Recordaantal inheemse kandidaten bij laatste Braziliaanse verkiezingen

Actie tegen de Belo Monte dam op de Xingu rivier in Amazonegebied in 2012

Atossa Soltani/ Amazon Watch / Spectral Q (CC BY-NC-SA 2.0)

Aan de laatste lokale verkiezingen in Brazilië, eind 2020, nam een recordaantal van 2177 inheemsen deel. Belangenverenigingen spreken over een toegenomen politiek bewustzijn omdat de gemeenschappen steeds harder onder druk staan door Bolsonaro.

De gemeente Uiramutã, in het noorden van Brazilië, heeft een nieuwe burgemeester. Benisio Roberto de Souzo won eind vorig jaar de lokale verkiezingen en mocht in januari de burgemeesterssjerp aantrekken.

Hij was de belangrijkste kandidaat op een kieslijst die volledig bestond uit leiders en vertegenwoordigers van de inheemse volkeren van de deelstaat Roraima. Het werd een klinkende overwinning voor die lijst, wat een belangrijke stap betekende voor de inheemse groepen in de regio, die allen samen in Uiramutã maar liefst 88 procent van de bevolking uitmaken.

Binnen de Macuxi-gemeenschap wordt Roberto de Souzo ook wel Tuxaua Benisio genoemd, naar de titel die een inheems leider krijgt. Aan de krant Folha de S. Paulo deed hij zijn plannen uit de doeken over hoe hij de traditionele politieke structuren van de inheemse bevolking wil behouden.

Zo wil hij de “política do malocão” toepassen, waarmee hij verwijst naar het gemeenschapshuis dat typisch is voor vele Amazonevolkeren, waar onder andere vergaderingen, feesten en andere gemeenschappelijke evenementen plaatsvinden. Het is de plek waar traditioneel overleg wordt gepleegd door de oorspronkelijke bevolking van Roraima. Ook de kieslijst die Roberto de Souzo aanvoerde kent haar wortels in dit soort van overleg.

'In andere gemeentes zijn dergelijke inheemse initiatieven voor een participatieve besluitvorming te zien. Je ziet dat bijvoorbeeld ook in de staten Minais Gerais en Pernambuco', vertelt José Augusto Sampaio, directeur van Anaí dat opkomt voor de rechten van oorspronkelijke gemeenschappen.

Een Maloca van een inheemse gemeenschap in het Colombiaanse deel van het Amazonewoud.

Diego Lizcano (CC BY-NC-SA 2.0)

Meer kandidaten dan ooit

Dat Tuxaua Benisio niet alleen was, blijkt uit cijfers van een andere belangenvereniging voor de oorspronkelijke volkeren in Brazilië, Apib. Die stelde vast dat een recordaantal van 2.177 personen uit verscheidene inheemse bevolkingsgroepen zich kandidaat stelde voor de lokale verkiezingen.

Opvallend is ook dat oorspronkelijke volkeren van het land nu expliciet mikken op deelname aan lokale verkiezingen.

Volgens de organisatie gaat het om een stijging van 27 procent ten opzichte van de verkiezingen van 2016. Daarmee kwam het aantal inheemse kandidaten voor het eerst rond de 0,4 procent te liggen. Hoewel dat op het eerste zicht weinig lijkt, stemt dat ongeveer overeen met het aandeel oorspronkelijke inwoners binnen de Braziliaanse bevolking.

In Brazilië wonen vandaag nog zo’n 900.000 personen die behoren tot een bevolkingsgroep die al op het grondgebied aanwezig was voor de Europese kolonisatie, ofwel 0,42 procent van de 213 miljoen Brazilianen.

Die inheemse bevolking bestaat uit zeker 365 verschillende volkeren die samen 274 talen spreken. De talrijkste bevolkingsgroepen zijn de Guaraní (46.000 personen), de Ticuna (26.813), de Caingangue (25.755), de Maxuci (23.182) en de Terena (19.851).

Brazilië telt 724 reservaten die speciaal voorzien zijn voor de traditionele volkeren. De reservaten beslaan samen zo’n 8.511.965 vierkante kilometer, wat neerkomt op 13,8 procent van het totale grondgebied van Brazilië.

