Nieuwe missioneringsgolf brengt inheemse Brazilianen in gevaar

Evangelische kerken ondermijnen de voorouderlijke tradities van de inheemse volkeren van het Amazonegebied, in het noorden van Brazilië.

© Daniel Cangussu / Bocado

Steeds vaker proberen evangelische missionarissen geïsoleerde inheemse Brazilianen te bekeren. Die geïsoleerde groepen zijn echter zeer kwetsbaar voor ziekten, en contact met de buitenwereld kan voor hen dodelijk zijn. Onder president Bolsonaro staat de bescherming van inheemse groepen onder toenemende druk.

Eerst worden de meisjes afgezonderd. Dan gaan ze op een boomstam zitten. Hun familieleden nemen een kleine stok en slaan er zachtjes mee op hun rug en benen.

Het is een belangrijk moment voor de meisjes, die vol trots zijn: ze houden op meisje te zijn en worden vrouw. Het is het overgangsritueel voor jonge vrouwen van de inheemse Banawá, die in het zuiden van de staat Amazonas in Brazilië wonen.

Snoep en ballonnen

Wanneer de ceremonie op het punt staat te beginnen, wordt ze onderbroken door evangelische missionarissen die aan iedereen traktaties en ballonnen beginnen uit te delen. Het meisje dat zou worden “ingewijd”, is woedend. Ze voelt zich in diskrediet gebracht.

‘Een volledig ritueel van de gemeenschap wordt gereduceerd tot kinderen die snoep eten en met ballonnen spelen’, zegt bioloog Daniel Cangussu, die getuige was van verschillende van dit soort rituelen. Missionarissen onderbreken een oud gebruik om hun eigen manier op te leggen om verjaardagen te vieren. Opnieuw is religie een vorm van verovering, zoals vijfhonderd jaar geleden.

Illegale acties

Cangussu was van 2010 tot 2019 coördinator van het Front voor Etno-milieubescherming (FPE) Madeira-Purus, een onderdeel van de Funai, de Fundação Nacional do Índio (“Nationale Stichting van de Indiaan”), de Braziliaanse overheidsinstantie die het beleid ten aanzien van inheemse volkeren uitvoert. Hij spoorde geïsoleerde volkeren op en monitorde groepen waarmee recent contact was gelegd in het zuiden van Amazonas.

Hij moest onder meer toezien op mogelijke illegale acties van evangelische missionarissen. ‘Als ze mij vragen wat de belangrijkste territoriale druk is voor de geïsoleerde bewoners, dan antwoord ik dat het niet de houtkappers, de mijnwerkers of de volkeren in de omgeving zijn. Het zijn de missionarissen.’

Sinds februari van dit jaar neemt de bezorgdheid toe over de pogingen van evangelische fundamentalisten om de levenswijze van inheemse volkeren te veranderen.

Er zijn altijd al pogingen geweest van evangelische fundamentalisten om de manier van leven van inheemse volkeren, zowel geïsoleerde als niet-geïsoleerde groepen, te veranderen. Maar sinds februari van dit jaar neemt de bezorgdheid hierover toe.

Toen werd Ricardo Lopes Dias, een voormalige evangelische missionaris, bij de Funai aangesteld als algemeen coördinator voor geïsoleerde inheemse bewoners en groepen waarmee recentelijk contact is gelegd (CGIIRC).

Ricardo Lopes werkte tien laar lang met de Missie Nieuwe Stammen van Brazilië (MNTB) in Vale do Jaraví, in pogingen om het Matsés-volk te bekeren. Juist die regio herbergt de grootste concentratie van geïsoleerde volkeren ter wereld.

Leegloop bij Funai

MNTB, oorspronkelijk afkomstig uit de Verenigde Staten, werkt sinds de jaren vijftig aan de evangelisatie van inheemse volkeren. De organisatie wordt in verband gebracht met epidemieën die het Zoé-volk hebben gedecimeerd, nadat missionarissen in 1982 contact hadden gelegd.

De vorige CGIIRC-coördinator was Bruno Pereira, een expert in de Braziliaanse inheemse volkeren die na een lange carrière in oktober 2019 aan de kant werd geschoven na druk van de zogeheten ruralistas, de vertegenwoordigers van grootgrondbezitters in het Congres. Een formele rechtvaardiging kwam er niet voor het ontslag, ondanks kritiek van de Funai en inheemse groepen.

