Hoe een Georgische voorhoede Oekraïne klaarstoomt voor het Westen

De Oekraïense president Petro Porosjenko benoemde eerder al Litouwse en Amerikaanse investeringsbankiers tot minister, maar een buitenlandse voormalige staatsleider, controversieel in eigen land, is ongezien. Anderhalf jaar na het einde van zijn tweede ambtstermijn als Georgisch president kreeg Saakasjvili het Oekraïens staatsburgerschap en werd hij benoemd tot gouverneur van Odessa.

Achter de schermen bevestigen de meeste Oekraïense waarnemers dat de benoeming van Saakasvjili een drieste, strategische zet is van de Verenigde Staten en de NAVO.

De havenstad Odessa is strategisch gelegen tussen de door Rusland geannexeerde Krim en de van Moldavië afgescheiden republiek Transnistrië, waar nog altijd Russische troepen gelegerd zijn. Vele inwoners zijn aanhangers van de afgezette president Janoekovitsj. Radicale aanhangers van Janoekovitsj wilden na de afscheiding van de Krim ook Odessa afscheiden. Saakasjvili is een voet tussen de deur.

In 2014 gingen de NAVO, de VS en de EU voluit in hun steun voor regimeverandering. Een jaar later werd Saakasjvili aangesteld in Odessa.

De Amerikaanse ambities in Oekraïne werden publiek in een gelekt telefoongesprek tussen de Amerikaanse onderminister van Buitenlandse Zaken Victoria Nuland en de Amerikaanse ambassadeur in Oekraïne Geoffrey Pyatt. In volle Maidan-opstand bespraken ze welke oppositieleiders ze wel en niet in de regering wilden zien. De kandidaat-premier van hun voorkeur werd uiteindelijk ook premier: Jatsenjoek. Twee maanden eerder bezochten ze het Maidanplein om hun solidariteit met de betogers te betuigen. Er stonden ook extreemrechtse groepen. Nuland zei dat zij op één of andere manier betrokken moesten worden achter de schermen.

Als Georgisch president had Saakasjvili nauwe contacten met de Verenigde Staten en wilde hij Georgië op weg naar NAVO-lidmaatschap zetten. Zijn ambtstermijn eindigde in november 2013, anderhalf jaar later was hij gouverneur van Odessa. In de tussentijd woonde hij in de Verenigde Staten.

Saakasjvili haalde zijn Georgisch team naar Odessa, vandaag ongewenste personen in Georgië

Amnesty International rapporteerde dat activisten van de oppositiepartij Georgische Droom onder Saakasvili’s presidentschap in elkaar geslagen werden door gemaskerde mannen. Vele mensen in de publieke sector werden ontslagen wegens vermeende banden met Georgische Droom. Als Georgische president had Saakasjvili ook ongezien veel mensen laten opsluiten in het kader van zijn strijd tegen corruptie.

‘De Georgische regering vindt het niet leuk dat wij in Oekraïne resultaten boeken.’

De Verenigde Nationale Beweging, de Georgische partij opgericht door Saakasjvili in 2001, verloor uiteindelijk de presidentsverkiezingen in 2013. Saakasjvili zei dat hij in de oppositie zou gaan, maar de winnende partij Georgische Droom begon een arrestatiecampagne tegen de voormalige topambtenaren en partijleden van de Verenigde Nationale Beweging.

‘De Georgische regering heeft een lijst van mensen die onder Saakasjvili werkten’, zegt Timur Nishnianidze, voormalig consul van Georgië in Odessa. ‘We zijn uitgestoten uit de politiek van ons eigen land. De Georgische regering vindt het niet leuk dat wij in Oekraïne resultaten boeken.’ De relaties tussen Oekraïne en Georgië zijn dan ook zwaar bekoeld. Op 13 augustus 2014 begon de nieuwe Georgische hoofdaanklager een zaak tegen Saakasjvili zelf. Hij verdacht hem van corruptie, machtsmisbruik en geweld tegen betogers.

