Polen verwerpt vonnis Europees Hof: voorbode van ‘totale catastrofe’?

Advocaten van het Comité ter Verdediging van Justitie geven een persconferentie voor het Poolse Hooggerechtshof

© Maria-Ejchart Dubois

Update, 8 oktober 2021

Het Poolse Grondwettelijk Hof heeft bevestigd dat het Poolse recht voorrang heeft. De Poolse houding druist in tegen een fundamenteel beginsel. Als lidstaten toetreden tot de Europese Unie wordt het Europees recht deel van de interne rechtsorde van de lidstaten. Het krijgt voorrang op het nationale recht, en zelfs de nationale grondwetten mogen niet ingaan tegen het Europees recht. De Poolse regering probeert nu al jaren te tornen aan dat beginsel. Een van de belangrijkste pijlers onder de hele constructie van de Unie is het eengemaakte rechtsstelsel. Polen zet dit op de helling. Dit artikel biedt inzicht in wat er precies op het spel staat in de Europese Unie.

De Europese Commissie had het beroep ingediend bij het Hof van Justitie omdat Polen zou afwijken van de meest fundamentele principes die de Europese Unie bij elkaar houden. Het Hof geeft de Commissie nu gelijk. De uitspraak kadert in een conflict tussen Polen en de Europese Commissie dat al zes jaar aansleept.

Het Europees Hof van Justitie is de hoogste rechtbank in de EU. Het oordeelt over de werkelijke draagwijdte van het Europees recht waaraan alle lidstaten zich moeten houden. Polen is nu verplicht om ‘onmiddellijk de nodige maatregelen nemen om de situatie recht te zetten’. De Europese Commissie zal dit controleren.

Als Polen de beslissing naast zich neerlegt, kan de Commissie financiële sancties eisen.

Turkse rechter waarschuwt voor ‘totale catastrofe’ in Polen

Justitia, een Poolse organisatie van rechters, nodigde de Turkse rechter Yavuz Aydin uit om het woord te nemen op een publieke actie in de Poolse stad Poznan.

Aydin vluchtte uit Turkije tijdens de massale vervolging van rechters na de zogenaamde mislukte staatsgreep van 2016 in Turkije. Hij woont als vluchteling in België en was in Polen om te waarschuwen waartoe de aantasting van de rechtsstaat kan leiden.

‘Turkse rechters weten wat er dan kan gebeuren: een totale catastrofe’, zegt Aydin aan MO*. ‘Ik ben hier in Poznan omdat ik wil dat Poolse burgers lessen trekken uit onze ervaring. De Turkse president Erdogan houdt al sinds 2016 een noodtoestand in stand, en onlangs werd die nog tot 2024 verlengd. Dat betekent een zogezegde noodtoestand van acht jaar. In de praktijk is het autoritaire regime sinds de noodtoestand permanent geworden. Dát is de echte staatsgreep.’

‘Eén derde van de Turkse magistratuur werd ontslagen of gearresteerd in versnelde procedures, en er werden al 12.000 nieuwe rechters en aanklagers benoemd. Het gerecht wordt nu gebruikt om elke vorm van oppositie uit te schakelen. Honderdduizenden mensen werden gearresteerd zonder toezicht van een echte rechter.’

‘De rechtsstaat verdedigen is dus geen abstract gegeven. Het is niet alleen belangrijk voor de getroffen rechters zelf, maar voor elke burger. Iedereen wordt een potentieel doelwit, zonder dat je nog rechten kan laten gelden tegenover de staat. Dat moeten de Polen goed begrijpen. Ze verliezen hun onafhankelijke media, hun onafhankelijk gerecht. Ja, ze zijn wel degelijk in gevaar.’

Ook Bruno Lietaert, rechter aan het arbeidshof in Gent en voorzitter van de Vlaamse magistratenvereniging Magistratuur en Maatschappij, nam deel aan de actie in Poznan. Hij vertegenwoordigde er verschillende verenigingen van Europese rechters.

Wat heeft het Hof beslist?

De tuchtkamer is een instrument van de regering

De Nationale Raad voor de rechterlijke macht, die volgens het Europees Hof onder controle van de regering staat, benoemt de rechters bij het Hooggerechtshof en de tuchtkamer. Dat kan niet volgens het Hof, want zo staat de tuchtkamer onder de directe of indirecte invloed van de regering.