Opvallend is ook dat oorspronkelijke volkeren van het land nu expliciet mikken op deelname aan lokale verkiezingen. Dat was eerder niet altijd het geval, schrijft de krant Folha de S. Paulo. Aanvankelijk weigerde de oorspronkelijke gemeenschap Uiramutã als gemeente te erkennen, omdat het werd opgericht op een deel van hun traditionele grondgebied. Ze weigerden daarom ook om hun stempel te drukken op het beleid door politieke deelname. Dat blijkt nu gekeerd te zijn.

Maar volgens Allan Souza Queiroz wil dat niet zeggen dat inheemse volkeren in het verleden niet probeerden te wegen op de nationale politiek. De Braziliaanse socioloog aan de Universiteit Gent legt uit: 'Na de dictatuur (van 1964-1985 was er in Brazilië een Militaire Dictatuur, red.) speelden ze een belangrijke rol in de grondwetgevende vergadering die tot de Grondwet van 1988 leidde', vertelt hij.

'Ze oefenden tijdens die vergadering in (hoofdstad, red.) Brasília druk uit zodat de Grondwet rekening zou houden met hun rechten en belangen.' Dat de inheemse bevolking vandaag überhaupt kan deelnemen aan het politieke bestuur, is te danken aan dat activisme in het verleden, benadrukt de socioloog.

Politieke strijd tegen Bolsonaro

Belangenvereniging Apib vindt het geen verrassing dat die politieke participatie net nu de hoogte in schiet. Ook in het verleden veroorzaakte onderdrukking opstoten van politieke participatie van de inheemse bevolking. Sinds het aantreden van Jair Bolsonaro als president in 2019 staan de inheemse gemeenschappen opnieuw harder onder druk. De pandemie kwam daar in 2020 nog eens bovenop en dat wakkerde het politieke bewustzijn sterk aan, aldus Apib.

In 1998 liet Bolsonaro zich als parlementslid al ontvallen: 'In tegenstelling tot de Amerikaanse cavalerie was de Braziliaanse cavalerie erg incompetent. Want de Amerikaanse decimeerde de indiaanse bevolking'. Twintig jaar later zegt hij nog gelijkaardige dingen, dat 'de indiaan aan het evolueren is' en 'alsmaar meer mens wordt, gelijk aan ons'.

De Braziliaanse president gebruikt wel vaker de term indiaan om naar de inheemse bevolking te verwijzen. Maar dat woord heeft erg negatieve connotaties, zo vertelde Daniel Munduruka, een filosoof en historicus uit de Munduruka-gemeenschap aan een Braziliaanse radiozender.

Bolsonaro voert de oorspronkelijke volkeren van zijn land internationaal als zondebok op.

Bolsonaro voert de oorspronkelijke volkeren van zijn land bovendien internationaal als zondebok op. Tijdens de Algemene Vergadering van de VN beschuldigde de president de inheemse bevolking ervan zelf de branden te veroorzaken die sinds het begin van zijn ambtstermijn grote delen van het Amazonewoud in as legden. Maar uit onderzoek blijkt dat klimaatverandering, Bolsonaro's lakse milieubeleid en ontbossing aan de basis daarvan ligt.

Volgens het wetenschappelijk magazine Nature ontmantelde Bolsonaro overheidsinstellingen die bedoeld zijn om de Braziliaanse regenwouden en de gezondheid van de inheemse bevolking te beschermen. Door een gebrek aan controles kregen mijnwerkers en houthakkers onder Bolsonaro vrij spel in het Amazonegebied. Dat zijn activiteiten die ernstige schade toebrengen aan het woud en dus ook aan de leefomgeving van de traditionele bevolking.

De dreiging van de landbouwindustrie

'Wie schuilt achter Bolsonaro? Dat is de “bancada ruralista”, een groep parlementsleden die de agro-industrie steunt. En die steunen ook het autoritaire project van de president', vertelt Souza Queiroz. Dat zegt ook parlementslid Alceu Moreira: 'De regering gaat in haar beleid volledig mee in wat de agro-industrie nodig heeft.'