Timur Nishnianidze © Jürgen Augusteyns​

Even was Nishnianidze politiek dakloos. Twee weken na de benoeming van Saakasvjili in Odessa vroeg die hem voor zijn team, als bestuursadviseur. Saakasjvili haalde ook de voormalige Georgische hoofdcommissaris van de politie, de openbare aanklager en hervormers van de haven van Batoemi naar Odessa.

De OVSE vreesde dat Saakasjvili en zijn partijleden geen eerlijk proces zouden krijgen in Georgië, maar hij had het land al verlaten en woonde in de VS, tot hij naar Odessa vertrok. In Odessa zou hij verder zetten wat hij in Georgië begonnen was.

Het Georgische team van Saakasjvili in Oekraïne blijft ook actief in de Georgische politiek

In Georgië vinden in oktober 2016 parlementsverkiezingen plaats en Saakasjvili wil meedoen. ‘Ik zal mijn strijd zowel hier in Oekraïne, als thuis in Georgië voortzetten’, zei hij op de Georgische televisie. Voorlopig kan hij niet terug naar zijn eigen land, omdat hij gearresteerd zou worden en zijn Georgische paspoort werd ingetrokken.

‘Als we in Kiev macht kunnen uitoefenen, hebben we veel meer invloed dan in Tbilisi.’

‘We maken een goede kans om de verkiezingen in Georgië te winnen’, zegt Timur Nishnianidze.

‘Maar ik denk niet dat Saakasjvili permanent naar Georgië zal terugkeren. Als we in Kiev macht kunnen uitoefenen, hebben we veel meer invloed dan in Tbilisi. Oekraïne is met zijn 47 miljoen inwoners een veel invloedrijker land dan Georgië met slechts 5 miljoen inwoners. En wat we hier opbouwen, zal ook Georgië vooruit duwen.’

De Georgiërs duiken binnenkort achter de schermen op in Kiev, met een nieuwe politieke partij

‘President kan Saakasjvili in Oekraïne niet worden, maar dat weerhoudt ons er niet van om in Kiev invloed uit te oefenen’, zegt Nishnianidze.

Nishnianidze’s en Saakajsvili’s partijgenoten in Georgië zouden de verkiezingen kunnen winnen. Zelf zouden ze de Oekraïense verkiezingen kunnen winnen. Zien we Saakasjvili binnenkort op één of andere manier aan de macht in twee landen tegelijk?

Een nieuwe politieke partij van de Georgiërs en hun Oekraïense medewerkers zal deelnemen aan de volgende Oekraïense parlementsverkiezingen. Dit is de facto de Oekraïense afdeling van de Georgische partij van Saakasjvili.

Zien we Saakasjvili binnenkort op één of andere manier aan de macht in twee landen tegelijk?

Saakasjvili zou een bedreiging kunnen worden voor president Porosjenko die hem in Odessa aanstelde. Op Facebook en in de media presenteert hij zijn werk in Odessa steevast als oppositie tegen de corrupte leiders in Kiev.

De meeste Georgiërs die zeer prominent waren in Odessa houden zich vandaag al bezig met nationale zaken. Davit Sakvarelidze, de Georgische openbare aanklager van Odessa, probeerde corruptiemisdrijven te vervolgen maar hoofdaanklager Viktor Shokin ontsloeg hem net voordat hij zelf ontslagen werd. ‘Ik denk niet dat Sakvarelidze opnieuw in het water wil springen als het water niet verandert, dus richtte hij de politieke partij op. Saakasjvili en Sakvarelidze zijn zielsverwanten’, zegt Nishnianidze.

Solomiia Bobrovska © Jürgen Augusteyns​

‘Saakasjvili moet nationaal gaan’, zegt ook adjunct-gouverneur Solomiia Bobrovska. ‘Hij laat een schok door de Oekraïense politiek gaan en dat is broodnodig.’

In Georgië had Saakasjvili de volledige macht, hier slechts als gouverneur van één regio. Dat kan dus volgend jaar veranderen. Het zou de zaken veel makkelijker maken voor de VS en het IMF.

