‘Farmaceutische bedrijven verkiezen winst boven mensenlevens’

Een rouwmars voor slachtoffers van vaccinongelijkheid.

© Tineke Dhaese

‘Het vaccin moet een gemeengoed zijn’, klonk het in april 2020 bij de EU. Maar ruim anderhalf jaar later zijn de patenten op vaccins nog steeds niet opgeheven. Vooral de Europese Commissie en grote farmabedrijven blokkeren een voorstel dat al bij de Wereldhandelsorganisatie op tafel ligt. ‘Zolang globale vaccinatiegelijkheid niet gerealiseerd wordt, zal het virus blijven muteren.’

Verschillende Belgische middenveldorganisaties, waaronder No Profit on Pandemic, Oxfam België, 11.11.11, FOS en Geneeskunde voor het Volk trokken dinsdag naar het Luxemburgplein in Brussel. Met de actie ijveren ze voor vaccinatierechtvaardigheid en roepen ze de Europese overheden op om werk te maken van de opheffing van patenten.

‘Europese regeringen maken zich zorgen over de vaccinatiegraad in eigen land, maar verliezen daarbij wel de rest van de wereld uit het oog. Wij staan hier om van onze regering en van Europa een betere globale vaccinbeschikbaarheid te eisen’, klonk het tijdens de actie in Brussel. ‘Vaccinatie moet een basisrecht voor iedereen zijn.’

‘De crisis van vaccinongelijkheid, of zelfs vaccinatie-apartheid, zal blijven duren tot de opheffing van de patenten.’

Met de actie willen de organisaties druk zetten op de Europese Commissie en farmaceutische bedrijven om de patenten op vaccins en technologieën minstens tijdelijk in te trekken. Terwijl in België de boosterprik groen licht krijgt, moeten vele lage inkomenslanden nog een eerste prik uitdelen.

Al in oktober 2020 lanceerden India en Zuid-Afrika een voorstel om tijdelijk alle patenten op geneesmiddelen en technologieën die gebruikt worden in de strijd tegen het virus in te trekken. Door afstand te nemen van het patentrecht met deze TRIPS Waiver (wat staat voor Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) zouden andere landen en bedrijven toegang krijgen tot intellectuele eigendomsrechten waardoor ze zelf ook vaccins kunnen produceren. ‘De crisis van vaccinongelijkheid, of zelfs vaccinatie-apartheid, zal blijven duren tot de patenten worden opgeheven’, aldus Aurore Guieu, teamleider bij Oxfam België.

De actie in Brussel ging vooraf aan een geplande vergadering van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Daarin stond de tijdelijke opheffing van COVID-19-patenten op de agenda. Maar door de opkomst van de nieuwe virusvariant ging die niet door en werd de raad voor onbepaalde tijd opgeschort. Tot dusver kwam de WTO niet tot een overeenkomst omdat het de toestemming nodig heeft van alle 164 leden.

De EU hinkt achterop

In april 2020 kondigde Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen aan dat ‘we het vaccin moeten produceren en exporteren naar elke hoek in de wereld’ en we de vaccins ‘beschikbaar en betaalbaar moeten maken’. Het vaccin zou een ‘universeel gemeengoed’ moeten worden. Ruim anderhalf jaar later is er weinig in werking gesteld om een globaal vaccinatiebeleid te bereiken.

Slechts 3% van de bevolking in lage inkomenslanden is volledig gevaccineerd, terwijl het percentage boven 60% zit in zowel hoge- als middeninkomenslanden. De universele beschikbaarheid van middelen en kennis zou zorgen voor een ontwikkeling van nieuwe vaccins, een opgedreven productie en een betere bescherming. Tegen het eind van dit jaar zou 40% van de populatie van elk land gevaccineerd moeten zijn. 103 landen bereikten dit nog niet.

‘De Europese Commissie deed het na een moeilijk begin nochtans vrij goed op Europees vlak. De juiste strategieën werden ingezet waardoor landen in de EU gebruik konden maken van een ‘common pool’ aan vaccins’, aldus Kristof Decoster van het International Health Policies Network. ‘Maar op vlak van globale solidariteit is de situatie nog steeds problematisch’.

Europese overheden houden al langer dan een jaar de boot af voor de TRIPS-waiver, wat hen tot de laatste tegenstanders van de tijdelijke opschorting van de patenten maakt. ‘Binnen de WTO is er een enorm machtsonevenwicht, waar de EU dwarsligt terwijl andere landen wel achter het voorstel staan van India en Zuid-Afrika,’ stelt Els Hertogen, algemeen directeur van 11.11.11, vast.

Ook de Belgische overheid sprak zich nog niet uit voor of tegen de waiver. ‘Maar dit komt op hetzelfde neer als tegen zijn’, aldus Guieu van Oxfam.