Het is die agro-industrie die het traditionele grondgebied van de oorspronkelijke inwoners van Brazilië bedreigt. Grote delen van het Amazonegebied worden gebruikt voor de landbouwindustrie en monoculturen die bedoeld zijn voor export. Souza Queiroz: 'Die grootschalige landbouwprojecten dienen niet eens om de Braziliaanse bevolking zelf te voeden. De meeste landbouwgrond is in handen van de agro-industrie, die voedsel produceert voor de mondiale markt. Het meeste voedsel dat Brazilianen zelf consumeren komt van familieboerderijen.'

'Wie schuilt achter Bolsonaro? Dat is de “bancada ruralista”, een groep parlementsleden die de agro-industrie steunt.'

Ook Europa is een belangrijke importeur van Braziliaanse landbouwproducten en heeft boter op het hoofd in de vernietiging de leefomgeving van de inheemse bevolking, vindt Souza Queiroz. Uit een studie uit 2020 blijkt dat bij 17 procent van het naar de EU geïmporteerde rundvlees en 20 procent van de soja sprake was van illegale ontbossing. 'Als koper van soja is Europa medeverantwoordelijk voor ontbossing en het geweld tegen de inheemse gemeenschappen in Brazilië.'

'Behoud reservaten in het belang van de hele bevolking'

Brazilië telt 724 reservaten die bestemd zijn voor de traditionele bevolking en die onder de grondwet van 1988 bijzondere bescherming genieten. Maar de reservaten staan in de weg van Bolsonaro's economische ambities. Volgens de president staat de grootte van de gebieden niet in verhouding tot de omvang van de inheemse bevolking.

Oorspronkelijke inwoners van Brazilië en activisten protesteren in New York tegen de komst van de Belo Monte dam op de Xingu rivier in 2010.

Amazon Watch (CC BY-NC-SA 2.0)

Daarom lanceerde hij begin 2020 het wetsvoorstel om mijnbouw in die reservaten toe te laten. Ook die druk vormt een belangrijke reden dat zoveel inheemse kandidaten zich kandidaat stelden voor de verkiezingen van 2020. Volgens Apib-activiste Dinam Tuxá was de bescherming van inheems gebied zelfs hét thema dat kandidaten verbond, zelfs over de nationale partijen heen.

Het behoud van deze beschermde gebieden is niet alleen van belang voor de traditionele volkeren, zegt Souza Queiroz. 'Dit is in het belang van de hele bevolking. Er is meer dan genoeg bewijs dat zones die zijn afgebakend (als reservaten, red.) minder snel ten prooi vallen aan mijnbouw en landbouw en dat het milieu en de ecosystemen er beter beschermd zijn. Dat heeft te maken met de manier waarop de meeste inheemse gemeenschappen naar het milieu kijken. Ze zien bomen en dieren immers als deel van een grote familie.'

'Strijd op vele fronten'

Sinds de uitbraak van COVID-19 zorgen Bolsonaro's economische ambities niet alleen voor de vernieling van de leefomgeving. Mijnwerkers en houthakkers brachten ook het virus mee naar de geïsoleerde en kwetsbare gemeenschappen, stelt Apib.

Ook evangelische missionarissen ondervinden weinig hinder bij hun pogingen om de inheemse bevolking tot het christendom te bekeren en dragen op die manier bij tot de verspreiding van het virus. Daarnaast verwaarloost de regering in Brasília het bijzondere gezondheidssysteem dat werd opgezet voor mensen die in de reservaten leven.

Volgens Apib zijn de gevolgen van dat gebrekkige beleid niet te overzien. Ondertussen zouden al 162 inheemse groepen getroffen zijn door COVID-19. Ongeveer 50.000 mensen geraakten besmet en er vielen ongeveer duizend doden, hoewel alle traditionele volkeren samen niet veel meer dan 900.000 leden tellen. Dat de overheid zo weinig doet om de kwetsbare bevolking te beschermen tegen de gevolgen van de pandemie droeg daarom ook sterk bij tot de verhoogde participatie in de lokale verkiezingen, aldus Apib.

Maar José Augusto Sampaio zegt dat dit slechts een klein stukje in een veel grotere puzzel is. 'Natuurlijk is dit niet voldoende. Participatie in verkiezingen is deel van een politieke strijd die zich op vele andere fronten afspeelt: internationale campagnes, interne mobilisaties, het vormen van eigen organisaties, het smeden van allianties met andere segmenten van het maatschappelijk middenveld en ga zo maar door.'