Ook de Funai zelf kreeg een nieuw hoofd, president Jair Bolsonaro koos voor Marcelo Augusto Xavier, een federale politiecommissaris die banden heeft met de ruralistas. Ook dat maakt de inheemse groepen bezorgd. Ze vrezen een leegloop bij de Funai en een verzwakking van het beleid om inheemse volkeren te beschermen.

In 2019 verving de Funai minstens acht van zijn 39 regionale coördinatoren, de nieuwe functionarissen zijn meestal militairen of politiemensen. Zoiets is in de geschiedenis van de instelling nooit eerder voorgekomen.

Recht geïsoleerd te blijven

In Brazilië hebben inheemse volkeren het recht om geïsoleerd te blijven. Het is een beleid dat in 1987 werd ingesteld bij het opstellen van de nieuwe grondwet van Brazilië. Daarbij werden een reeks rechten erkend die eerder waren geweigerd; inheemse volkeren hadden bijvoorbeeld geen juridische autonomie.

De Funai werd opgericht om de inheemse bevolking en het land waarop ze leven te beschermen en invasies te voorkomen.

Momenteel zijn 114 geïsoleerde groepen geregistreerd. Daarvan zijn er 28 bevestigd, de andere worden nog onderzocht.

Evangelische predikant als minister

De aanvallen van evangelische missionarissen op geïsoleerde inheemse groepen zijn niets nieuws, maar ze werden intenser na de verkiezing van Bolsonaro tot president en de benoeming van de evangelische predikant Damares Alves tot minister van Vrouwen, Familie en Mensenrechten. Beiden zijn voorstander van de herziening van het beleid ten aanzien van de geïsoleerde inheemse volkeren.

De evangelische minister Alves krijgt kritiek voor de ontmanteling van het mensenrechtenbeleid.

Alves, die verbonden is met conservatief en religieus activisme, is een pijler van het bolsonarisme. Ze verdedigt standpunten die goed liggen bij de meest militante aanhangers van de president, onder meer rond de zogenaamde “genderideologie”.

De minister krijgt kritiek voor de ontmanteling van het mensenrechtenbeleid en de evangelisering van geïsoleerde inheemse volkeren. Ze is ook de oprichter van de ngo Atini, die door justitie wordt onderzocht voor kinderhandel en ontvoering.

Geen inspecties

‘Evangelische missionarissen benaderen geïsoleerde inwoners ook vaker doordat de regering van Bolsonaro het hen makkelijker maakt aangezien ze de Funai ontmantelt en geen inspecties uitvoert’, zegt Eliesio da Silva Vargas, een inheemse advocaat die de Unie van Inheemse Volken van Vale do Javarí (Univaja) vertegenwoordigt.

Door hun isolement zijn deze volkeren veel kwetsbaarder voor ziekten en epidemieën, en pogingen om contact te leggen, brengen hun leven in gevaar. In de COVID-19-pandemie bijvoorbeeld waren er volgens een onderzoek van het Verbond van Inheemse Volken van Brazilië (Apib) op 5 oktober al 34.816 besmettingen en 837 doden bij 158 inheemse groepen.

‘De Braziliaanse regering is hier mee verantwoordelijk voor’, zegt Eliesio da Silva Vargas. ‘Ze doet niets, en aangezien Funai zich afzijdig houdt, ondersteunt de instelling de manier waarop deze groepen proberen “de ziel van de indianen te redden’” Ze tekenen het doodvonnis van deze mensen: doordat men mensen illegaal laat binnen gaan, zullen ze hen laten sterven als zondige indianen. Het slaat nergens op.’

Kwetsbaarder voor ziekten

De geïsoleerde groepen leven zelfvoorzienend, met middelen die de natuur biedt. Maar juist door dat isolement zijn ze veel kwetsbaarder voor ziekten en epidemieën. Contact met hen leggen kan dodelijk zijn.

Volgens Douglas Rodrigues, een medisch expert in de gezondheid van inheemse groepen, verloren sommige volkeren na contact met de buitenwereld 90 procent van hun bevolking.

Dit was het geval met de Nambikwara. Aanvankelijk waren ze met tienduizend. Na contact met de buitenwereld stierven negenduizend van hen door epidemieën van mazelen, griep, kinkhoest en gonorroe. Dat staat in een rapport dat het Instituto Socioambiental (ISA), een Braziliaanse organisatie, vorig jaar publiceerde.