Odessa is het proefkonijn voor neoliberale hervormingen onder toezicht van het IMF

Het IMF noemt de huidige periode een “historische kans voor ambitieuze hervormingen om Oekraïne te transformeren naar een concurrerende markteconomie met een transparante overheid en een levendig investeringsklimaat”.

De voorwaarden verbonden aan de nieuwe IMF-lening van 17 miljard dollar, goedgekeurd in april 2014: verbeter het bestuur en het investeringsklimaat, bestrijd corruptie in openbare aanbestedingen, beperk minimumlonen en pensioenen, verlaag het aantal mensen in overheidsdienst, verhoog de gasprijzen.

Saakasjvili is een meer betrouwbare partner voor het IMF dan de huidige oligarchie, een kleine groep steenrijke zakenmannen die politiek, media en economie controleert. Daarom worden buitenlandse managers aangetrokken. Georgiërs hebben deze hervormingen al eens doorgevoerd onder Saakasjvili in de jaren 2000.

Saakasjvili is een meer betrouwbare partner voor het IMF dan de huidige oligarchie.

Het Georgische team bereidde het “Odessa Hervormingspakket” voor: 29 wetswijzigingen die de regio op weg moeten zetten naar een vrije markteconomie. ‘Het Oekraïense parlement in Kiev behandelde nog geen enkele van onze voorstellen’, zegt Nishnianidze.

‘Oekraïense burgers hebben geen vertrouwen meer in de oligarchische politici, wij zijn de nieuwe lichting’, zegt Solomiia Bobrovska. Ze werkte zich twee jaar geleden in de kijker als activist tijdens van de opstand. Saakasjvili stelde haar aan als adjunct-gouverneur.

‘Wij waren nooit politici of zakenmensen’, zegt Bobrovska. ‘Niemand kan zeggen dat wij corrupt zijn. Dankzij Saakasjvili heeft de civiele maatschappij bestuursmacht.’

In de haven woedt de strijd tussen Saakasjvili’s team en de oligarchie

De 26-jarige literatuurstudente Yulia Marushevska betoogde in 2014 op het Maidanplein in Kiev, eind 2015 benoemde president Porosjenko haar tot hoofd van de douane in de haven van Odessa.

Marushevska had 13 voorgangers in het jaar dat aan haar benoeming vooraf ging. Zelf had ze geen ervaring en dat was net de vernieuwing: ze had dus ook geen banden binnen één van de grootste en meest corrupte instituten van het land. Achter de schermen is wel een Georgisch team van topambtenaren aan het werk om dezelfde hervormingen door te voeren als in Georgië.

Yulia Marushevska © Jürgen Augusteyns​

‘Een douaneambtenaar heeft vandaag het recht om een bedrijf zo lang als hij wil op te houden voor cargocontrole; alleen als je smeergeld betaalt, kan je het proces versnellen’, zegt ze. ‘We werken aan een single-window douaneprocedure waarin alle formaliteiten voor de registratie en controle van cargo op 15 minuten worden afgehandeld, ook de controles door inlichtingendiensten en politie die vandaag meedoen aan de afpersing.’

Marushevska overziet de invoering van de internationale software van UNCTAD. ‘Alle stappen kunnen daarin getraceerd worden en corrupte deals worden dan onmogelijk. In het nieuwe gebouw zullen alle ambtenaren in één moderne open office zitten. We willen af van de oude gebouwen in Sovjetstijl. Je moet op tientallen deuren van kleine kantoortjes kloppen, maar die bureaucratie en overregulering steken alleen maar stokken in de wielen van de vooruitgang.’

Ook haar eigen oversten kunnen dat doen. Volgens Marushevska benoemde president Porosjenko Roman Nasirov tot directeur-generaal van de Overheidsdienst Financiën, om ervoor te zorgen dat niemand aan de kern van het corrupte systeem zou raken. Haar eigen adjuncten worden benoemd door Nasirov. Hoe dichter Saakasjvili en zijn team bij de kern komen, hoe meer Porosjenko de financiering voor de provincie Odessa inhoudt, hoe minder Saakasjvili kan realiseren.

