Nationalisten trekken orthodoxe troef
Vesna Peric Zimonjic
09 februari 2003
Terwijl vorige woensdag de republiek
Joegoslavië ten grave werd gedragen en vervangen door een losse 'Unie van
Servië en Montenegro', lijkt het Servische nationalisme een vehikel te
hebben gevonden naar de macht. Servische nationalistische politici gaan in
de kerk zieltjes winnen voor de Servische zaak en werken aan een religieus
geïnspireerd nationaal gevoel. Een groep Servische intellectuelen heeft de
buik vol van de groeiende grip van de kerk op de samenleving.
Onder Milosevic, zelf geen overtuigd kerkganger maar zich zeker bewust van
de nationalistische mogelijkheden dat een Servisch-orthodox denkkader hem
bood, speelde de kerk een dubbelzinnige rol. Ze steunde stilzwijgend het
beleid van de president, keurde de oorlogsmisdaden niet af die Serviërs
pleegden tegen katholieke Kroaten en islamitische Kosovaren of Bosniakken,
en sprak over de Joegoslavische oorlog als een oorlog uit zelfverdediging.
Maar in 2000, bij het verkiezingsduel tussen Kostunica en Milosevic, liet de
Servische kerk Milosevic als een baksteen vallen. Patriarch Pavle ging toen
openlijk Kostunica feliciteren met zijn overwinning, terwijl de
kiescommissie eigenlijk net had verklaard - tot grote woede van de
oppositie - dat hun Kostunica slechts 49 procent van de stemmen had gehaald.
Het mocht Milosevic niet baten. Zijn volgende zetel werd niet het
presidentiële pluche, maar de beklaagdenbank van het Joegoslaviëtribunaal in
Den Haag.
Ook de huidige regeringsploeg wil graag de steun van de Servische kerk
genieten. Volgens analiste Jelena Tasic is de regering bang dat een aantal
mensen niet blij is met haar seculiere houding, of hen zou gaan
gelijkstellen met de communisten.
Langzaam krijgen de nationalisten meer grip op de Servische samenleving:
kerkdiensten worden weer op televisie uitgezonden en ‘orthodoxe godsdienst’
wordt op school ingevoerd. Serviërs zijn een zeer religieus volk, trots op
hun orthodoxie, die hen eeuwenlang in leven hield. Die beschermde hun
spirituele leven, wortels en traditie, oreert Vuk Draskovic, leider van de
Servische nationalistische Vernieuwingspartij.
De Belgrade Circle of Independent Intellectuals, een groep Servische
intellectuelen, heeft de buik vol van de nationalistisch-religieuze lyriek
en lanceert een publieke campagne om aan de kaak te stellen dat de kerk in
alle geledingen van de samenleving probeert door te dringen. De kerk
probeert een leemte te vullen in een samenleving wiens waarden op hun kop
zijn gezet, luidt een verklaring van de Belgrade Circle. Maar de kerk
houdt daarbij geen afstand tot het nationalisme en de oorlogsmisdaden die de
Serviërs in het verleden pleegden.
Peilingen naar het nationalistische en religieuze gevoel van de Serviërs
moeten evenwel met enige omzichtigheid worden benaderd. Obrad Savic,
filosoof en hoofdredacteur van het blad van de Belgrade Circle, heeft een
populariteitspeiling in de hand waarin de Serviërs de kerk op nummer twee
zetten, net onder het leger. Het onderzoeksbureau Faktor Plus stelt echter
dat 70 procent van de Serviërs wel Kerstmis viert, maar 45 procent het
alleen omwille van de traditie doet, niet uit geloofsoverweging. Volgens een
ander onderzoek gaat zes procent van de Serviërs naar de kerk, 20 procent
gelooft in god. Drie respondenten op honderd herinneren zich de tien
geboden.
Serviërs zien de orthodoxie meer als een rite dan als een religie,
verklaart Gordana Zivkovic van het Instituut voor Europese Studies.
Zivkovic vindt dat de kerk in zijn oude jas is blijven zitten. De kerk
heeft echt geleden onder het communisme, maar heeft geen manier gevonden om
de mensen te benaderen in de geest van de moderne tijd. Ze is duister
gebleven, altijd dezelfde als in de voorbije eeuwen.
Volgens Milan Vukomanovic, professor sociologie van de universiteit van
Belgrado, zal de kerk een nieuwe rol moeten leren vinden. Ze heeft geen
ervaring met democratische regimes. Tijdens die zoektocht zullen gemengde
gevoelens blijven bestaan, en politici zullen die gebruiken, voor welk doel
dan ook.