Kan Brazilië economisch belang van mijnbouw verzoenen met waterbeheer?

Berglandschap met “barraginhas”, uitgegraven kraters om erosie te voorkomen.

© Mario Osava

De Braziliaanse staat Minas Gerais, in het zuidoosten van het land, dankt zijn naam aan de belangrijkste economische activiteit van de afgelopen eeuwen: de mijnbouw. Dat begon met goudwinning in de 17e eeuw, gevolgd door de winning van ijzer die in de 20e eeuw tot een industriële schaal groeide.

De mijnbouw concentreert zich in het “ijzeren vierkant” ofwel de Cuadrilátero Ferrífero, een bergachtig gebied van zo’n 7000 vierkante kilometer in het hart van Minas Gerais. Milieuactivisten uiten al langer kritiek op de activiteiten, maar staan tot nu toe machteloos tegenover het economische belang van de mijnbouw.

Daar lijkt verandering in te komen. Dreigende waterschaarste in de metropoolregio van hoofdstad Belo Horizonte en twee heftige mijnongevallen lijken de sentimenten te doen keren.

‘Voor het eerst voelden we hier een tekort dat we alleen kenden in het drogere noorden van de staat.’

In een periode van droogte die het hele zuidoosten van Brazilië in 2014 en 2015 trof, kampte de metropool met een ongekende watercrisis. ‘Voor het eerst voelden we hier een tekort dat we alleen kenden in het drogere noorden van de staat’, zegt Marcelo da Fonseca, directeur van het Instituut voor Waterbeheer van Minas Gerais (Igam).

Op 25 januari 2019 brak een dam van mijnafval door in Brumadinho, 35 kilometer van Belo Horizonte. Bij de tragedie kwamen 270 mensen om het leven en raakte meer dan 300 kilometer rivierwater (van de Paraopeba-rivier) vervuild met giftige modder.

Eerder, in november 2015, leidde een soortgelijk incident tot de dood van negentien mensen in Mariana, op 75 kilometer van Belo Horizonte. Toen raakte de Doce-rivier, die naar het oosten uitloopt in de Atlantische Oceaan, zwaar vervuild.

Mijndammen

Minas Gerais kent meer dan zevenhonderd van dit soort mijndammen. Daarvan verkeren er volgens recente gegevens van de Staatsstichting voor het Milieu (Feam) 33 in slechte staat.

‘We zijn gijzelaars van de mijnbouwbedrijven, ze bezetten het gebied en maken andere economieën onhoudbaar’, zegt Camila Alterthum, een van de oprichters en coördinatoren van het Cresce Institute en activist bij de Fechos Yo Cuido-beweging.

Fechos is de naam van een beschermd natuurgebied van 603 hectare, dat tot de gemeente Nova Lima behoort en grenst aan Belo Horizonte.

‘Hier ligt een bergketen die de aquifer Cauê, een waterhoudende bodemlaag, bevoorraadt. Die voorziet meer dan 200.000 inwoners van Belo Horizonte en een wijk van de aangrenzende gemeente Nova Lima van water’, vertelt Alterthum.

Watertoevoer voor Belo Horizonte

Haar actiegroep stelde in de Wetgevende Vergadering van Minas Gerais een wetsvoorstel voor om Fechos met 222 hectare uit te breiden, om meer water te kunnen leveren en de lokale biodiversiteit te versterken.

Maar Vale, het grootste mijnbouwbedrijf van Brazilië, wil twee mijnen in precies datzelfde gebied ondertussen juist uitbreiden. Als tegenvoorstel bood het bedrijf aan om een gebied twee keer zo groot te beschermen, maar daar ging de beweging niet meer akkoord. Het voorstel zou niet aan de milieudoelstellingen voldoen en gaat bovendien over een gebied dat het bedrijf nu al wettelijk moet beschermen.

‘We zijn gijzelaars van de mijnbouwbedrijven, ze bezetten het gebied en maken andere economieën onhoudbaar.’