De grootste handelsorganisatie, de Internationale Kamer van Koophandel, schatte in april dat de vaccinongelijkheid wereldwijde economische verliezen zou kunnen veroorzaken tot 9,2 biljoen dollar. Niet alleen rijke, maar ook arme landen zullen de gevolgen van die ongelijkheid ondervinden. Zo berekende Oxfam dat dit een verlies van 1422 euro per capita in België zou betekenen.

‘Schaamlap voor globale solidariteit’

Overheden focusten zich vooral op COVAX, een initiatief van de Verenigde Naties en partners. Het doel was om COVID-tests, behandelingen en vaccins te versnellen en ervoor te zorgen dat ze alle landen, inclusief lage inkomenslanden, bereiken. Daarbij zouden tegen eind 2021 2 miljard vaccindosissen beschikbaar gesteld worden aan alle landen wereldwijd.

Maar september maakte het programma bekend dat het zijn oorspronkelijke doel niet zal halen. Van de 2 miljard dosissen, waren er 1,8 miljard bedoeld voor de 92 armste landen. In het beste geval zullen dat 1,4 miljard vaccins worden.

Het is niet makkelijk vaccins beschikbaar te stellen voor wie ze het meest nodig heeft. ‘Rijkere landen krijgen altijd prioriteit. Terugvallen op COVAX en donaties is dus niet voldoende’, aldus Guieu.

‘s Werelds rijkste landen kochten 89% van alle COVID-19-vaccins, en behouden momenteel de controle over 71% van de toekomstige leveringen.

Terwijl een tekort heerst in armere landen, hebben rijke landen vaak een overschot aan dosissen met een naderende houdbaarheidsdatum. Databedrijf Airfinity schatte in september dat de G7 en de EU een miljard vaccins meer hebben dan ze nodig hebben. ‘s Werelds rijkste landen kochten 89% van alle COVID-19-vaccins, en behouden momenteel de controle over 71% van de toekomstige leveringen. Volgens het databedrijf zou 10% van die dosissen vervallen tegen het eind van dit jaar, het gros daarvan bevindt zich in de EU en de Verenigde Staten.

Hier komt het pandemieverdrag in beeld, opgesteld door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) om een wereldwijd draaiboek te creëren voor pandemieën. ‘Als de patenten een jaar geleden waren opgeheven, zouden we nu in een heel andere situatie zitten. Alles inzetten op COVAX fungeert als een soort schaamlap voor de globale solidariteit’, zegt Decoster.

‘De discussie is deels verbonden met het pandemieverdrag. De Europese Commissie en Charles Michel zijn pleitbezorgers van die overeenkomst. Ze willen dat het de voorbereiding en reacties op pandemieën makkelijker maakt. Maar dit is vooral relevant voor de volgende pandemie, terwijl men op de rem staat voor huidige overeenkomsten.’

De link tussen de TRIPS waiver en het pandemieverdrag vatte Artsen Zonder Grenzen-directeur Unni Karunakara als volgt samen: ‘De Internationale Gezondheidszorg moet versterkt worden. Misschien is een verdrag nodig. Maar landen die tegen de TRIPS waiver zijn, moeten laten zien dat zij bereid zijn volksgezondheid boven bedrijfsbelangen te plaatsen. De steun is een vereiste blijk van goede trouw die nodig is voor verdere afspraken over een pandemieverdrag’.

‘Het is heel ironisch dat de WTO-top niet kan doorgaan door de nieuwe virusvariant. Dit kon vermeden worden.’

Er is dus verandering op til. Het Europees Parlement stemde met een meerderheid ten gunste van de TRIPS waiver. Verschillende beleidsmakers reageren op Twitter tegen de voortdurende patenten. Wereldwijd laten landen en organisaties zich uit over de noodzaak van de waiver.

Het Europees Burgerinitiatief ‘Geen winst op pandemie’ verzamelde al 243.000 handtekeningen voor een wetsvoorstel gericht aan de Europese Commissie. België is daarin een koploper, wat toont dat de kwestie bij burgers erg speelt. ‘Geen enkele politicus kan de blokkade van patenten nog verdedigen, er moet gewoon nog een beetje extra druk uitgeoefend worden vanuit burgers en organisaties’, zo klonk het op de protestmars.

‘No profit on pandemic’, zo luidt het bij de actievoerders.

© Tineke Dhaese

Een nieuwe letter in het alfabet

‘Het is heel ironisch dat de WTO-top niet kon doorgaan door de nieuwe virusvariant. Dit kon vermeden worden. De verplaatsing van de conferentie is heel symbolisch, als een boemerang die nu is teruggekomen’, aldus Els Hertogen van 11.11.11.

Kristof Decoster beaamt: ‘Met omikron is er terug een window of opportunity om druk te zetten zodat een compromis hoger op de agenda komt te staan.’