De tuchtkamer bestaat bovendien uitsluitend uit nieuwe rechters die nog nooit in het Hooggerechtshof zaten, en die een veel hoger loon ontvangen dan andere rechters van het Hooggerechtshof.

Dit valt volgens het Europees Hof onder ‘ingrijpende hervormingen waarmee de Poolse regering de rechterlijke macht heeft getroffen’.

De tuchtkamer kan rechters straffen voor hun beslissingen

Normaal dient een tuchtprocedure om rechters te straffen wegens deontologische fouten. Maar de Poolse tuchtkamer kan rechters straffen voor de inhoud van rechterlijke beslissingen. Het Europees Hof ziet daarin een vorm van politieke beïnvloeding van rechterlijke beslissingen. Dit is ongehoord in een rechtsstaat.

‘Dit is zo evident dat we geen Europees Hof zouden moeten nodig hebben om het te bevestigen.’

Zo worden Poolse rechters die een vraag stellen aan het Europees Hof van Justitie daarvoor gestraft. Elke rechter heeft nochtans het recht en soms de plicht om het Europees Hof te vragen wat de werkelijke interpretatie van het Europees recht is. Zo kan het Hof erover waken dat er een eengemaakte rechtsorde blijft bestaan in de EU.

Daarvoor moeten de nationale rechtbanken van de lidstaten blijven samenwerken met elkaar en met het Hof van Justitie zelf. Maar de Poolse regering heeft ervoor gezorgd dat rechters gestraft kunnen worden voor de toepassing van het Europees recht. Ze zet de samenwerking binnen de EU zo op de helling.

‘Een regering mag nu eenmaal geen rechters bestraffen wegens beslissingen die die rechters nemen’, zegt de Belgische rechter en voorzitter van de Vlaamse magistratenvereniging Magistratuur en Maatschappij Bruno Lietaert, die de Poolse verdedigers van de rechtsstaat al jaren steunt met deelnames aan demonstraties in Polen. ‘Dat is zo evident in een rechtsstaat dat we geen Europees Hof van Justitie zouden moeten nodig hebben om dat te bevestigen.’

De tuchtprocedure duurt onredelijk lang

Tuchtzaken tegen rechters blijven zo lang aanslepen dat de rechten van verdediging van de aangeklaagde rechters in het gedrang komen. Het Hof geeft hiermee aan dat rechters tegen wie een tuchtprocedure loopt, onredelijk lang geïntimideerd worden en niet meer onafhankelijk kunnen oordelen.

Wat zijn de gevolgen van de beslissing?

Polen is nu verplicht om ‘onmiddellijk de nodige maatregelen nemen om de situatie recht te zetten’. De Europese Commissie zal dit controleren. Als Polen de beslissing naast zich neerlegt, kan de Commissie financiële sancties eisen.

De voorzitter van het Poolse Grondwettelijk Hof, dat onder controle staat van de regering, heeft al gereageerd. Lietaert: ‘Hij liet weten dat zij de Poolse wet toepassen. Voor hen bestaat de beslissing van het Europees Hof van Justitie niet.’

‘Het is nochtans kristalhelder: de tuchtkamer is geen echte rechtbank, de rechters van de tuchtkamer zijn geen echte rechters, en de tuchtprocedures tegen andere rechters hebben juridisch geen enkele waarde. Ze bestaan eigenlijk niet. Dat is de draagwijdte van de beslissing van het Europees Hof.’

Vorige week woensdag, amper een dag voor de beslissing van het Europees Hof, besliste het Poolse Grondwettelijk Hof dat het Poolse recht voorrang heeft.

De Poolse houding druist in tegen een fundamenteel beginsel. Als lidstaten toetreden tot de EU wordt het Europees recht deel van de interne rechtsorde van de lidstaten. Het krijgt voorrang op het nationale recht, en zelfs de nationale grondwetten mogen niet ingaan tegen het Europees recht. De Poolse regering probeert nu al jaren te tornen aan dat beginsel.

Wat moet er nu gebeuren?