Een ander besluit ontketende een nog heviger strijd: namelijk dat van de Raad voor milieubeleid van de regering van Minas Gerais, om een project van het bedrijf Taquaril goed te keuren om ijzererts uit het Curral-gebergte te winnen.

Dit gebergte vormt het belangrijkste landschapserfgoed van Belo Horizonte, en is daarnaast van groot belang voor het milieu en de watertoevoer voor de hoofdstad van de staat. Het projectplan kon op veel kritiek rekenen van milieuactivisten, kunstenaars en bewoners van de regio.

Droge jaren en erosie

De metropoolregio van Belo Horizonte kampt ondertussen ook met andere bedreigingen voor de watertoevoer. ‘We zitten heel dicht bij de bron, dus we zijn afhankelijk van de regen die hier valt’, vertelt Fonseca op het hoofdkantoor van Igam in Belo Horizonte.

Twee rivierbekkens leveren water aan de zes miljoen inwoners van de 34 gemeenten van het grootstedelijk gebied: de Velhas-rivier en de Paraopeba-rivier. Maar twee droge jaren brachten de toevoer ernstig in gevaar. En daar kwam het ongeval uit 2019 bij, waardoor water uit de Paraopeba te vervuild raakte om te kunnen gebruiken.

Bovendien heeft sedimentatie de watertoevoer sterk doen afnemen. De bodem stroomopwaarts is kwetsbaar voor erosie en heeft te lijden gehad onder stedelijke en landbouwuitbreiding, wegenbouw en mijnbouw, legt Fonseca uit.

Lokale oplossingen

Fonseca probeert middels verschillende adviezen aan het stadsbestuur de erosie terug te dringen en de aquifers te vergroten. De prefectuur (stadhouder) van Itabirito, goudhoofdstad in de 18e eeuw, heeft al een aantal van deze adviezen overgenomen.

‘We willen een cultuur van natuurbescherming creëren.’

Zo zijn in de landelijke delen van Itabirito, vooral op heuvels of glooiend land, opvallende kraters te zien. Dat zijn “barraginha’s”, vertelt Julio Carvalho, bosbouwingenieur en ambtenaar van de gemeentelijke dienst Milieu en Duurzame Ontwikkeling. Het zijn in feite microdammen, gaten die zijn gegraven om de afvoer van regenwater die erosie veroorzaakt, tegen te gaan.

Voor lokale wegen, die veel erosie veroorzaken, wordt gebruik gemaakt van zogenaamde “droge dozen”, kleine gaten op de oevers om de stromen tegen te houden of op zijn minst af te remmen. Andere “praktijken van landgebruik en -behoud” omvatten het herstel van bronnen door herbebossing en hekken om te voorkomen dat dieren waterbronnen binnendringen en de omgeving vertrappen.

Itabirito probeert ook de gelijknamige rivier, die de stad doorkruist, uit te baggeren om de sedimentatie te verminderen. Die werd afgelopen januari verergerd toen een ongewone stijging van de rivier voor overstromingen zorgde.

Natuurbescherming

Felipe Leite, secretaris van Milieu en Duurzame Ontwikkeling van Itabirito, houdt zich al sinds 2019 bezig met milieueducatie en de uitbreiding van beschermde gebieden. ‘We willen een cultuur van natuurbescherming creëren’, ook omdat ‘Itabirito het waterreservoir van Belo Horizonte is’, zegt hij.

De stadhouder koos ervoor om samenwerking te zoeken met de mijnindustrie, in het bijzonder met het bedrijf Ferro Puro. Dat besloot voor een toeristisch project een weg te plaveien en te herbebossen met bloemen.

In São Bartolomeu, een stad in de gemeente Ouro Preto, houdt ook Ronald Guerra, een ondernemer in ecologisch toerisme, zich bezig met wateroplossingen. Hij pleit voor een reeks kleine reservoirs, om water vast te houden, het grondwaterpeil aan te vullen en erosie te voorkomen.

Op zijn 120 hectare grote boerderij, waarvan de helft is erkend als privénatuurreservaat, heeft hij inmiddels dertien van dit soort kleine dammen aangelegd.