lonen nog lager en de werkloosheid nog hoger dan in de rest van het land. En Oekraïne beschouwt de universiteit van Donetsk, één van de enige plaatsen waar Nataliya met haar diploma aan de slag zou kunnen, als een “terroristenuniversiteit”.

Het EU-uitbreidingsbeleid in Oekraïne verder zetten vooraleer er een akkoord is met Rusland duwt vrede verder weg. Het on hold zetten, ondermijnt onze geloofwaardigheid als betrouwbare partner.

‘Ook Rusland geeft weinig om de ontwikkeling van de mensen in die vergeten zelfverklaarde pro-Russische volksrepublieken’, zegt Nataliya. ‘Het zijn enkel pionnen in een politieke strategie om het conflict met de EU te bevriezen tot de eisen van Rusland ingewilligd worden. Dat zie je ook aan het feit dat de meeste Oekraïners die tijdens de oorlog naar Rusland zijn gevlucht daar als tweederangsburgers behandeld worden. Ik zit tussen hamer en aambeeld.’

Het EU-uitbreidingsbeleid in Oekraïne verder zetten vooraleer er een akkoord is met Rusland duwt vrede verder weg. De vraag is of vrede met Rusland mogelijk is en of Oekraïne daarop moet wachten om de stappen te zetten die het wil zetten. En als de EU zou wachten op een akkoord met Rusland zou het de Russische strategie belonen - Oekraïne dwingen te kiezen tussen vrede of de EU - en het imago van de EU als een partner die beloftes nakomt, schaden.

De associatieovereenkomst en de visumvrijstelling zijn niet bedoeld als stappen naar vrede, maar als wapen in de hybride oorlog. Sommige Oekraïeners zullen daar beter van worden, anderen niet. Als in het Westen grenzen wegvallen, duiken er in het Oosten nieuwe op. Pianoboy mag nog veel Imagine zingen vooraleer Oekraïne tegelijk grenzeloos én in vrede is.