‘Zolang de vaccinatiegelijkheid niet gerealiseerd wordt, zal het virus in heel de wereld blijven muteren.’

Op zich zijn mutaties zoals de omikronvariant normaal. Het genetisch materiaal van het virus wijzigt op een of meerdere plaatsen, en gaat zich zo anders gedragen binnen het menselijk lichaam. Hoe dan ook, hoe meer mensen besmet geraken, zeker ongevaccineerden, hoe meer deze mutaties kunnen plaatsvinden. Naar een studie van medisch tijdschrift The Lancet over de deltavariant zijn ongevaccineerde individuen tot zo’n 13% besmettelijker dan gevaccineerden.

‘Niet-gevaccineerde zones zijn grote reservoirs voor nieuwe varianten’, zeggen de organisatoren van de mars in een toespraak. ‘Zolang de vaccinatiegelijkheid niet gerealiseerd wordt, zal het virus in heel de wereld blijven muteren. Opnieuw zullen er slachtoffers vallen, en opnieuw zullen grote farmaceutische bedrijven enorme winst boeken.’

Vooral het Globale Zuiden is slachtoffer van de situatie. Afrikaanse landen rekenen zich tot de minst gevaccineerde landen van de wereld. Over het algemeen is er een enorme lacune in rapportering, en zijn er geen vaccins of testen. Momenteel is slechts 6% van de volledige populatie op het continent tweemaal gevaccineerd.

Epidemiologen waarschuwen dat mutaties van het virus de werking van de huidige generatie vaccins dreigt te ondermijnen. Nu de wereldwijde bezorgdheid groeit over variant omikron, geeft de New York Times mee, zou het nuttiger zijn om in te zetten op globale vaccinatie eerder dan een boosterprik.

Zeg niet ‘Zuid-Afrikaanse variant’

Een van de weinige positieve gevolgen van 2 jaar pandemie is de snelheid waarmee de wetenschap vooruitgang geboekt heeft in het onderzoek naar de werking van COVID-19. De wetenschappelijke gemeenschap volgt de ontwikkeling en verspreiding van het virus van dichtbij en stuit zo op nieuwe varianten.

Op 23 november registreerden wetenschappers in Botswana 99 Sars-CoV-2 genoomsequenties. Bijna alle sequenties waren die van de deltavariant, maar drie stalen zagen er anders uit. Later die dag stuitten Zuid-Afrikaanse wetenschappers op dezelfde genomen. De nieuwe mutatie werd B.1.1.529 genoemd. Slechts drie dagen na ontdekking alarmeerde de WHO voor de vijfde variant omikron.

Alarm slaan over de omikronvariant had zijn gevolgen. De volgende dag beslisten tientallen overheden om reisbeperkingen op te leggen verschillende landen in het zuiden van Afrika, en men sprak al snel over de nieuwe ‘Zuid-Afrikaanse’ variant. Een reisverbod gold ook voor landen als Namibië, Malawi en Zimbabwe, waar nog geen bevestigde gevallen werden geregistreerd van de nieuwe variant.

Dit is opmerkelijk, omdat de omikronvariant al in Europa aanwezig was voor Zuid-Afrikaanse wetenschappers het nieuws bekend maakten. Twee mensen in Nederland waren al geïnfecteerd een week voor twee vluchten toekwamen uit Zuid-Afrika die het virus meebrachten, stelt de New York Times vast. Grenzen sluiten heeft epidemiologisch geen zin, aangezien het virus al binnen zit.

De president van Zuid-Afrika Cyril Ramaphosa becommentarieerde de beslissingen tijdens een staatsbezoek aan Nigeria: ‘Uitstekende wetenschap zou moeten toegejuicht worden, niet bestraft. Wij respecteren het recht van alle landen om de nodige voorzorgsmaatregelen te nemen om hun burgers te beschermen, maar we mogen niet vergeten dat deze pandemie samenwerking en het delen van deskundigheid vereist.’ Een reisverbod betekent economische schade, en zou andere landen ervan kunnen weerhouden om nieuwe varianten kenbaar te maken.

Intussen blijven slachtoffers onnodig vallen.

© Hans van Scharen

Hebzucht

De organisatoren van de actie van afgelopen dinsdag stelden zich op in een begrafenisstoet. In de regen droegen ze doodskisten naar het lobbykantoor van de Europese Federatie van Farmaceutische Industrieën en Verenigingen (EEFPIA). De organisatie verwijt de Big Pharma dat vele doden vermeden konden worden als de patenten vrijgegeven zouden zijn, zeker in het licht van de nieuwe variant. De deelnemers plakken de namen van overledenen aan het virus op de ramen van de lobbygroep.