Lietaert denkt niet dat de Poolse regering zal bijdraaien. ‘Het zal moeten gebeuren onder dwang van de EU. Het enige waar ze oor naar hebben, is geld. Zoals toen ze eindelijk stopten met kappen in het oerbos van Białowieża, na financiële sancties opgelegd door het Europees Hof van Justitie.’

Moet de Europese Commissie dan tegen elke afzonderlijke schending door lidstaten naar de rechter stappen? ‘De Poolse regering heeft zoveel afzonderlijke maatregelen doorgevoerd dat de Europese Commissie tegen elk van die maatregelen apart naar het Hof van Justitie zou moeten stappen. Dat is een onbegonnen werk van jaren, en op het einde is de schade al lang aangericht.’

‘Tegen elk van de Poolse maatregelen apart naar de rechter stappen, is een onbegonnen werk van jaren.’

Er bestaat nochtans een algemene sanctieprocedure voor schendingen van de democratie en de rechtsstaat. Meer dan drie jaar geleden lanceerde de Europese Commissie voor de eerste keer in de geschiedenis van de EU deze sanctieprocedure onder het beruchte artikel 7 van het EU-verdrag. De Raad van de lidstaten moet deze procedure behandelen, maar ondernam niets sinds september 2018.

‘Ondertussen ging de Poolse regering wel steeds verder met het versterken van haar greep op de rechterlijke macht’, schrijft Human Rights Watch. En zelfs als de Raad iets zou beslissen, zou Hongarije een sanctie voor Polen blokkeren. Omdat de Raad bij unanimiteit moet beslissen, toont deze procedure dus vooral de machteloosheid van de Europese instellingen tegenover de lidstaten.

Wat is de impact van de Poolse blokkade?

Dit heeft verregaande gevolgen voor Polen, voor justitie binnen de EU en voor de EU als politiek blok.

Voor Polen

‘De Poolse regering heeft een politiek conflict in de magistratuur binnengeleid. Sommige rechters komen in opstand, andere rechters zijn terughoudend, en nog andere rechters steunen de regering’, zegt Bruno Lietaert.

‘Die laatsten zijn voornamelijk de nieuw benoemde rechters. Dat zijn eigenlijk geen echte rechters. Je zou hen regeringsrechters kunnen noemen. In Polen krijg je zo een situatie waarin de ene rechter de andere niet meer erkent.’

Voor justitie in de EU

‘Als het Poolse Grondwettelijk Hof de uitspraken van het Europees Hof van Justitie als ondergeschikt beschouwt, wat is er dan nog juist?’, vraagt Lietaert zich af. ‘Dan verwijder je een standaard. De EU moet deze tendens snel een halt toeroepen, want dit ondermijnt de samenwerking binnen de Unie. Je krijgt een situatie waarin rechters van andere lidstaten de beslissingen van de Poolse magistratuur niet meer erkennen.’

‘Als pakweg een Belgische rechter moet oordelen in een zaak van ondernemingsrecht, en er is al een vonnis van een Poolse rechtbank in het voordeel van een Pools bedrijf, wat doe je daar dan mee? Of wat als je gehuwd bent met een Poolse man of vrouw, en er loopt een echtscheidingsprocedure voor een Poolse rechtbank? Krijg je een onafhankelijke rechter of niet?’

Voor de Europese Unie als politiek blok

‘Dan bestaat er op het einde geen Unie meer. Dan krijg je opnieuw nationale staten die weinig samenwerken.’

‘Polen beweert de eigen soevereiniteit te beschermen’, zegt Bruno Lietaert. ‘Lidstaten mogen best ijveren voor minder bevoegdheden voor de Europese instellingen. Maar Polen en ook Hongarije gaan er met de stormram in. Zij eigenen zich onrechtmatig politieke en juridische macht toe. Als we zo beginnen, is dat een straatje zonder einde. Ze trekken zich niets aan van wat eerder afgesproken is. Dan staat ook de samenwerking op andere vlakken op de helling.’

‘Bijvoorbeeld de economische integratie van Europese landen. Dan bestaat er op het einde geen Unie meer. Dan krijg je opnieuw nationale staten die weinig samenwerken. Een soort vrijhandelsorganisatie, een situatie die nu ook al bestaat met het Verenigd Koninkrijk. Is dat wat we willen?’