Poetins anti-lhbti+-retoriek zorgt net voor méér gelijke rechten in Oekraïne

De Brighton Pride in augustus 2022. Om de conservatievere kant van de Oekraïense samenleving aan te spreken, waarschuwde de Russische propagandamachine al sinds 2014 dat als Oekraïne dichter bij Europa wilde aansluiten, het ook lhbti+-rechten zou moeten respecteren en, erger nog: prides organiseren.

Simon / Flickr (CC BY-NC-ND 2.0)

Als Oekraïne aansluiting zou willen vinden bij Europa zou het prides moeten gaan organiseren, zo klinkt al sinds 2014 de Russische anti-lhbti+-retoriek die tracht in te spelen op de meer conservatieve Oekraïners. Maar sinds de inval in 2022 heeft die retoriek een averechts effect.

Wanneer Poetin iets zegt, vinden veel Oekraïners bijna automatisch het tegenovergestelde. Niets dat een groep mensen zo verenigt als een gemeenschappelijke vijand.

Een onverwacht effect hiervan is dat de lhbti+-beweging in Oekraïne vooruit wordt geholpen door de oorlog. Want Poetins kruistocht tegen de verloedering van de traditionele waarden heeft een averechts effect. Hoe meer Poetin holebi’s aanduidt als de oorzaak van alles wat misgaat in de wereld, hoe minder Oekraïners geneigd zijn die redenering te volgen.

Dat is voor een groot deel te verklaren door de connectie die Poetin zelf legde tussen verdere integratie met Europa – of “Gayropa”, zoals Poetin het graag noemt – en lhbti+-rechten, legt Oekraïens parlementslid Inna Sovsoen uit.

Om de conservatievere kant van de Oekraïense samenleving aan te spreken, waarschuwde de Russische propagandamachine al sinds 2014 dat als Oekraïne dichter bij Europa wilde aansluiten, het ook lhbti+-rechten zou moeten respecteren en, erger nog: prides organiseren. ‘Deze boodschap vond tot een paar jaar geleden gehoor bij ruwweg een derde van de Oekraïense bevolking’, zegt Sovsoen.

‘Wanneer mensen moeten kiezen tussen meer lhbti+-rechten en oorlog voeren tegen Rusland is de keuze natuurlijk snel gemaakt.’

‘Maar de inval in 2022 maakte voor iedereen duidelijk dat met Rusland samenwerken totaal uitgesloten is’, vertelt Sovsoen. Daardoor is de Europese weg de enige mogelijke optie geworden. ‘Dankzij de jarenlange Russische propaganda wordt de aansluiting bij Europa automatisch in verband gebracht met lhbti+-rechten. En wanneer mensen moeten kiezen tussen meer lhbti+-rechten en oorlog voeren tegen Rusland is de keuze natuurlijk snel gemaakt.’

Zo is het invoeren van meer gelijke rechten evenzeer een strategische als een morele kwestie geworden. Sovsoen vertelt dat er ook eerder conservatieve politici voor lhbti+-rechten pleiten. ‘Hun standpunt is dat Oekraïne zo hard mogelijk van Rusland moet verschillen om zo gemakkelijker bij Europa te kunnen aansluiten. Omdat Rusland heel prominent anti-lhbti+ is, betekent dat dus dat Oekraïne pro-lhbti+ moet zijn.’

Het leger als verbindende factor

Uiteraard is dit een vereenvoudigde weergave van een complexe situatie, maar het is wel duidelijk dat Poetin zelf het lhbti+-thema centraal heeft gezet. Daardoor is uit de kast komen voor Oekraïners bijna een verzetsdaad geworden tegen Poetins regime. Maar lhbti+-personen dragen veel meer bij dan enkel ideologisch verzet in de verdediging van hun land. Zo hebben verschillende bewegingen die zich inzetten voor gelijke rechten zich succesvol omgevormd tot organisaties voor humanitaire hulpverlening. Dat wordt door hun landgenoten gezien en gewaardeerd.

Ook is er meer steun en tolerantie door de autoriteit van en het respect voor het Oekraïense leger. Veel heterokoppels trouwen nog snel voordat de man naar het front trekt. Voor lhbti+-koppels is dat geen optie, want het homohuwelijk is nog steeds niet toegestaan in Oekraïne. Wanneer een partner dan sneuvelt kan de overlevende partner vaak de laatste wensen niet uitvoeren omdat ze daar niet de juiste legale status voor hebben.

Dergelijke concrete verhalen raken in Oekraïne een gevoelige snaar. Bijvoorbeeld dat van Leda Kosmatsjevska. In een breed gedeeld Facebookbericht vertelt ze hoe ze met een homoseksuele vriend zal trouwen zodat ze zijn laatste wensen kan vrijwaren mocht hij omkomen aan het front. Zijn ouders, die zijn relatie met een man afkeurden, zouden in dat geval zijn wensen immers niet respecteren.

Zo worden ook conservatieve Oekraïners tot een meer tolerante houding bewogen. ‘Mensen voelen dat er iets schort wanneer lhbti+-soldaten die het land verdedigen met hun leven niet hetzelfde recht op een gelukkig familieleven hebben als andere Oekraïners’, zegt Andri Kravtsjoek aan van de ngo LGBT Human Rights NASH SVIT Centre.

Ook, gaat hij verder, kan het leger helpen om de bevolking nog verder onderling te verbinden. ‘Het leger is een weerspiegeling van de samenleving omdat alle mannen tussen 18 en 60 worden opgeroepen.’ Op die manier komen mensen met verschillende achtergronden elkaar tegen.