‘EEFPIA is de grootste lobbygroep van farmaceutische bedrijven in Brussel, waaronder vaccinatiebedrijven als Pfizer, AstraZeneca en Johnson&Johnson’, licht Olivier Hoedeman van Corporate Europe Observatory toe in een toespraak voor het gebouw. ‘De bedrijven spenderen meer dan 5 miljoen euro per jaar aan lobbyen en zetten meer dan 25 lobbyisten in. Ze gebruiken al dat lobbyen om enige afzwakking van de patenten en intellectuele eigendomsbescherming voor de vaccins tegen te houden.’

‘De vaccins worden verkocht voor bedragen tot 24 keer hoger dan de productiekost. Dit is een gigantische winstmarge.’

‘De Europese Commissie legde quasi geen regels vast qua prijsbepaling of toegankelijkheid in onderhandelingen met de Farmabedrijven. De Commissie moet meer leiderschap tonen in toekomstige akkoorden, en blijven communiceren met burgers en consumenten over de verantwoordelijkheden van Big Pharma’, stelt Els Hertogen vast.

Het Globale Gezondheidscentrum van The Graduate Institute in Genève berekende dat de verschillende bedrijven die een vaccin ontwierpen, in totaal meer dan 6 miljard euro aan overheidsgeld ontvingen. Ondanks die publieke bijdrage voor onderzoek en ontwikkeling, maken Pfizer, BioNTech en Moderna 1000 dollar winst per seconde.

‘De vaccins worden verkocht voor bedragen tot 24 keer hoger dan de productiekost. Dit is een gigantische winstmarge. De eigenaars van farmaceutische bedrijven zijn tijdens de pandemie in minder dan een jaar miljardairs geworden. Je ziet dus waar de winst naartoe gaat’, aldus Guieu van Oxfam. ‘Als je je intellectuele eigendom openbaar maakt, kan je je vaccins niet meer verkopen aan 24 keer de kost.’

Bedrijven kunnen dergelijke prijzen vragen, omdat ze weten dat rijke landen dat kunnen betalen. Dat zegt ook een rapport van de British Medical Journal. Telkens wanneer er een nieuwe variant ontstaat, gaan de aandelen van de bedrijven de hoogte in.

Lage inkomenslanden willen en kunnen wel produceren

‘Het opheffen van patenten zijn de soort maatregelen die nodig zijn om productie te verhogen voor heel de wereld’, bemerkt Hoedeman. ‘Een jaar geleden vergaderde de EEFPIA met de Europese Commissie achter gesloten deuren, waar ze zeiden dat de farmaceutische industrie zelf genoeg vaccins kan produceren voor iedereen en dat de TRIPS waiver onnodig is. De Commissie geloofde deze loze geloftes.’

Farmaceutische bedrijven beweerden dat het onmogelijk is voor ander bedrijven om mRNA-vaccins zelf te produceren, maar deskundigen op het gebied van volksgezondheid beweren iets anders. De New York Times toonde aan dat de uitbreiding van productie naar de meest behoeftige regio’s niet alleen mogelijk is, maar van essentieel belang voor de bevolking.

‘Er wordt niet genoeg gepraat over de hebzucht van vaccinfabrikanten.’

Het openbaar maken van vaccintechnologieën zou dit proces een enorme boost geven in lage inkomenslanden. In plaats daarvan werd in juli dit jaar een samenwerking aangekondigd tussen Pfizer, BioNTech en het Zuid-Afrikaanse productiebedrijf Biovac. Het doel was om mRNA-vaccins te verdelen over het gehele Afrikaanse continent.

Hoewel dit een stap in de goede richting was, zegt Artsen Zonder Grenzen, blijft de informatie-uitwisseling beperkt en is Biovac grotendeels afhankelijk van de grote farmaceuten.

Daarnaast beweerde de CEO van Moderna, Albert Bourla, ook dat aarzeling voor vaccinatie veel hoger ligt bij lage inkomenslanden dan bij hoge inkomenslanden. ‘Velen veronderstelden dat de lage vaccinaties in die landen een kwestie van keuze was, maar dit beeld lijkt niet meer dan een verdoezeling te zijn’, stelden Tian Johnson, Stephaun E. Wallace en Maaza Seyoum in een opiniestuk bij Project Syndicate.

Het is waar dat er overal mensen zijn die hun twijfels hebben over het vaccin, maar volgens een onderzoek van medisch tijdschrift Nature Medicine, is er in lage en midden inkomenslanden zelfs een aanzienlijke grotere bereidheid – gemiddeld 80,3% — om het vaccin te nemen dan in de Verenigde Staten of Rusland.

De Israëlische volksgezondheidsexpert Hagai Levine vat de problematiek samen in een tweet: ‘Er wordt niet genoeg gepraat over de hebzucht van vaccinfabrikanten. Enorme winsten zijn zelfs niet genoeg om de patenten op te geven en massaproductie toe te staan, zodat arme landen kunnen vaccineren. Niemand is veilig en geen land is veilig als niet iedereen veilig is.’