De eerste resultaten zijn niet enkel op Marushevska’s conto te schrijven. Alexander Zakharov, manager van een cargobedrijf, richtte een quick response team op waarbij 200 bedrijven onmiddellijk melden als ze opgehouden en afgeperst worden. Zakharov meldt het dan aan de pers. ‘Sinds onze actie worden deze bedrijven bijna nooit meer afgeperst. En sinds Marushevska staat de douaneleiding voor het eerst aan de kant van de bedrijven.’ Zakharov sprak al in maart 2015 met Saakasjvili, twee maanden voor die tot gouverneur benoemd werd.

Marushevska wacht op de goedkeuring van de regering om de nieuwe procedure te implementeren. Ze hoopt dat ze in september kan starten met de nieuwe procedure. ‘Ik werd aangeduid om een nieuwe standaard te zetten. Wij zullen het verschil tussen oud en nieuw tastbaar maken.’

De VS investeren in het succes van Odessa: Marushevska spreekt pas aangeworven ambtenaren toe, die werden opgeleid door de US Customs and Border Protection. © Jürgen Augusteyns​

De strijd tegen corruptie kan voorlopig niet raken aan de grootschalige corruptieschema’s

‘In Georgië was Saakasjvili succesvol in het bestrijden van de corruptie op kleine en middelgrote schaal, maar aan de echt grootschalige corruptieschema’s heeft hij soms voordeel of geen andere keuze dan eraan mee te werken’, zegt Arkadiy Topov van Anti-Corruption Office, een NGO die gefinancierd wordt door de Open Society Foundation van de Amerikaanse zakenman George Soros.

Saakasjvili pakt wel de invloed van belangrijke oligarchen aan. ‘We hebben het monopolie op vluchten tussen Kiev en Odessa gebroken’, zegt hij. ‘Ukraine International Airlines had een monopolie op die vluchten, met dure ticketprijzen van 70 euro tot gevolg.  Het bedrijf is eigendom van Igor Kolomoyski, de rijkste oligarch van Oekraïne.’ Lowcost chartermaatschappij Bravo Airways biedt tickets aan tegen 18 euro.

Saakasjvili geeft uitleg bij de strijd tegen corruptie in de Odessa Havenfabriek: ‘Sergei Pereloma, vicevoorzitter van staatsenergiemaatschappij Naftohaz, is opgepakt op verdenking van de verduistering van honderden miljoenen dollars in de Odessa Havenfabriek. Premier Jatsenjoek stelde hem aan om snel geld te rapen. Natuurlijk zullen de Oekraïense rechtbanken Pereloma vrijlaten op borgtocht. Maar openbaar aanklager Davit Sakvarelidze bracht de bal aan het rollen.’

Op 1 augustus werd Pereloma door het Hof van Beroep van Kiev vrijgesproken.

Saakasjvili is zelf, gewild of ongewild, verbonden met corruptie

Het Anti-Corruption Office bestaat uit activisten die corruptiezaken in Odessa onderzoeken en publiceren. Ze zijn verbonden met de liberale partij Democratic Alliance.

Arkadiy Topov stuitte ook op zaken waarbij Saakasjvili of zijn medewerkers betrokken zijn. ‘Timur Nishnianidze is vandaag directeur van een fonds om investeringen aan te trekken. Een steenrijke Syrische zakenman stortte geld op die rekening’, zegt Topov. ‘Die zakenman bouwt overal hoge gebouwen in het historisch centrum. Dat is verboden in de stadsplannen.’

‘De partij van Saakasjvili krijgt waarschijnlijk schenkingen uit een investeringsfonds en van Georgische zakenmannen.’