‘Wanneer mensen dan voor het eerst een lhbti+-persoon ontmoeten, heeft dat vaak een positief effect op hun mening over lhbti+-issues. En als er toch homofoob geweld optreedt, treedt de legerleiding doorgaans kordaat op om de daders te bestraffen.’

Recent onderzoek van NASH SVIT geeft aan dat deze positieve signalen ook in de cijfers terug te vinden zijn. De tolerantie voor lhbti+-mensen is de laatste jaren fel gestegen: in 2016 gaf slechts 33% van de ondervraagden aan geen negatieve mening te hebben over lhbti+-personen; in 2022 was dat 57%.

‘Mensen leven liever samen met holebi’s dan gebombardeerd te worden door de Russen.’

Als homoseksuele man ondervond Kravtsjoek die evolutie ook aan den lijve. ‘Die evolutie begon bij de start van de oorlog in 2014, maar raakte door de inval van 2022 in een stroomversnelling.’ Tot dan, zegt hij, was een aanzienlijk deel van de Oekraïense bevolking Russischgezind en anti-lhbti+. ‘Sinds de oorlog is het duidelijk dat de Russen en Oekraïners nooit vredevol zullen kunnen samenleven. Mensen leven liever samen met holebi’s dan gebombardeerd te worden door de Russen.’

Nieuwe wetgeving

De positieve evolutie inspireerde Sovsoen om een wetsvoorstel in te dienen dat lhbti+-koppels meer legale rechten geeft. Het voorstel krijgt steun van de oppositiepartij, waar Sovsoen deel van uitmaakt én de regerende partij van president Zelenski. ‘De nieuwe status voor koppels – die zowel voor lhbti+- als heterokoppels mogelijk is – maakt het mogelijk voor koppels om officieel als koppel erkend te worden, wat vooralsnog niet mogelijk is zonder te trouwen. Om een dergelijke status aan te vragen of weer of weer ongedaan te maken zou geen verdere gerechtelijke tussenkomst nodig zijn.’

Er staat bewust niets in het voorstel over adoptierechten, vertelt Sovsoen. ‘Het zou de kansen om het voorstel goedgekeurd te krijgen doen kelderen. Voor de rest geeft deze nieuwe status vergelijkbare rechten als het traditionele huwelijk.’

Alleen nog maar onderhandelen over zo’n voorstel was enkele jaren geleden nog ondenkbaar, zegt Kravtsjoek, die dit een enorme stap in de goede richting noemt. ‘Dat hier nu openlijk over gesproken wordt, bewijst dat het Oekraïense volk de laatste jaren een stuk toleranter is geworden.’

Dat er steun voor meer lhbti+-rechten is vanuit de bevolking blijkt ook uit een burgerpetitie. Op 25 april behaalde een petitie de benodigde 25.000 handtekeningen om het wetsvoorstel op het bureau van Zelenski te krijgen.

Tot nu toe sprak hij zich nog niet expliciet uit over het onderwerp en nam hij nog geen tijd om officieel te reageren. Eerder al gaf hij aan dat hij ‘gebonden is door de Oekraïense grondwet’. Daarin staat het huwelijk expliciet omschreven als een unie tussen man en vrouw en die grondwet kan in tijden van oorlog nog aangepast worden.

Sovsoen begrijpt de strategische gevoeligheid van de kwestie, maar vindt toch dat de president zich wel sterker mag uitspreken. ‘Hij bewees met de Istanbul Conventie al dat hij zulke zaken kan doorduwen als hij zijn gewicht erop legt.’ Het parlementslid verwijst hiermee naar de Conventie van de Raad van Europa om geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld te bestrijden. De goedkeuring van die conventie sleepte in Oekraïne al tien jaar aan, tot de ratificatie onder invloed van Zelenski in 2022 werd doorgedrukt.

Dat lhbti+-rechten nu voor sommigen als middel gebruikt worden om de band met Europa te versterken, maakt voor Sovsoen geen verschil. ‘Het belangrijkste is dat de wet goedgekeurd wordt, ongeacht of mensen uit strategische of morele redenen voor stemmen.’

Tegenstanders

Er zijn nog heel wat tegenstanders, waaronder rechtse nationalisten en de orthodoxe kerk. En die laatste geniet nog steeds veel aanzien in Oekraïne.

Toch kan ook de orthodoxe kerk zich niet al te veel meer permitteren en al te uitgesproken anti-lhbti+ zijn, zegt Kravtsjoek. Omdat ondertussen meer dan de helft van de bevolking vindt dat lhbti+-personen gelijke rechten moeten hebben.

Sovsoen ziet de toekomst positief in. Ook zij gelooft dat de veranderingen in de publieke opinie tot meer gelijke rechten zullen leiden. Al is inschatten wanneer die er zullen komen moeilijk. Wanneer over Sovsoens wetsvoorstel gestemd zal worden in het parlement is nog onduidelijk.

Ook de minister van Justitie werkt aan een voorstel dat voortkomt uit een officieel actieplan voor de vrijwaring van mensenrechten uit 2015. Verwacht wordt dat dit in december zal worden voorgesteld. ‘Of het nu mijn voorstel zal zijn dat wordt goedgekeurd, of dat van de minister, of nog een ander weet ik niet. Maar ik geloof dat het op een dag zal worden goedgekeurd.’