Helikoptervluchten

Regelmatig vliegen helikopters over de Vale do Javari. Met hun lawaai van motoren en wieken doorbreken ze de harmonieuze stilte van de bossen waar de meeste geïsoleerde groepen te vinden zijn.

Zonder dat daarvoor toestemming is, krijgen de missionarissen van de Missie Nieuwe Stammen van Brazilië donaties uit de Verenigde Staten voor hun campagne.

Om de komst van nieuwe missionarissen te voorkomen en de huidige weg te krijgen spande Univaja een juridische procedure aan bij de federale rechtbank in Tabatinga (Amazonas).

Instrument voor bekeringswerk

‘Dat een missionaris coördinator is van een beleid dat contact zou moeten uitsluiten, is een zoveelste perversie van het bolsonarisme.’

Heel wat inheemse organisaties tonen zich ontevreden over de benoeming van Ricardo Lopes, onder meer Apib en de Koepel van Inheemse Organisaties van het Braziliaanse Amazonegebied (Coiab). Ze zijn bezorgd dat Lopes het beleid ter bescherming van geïsoleerde groepen verandert en de Funai een instrument wordt voor religieus bekeringswerk.

‘Het is niet normaal dat een missionaris het beleid voor geïsoleerde inheemse bewoners gaat coördineren, omdat het net de taak is van de coördinator om de fysieke integriteit en de autonomie van deze volkeren te behouden’, zegt Beatriz de Almeida Matos, hoogleraar Inheemse Antropologie en Etnologie aan de Federale Universiteit van Pará (UFPA).

‘De logica van de meeste van deze kerken, is dat als alle volkeren van de wereld het woord van Jezus leren kennen, Hij zal terugkeren’, zegt ze. ‘Dat een missionaris coördinator is van een beleid dat contact zou moeten uitsluiten, is een zoveelste perversie van het bolsonarisme.’

Funai-expert gedood

Op 9 september stierf Funai-expert Rieli Franciscato toen een pijl hem in de borst raakte. De pijl kwam van geïsoleerde inheemse bewoners die werden gezien in de buurt van een haciënda in Seringueiras, in de staat Rondônia.

Er wonen leden van verschillende nieuwe volkeren in deze gemeente, waarvan vijf geïsoleerde groepen.

Franciscato was een van de meest vooraanstaande deskundigen op het gebied van inheemse volkeren in Brazilië. Hij volgde de groep die in de buurt van de haciënda was waargenomen als onderdeel van zijn werk voor de Funai.

Gemeenten als Seringueiras krijgen vaak met aanvallen van houtkappers en landbouwers te maken. Het exacte motief voor de aanval op Franciscato is niet bekend, noch of hij voor iemand anders werd aangezien.

Maar de dood van de expert leidde tot de grote bezorgdheid bij de inheemse groepen in het gebied. In een communiqué stelden ze dat zijn dood ‘nog maar eens de dringende noodzaak aantoont om effectieve maatregelen te nemen om deze bevolkingsgroepen en hun steeds kwetsbaarder wordende gebieden te beschermen. Hun gebieden, die een van de meest kwetsbare zones van het land vormen, worden steeds meer geschonden door houthakkers en anderen die geïnteresseerd zijn in de grond.’

Franciscato was bij de Funai coördinator van het Front voor Etno-milieubescherming (FPE) Eru-Eu-Wau-Wau en wijdde dertig jaar van zijn leven aan de zorg voor geïsoleerde volkeren.

Derde missioneringsgolf

‘Zijn dood brengt het geen-contact-beleid in gevaar’, zegt bioloog Daniel Cangussu. ‘Hij vertegenwoordigde alles wat rond de technische aanpak van het veldwerk was opgebouwd, een aanpak die nu wordt ondermijnd bij de Funai.’

Volgens cijfers van het Braziliaanse Instituut voor Geografie en Statistiek (IBGE) is het aandeel van de evangelische inheemse bevolking van 1991 tot 2010 gestegen van 14 procent naar 25 procent. Een onderzoek dat het Datafolha-instituut dit jaar uitvoerde, laat zien dat een derde van de Braziliaanse bevolking (32 procent) al evangelisch is, in het noorden van het land loopt dat zelfs op tot 39 procent.

De cijfers geven aan dat de strategieën van evangelische kerken, en vooral van de zogeheten “derde missioneringsgolf” in de regio, succesvol zijn.