Journalist Nikolai Holmov van de blog Odessa Talk zegt dat de partij van Saakasjvili waarschijnlijk schenkingen krijgt van het fonds en van Georgische zakenmannen. Onlangs viel de inlichtingendienst bij het fonds binnen, maar volgens Nishnianidze is dit het zoveelste bewijs dat Kiev de hervormingen wil blokkeren. Het kan hem niet deren dat het geld dat zakenmannen in het fonds storten, ook afkomstig is uit corruptie, ‘zolang het maar dient voor goede investeringen.’

Een tweede zaak is Rostdorstroy. ‘De eigenaars van het bouwbedrijf Rostdorstroy zijn sinds de jaren ‘90 partner van Truchanov, de huidige burgemeester van Odessa’, zegt Topov. ‘Dit bedrijf haalt 70 procent van alle openbare aanbestedingen voor wegenwerken binnen. Saakasjvili wil de autosnelweg moderniseren die Oekraïne zal verbinden met de EU. Het grootste deel van de werken zal uitgevoerd worden door Rostdorstroy. We ontdekten dat ze kosten van bouwmaterialen aanrekenen die drie keer hoger liggen dan de gewone aankoopprijs. Waar de rest naartoe gaat, weten we niet.’

De derde zaak is die van de nieuwe luchthaventerminal. ‘Bekende lokale zakenmannen registreerden een nieuw offshore bedrijf met een klein startkapitaal van 1000 grivna (35 euro) om hoofdinvesteerder te worden van de nieuwe terminal van de luchthaven van Odessa’, zegt Topov. ‘De provincieraad gaf hen de opdracht om de terminal te bouwen, zonder dat er een openbare aanbesteding was uitgeschreven.’

‘Deze zaak was al bezig toen Saakasjvili werd aangesteld als gouverneur, maar ook dit bedrijf stortte geld in het fonds van Nishnianidze. Saakasjvili gaat vragen hierover uit de weg.’

Georgiërs hervormen ook de politie

Hoofdcommissaris van de politie van Odessa is generaal Giorgi Lortkipanidze. Sinds 1994 werkte hij voor de Georgische geheime dienst en het ministerie van Binnenlandse Zaken. Ook hij ging aan de slag in Odessa en nam één van zijn beste agenten uit Georgië aan als expert georganiseerde misdaad: Konstantin Mchedlishvili, die het Oekraïens staatsburgerschap kreeg.

‘Met een zwakke en corruptie politiemacht moet ik de strijd aanbinden met de invloedrijke georganiseerde misdaad’, zegt Mchedlishvili. ‘Van juli 2015 tot januari 2016 konden we 21 agenten naar de gevangenis sturen, zelfs het hoofd van narcotica-afdeling was betrokken bij de maffia.’

Konstantin Mchedlishvili © Jürgen Augusteyns​

Lortkipanidze ontsloeg ongeveer 800 politieagenten en ongeveer 500 stopten zelf. Als ze geen steekpenningen meer mogen aannemen, verdienen ze niet genoeg om te overleven. ‘Rechters en aanklagers worden vaak omgekocht, waardoor criminelen vrij rondlopen en wij niks kunnen doen’, zegt Mchedlishvili. ‘De reden waarom ik dit doe, is om Oekraïne klaar te maken voor EU-lidmaatschap. Oekraïne en Georgië delen hetzelfde lot en zullen zich losmaken van hun verleden.’

‘De EU moet meer aandacht besteden aan de pro-EU oppositiepartijen.’

Saakasjvili wil dat de EU zijn politieke partij en ambities in Kiev opmerkt. Hij verhoogt de inzet: ‘Odessa kan nog altijd ontploffen. Wil de EU dat Rusland nog dichter komt op de zuidelijke flank van Oekraïne, helemaal tot aan de grens met de EU?’

Net wanneer Oekraïne zijn meest prowesterse regering ooit heeft, is er in de EU weinig animo voor de integratie van nieuwe markten. Nishnianidze hekelt de onmacht van de EU. ‘De EU moet meer aandacht besteden aan de pro-EU oppositiepartijen. De huidige oligarchische leidersklasse zal Oekraïne niet de EU binnenloodsen.’

Dit artikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.