‘Smart cities zijn niet alleen een technologisch, maar ook een ethisch verhaal'

Flickr / Foresight Digipolis​

Ieder jaar organiseert Barcelona de Smart City Expo World Congress, hét wereldwijde event voor smart cities. De expo loopt vol ambtenaren, multinationals en start-ups die technologie proberen binnensluizen in het bestuur van steden. De ironie wil dat net de gaststad tegen het dominante smart-city-denken ingaat.

Het begrip ‘smart city’ verwijst naar het gebruik van informatietechnologie om steden beter te besturen. Dat klinkt interessant, maar pas nog kwamen smart-city-programma’s onder vuur te liggen door privacyschendingen en de grote controle die IT-multinationals erover uitoefenen.

Barcelona doet het dus anders. Toen de progressieve burgemeester Ada Colau in 2015 aantrad, gaf ze er een eigenzinnige draai aan, gericht op technologische soevereiniteit, participatie en mensgerichte technologie. Dat model krijgt nu meer navolging, ook in België.

Slimme steden met privacy-problemen

Traditionele voorbeelden van het gebruik van smart cities zijn het aanbrengen van sensoren op vuilnisbakken, zodat stadsdiensten onmiddellijk weten wanneer ze vol zijn, of het aanbieden van gratis WiFi op openbare plaatsen.

Zo traceert Antwerpen bijvoorbeeld automatisch nummerplaten van auto’s die de stad binnenrijden en wil het bestuur slimme energie- en watermeters installeren die burgers toont hoe ze hun verbruik kunnen verminderen.

Toch krijgen steden die zo’n beleid voeren veel kritiek te verduren. Vaak wordt het top-down ingevoerd, met vooral aandacht voor de technologie dan de noden van burgers. De markt van smart-city-diensten wordt bovendien sterk gecontroleerd door grote technologiebedrijven.

‘Er is bezorgdheid over digitale surveillance van onze data en hoe dat misbruikt kan worden. Barcelona doet er iets aan’

Dat roept privacy-vragen op. Het is niet altijd duidelijk wat met data die stedelijke sensoren verzamelen, gebeurt. Soms wordt die zonder al te veel controle afgestaan aan private partners. ‘Iedere maand moet Vodafone machine-leesbare data afstaan aan ons’, vertelt Francesca Bria, de Italiaanse Chief Technology Officer van Barcelona in dit interview. ‘Voordien nam het bedrijf alle data en gebruikten het voor eigen doeleinden.’

‘Wat het stadsbestuur van Barcelona doet, gaat heel wat mensen aan’, beaamt Adrian Smith, professor aan de Universiteit van Sussex die onderzoek doet naar smart cities. ‘Er is bezorgdheid over digitale surveillance van onze data en hoe dat misbruikt kan worden. Barcelona doet er op een innovatieve manier ook echt iets aan.’

Van neoliberale smart city…

De kentering in het smart-city-beleid kwam er in 2015 met de verkiezing van huidig burgemeester Ada Colau van het burgerplatform Barcelona en Comú. Voordien had Barcelona al een sterke technologische basis. Xavier Trias, burgemeester van 2011 tot 2015, voerde een sterk smart-city-beleid in. Aan het einde van zijn ambtstermijn riep Fortune Magazine de stad bijgevolg uit tot ‘the most wired city in the world’.

‘Voor 2015 was Barcelona een uithangbord van de neoliberale smart city’, vertelt Smith. ‘Pionier in het gebruik van IT-diensten met een smart city campus, die multinationals uitnodigden mee te werken aan pilootprojecten in Barcelona. Maar in de stad heerste bezorgdheid dat dit beleid weinig betekende voor burgers en de stad vooral internationaal promootte.’

… naar open source

Colau vertrok van de technologische basis van haar voorganger, maar draaide het beleid helemaal om. De stad heronderhandelde welke data ze weggeeft aan bedrijven en werkt samen met Amsterdam aan het DECODE project, om open-source tools te ontwikkelen zodat gebruikers opnieuw controle krijgen over hun data.

Daarnaast is er Decidem, een digitaal platform voor burgerparticipatie en een anonieme mailbox voor klokkenluiders en werden aanbestedingsprocedures aangepast zodat kleine bedrijven meer kansen krijgen. Alles steunt zoveel mogelijk op open-source software.

Dit in teken van het concept van ‘technologische soevereiniteit’: dat er democratische controle moet komen over stedelijke technologie, met participatie van onder uit en data commons. ‘Het concept smart city werd gepolitiseerd omdat er kritiek kwam op hoe lokale overheden bestuurstaken weggaven aan niet-democratische multinationals. Zo kwam een tegenbeweging op gang die nadenkt over hoe technologie op een inclusieve en democratische manier kan worden ontwikkeld en beheerd’, vertelt Smith.

Van Barcelona naar Gent

In België vindt de aanpak gehoor. ‘Het is niet de enige stad waar we naar opkijken, maar Barcelona durft tegen de stroom in te gaan’, vertelt Pieter-Jan Pauwels van Digipolis Gent, de overheidsdienst die de stad ondersteunt met ICT-diensten.

Daar halen ze inspiratie uit: ‘In Gent heet het smart-city-beleid sinds vorig jaar “The City of People”. Een stad maak je niet alleen slim dankzij sensoren, maar ook door naar mensen te luisteren. Dat is een sentiment dat je ook in Barcelona ziet.’

‘Een stad maak je niet alleen slim dankzij sensoren, maar ook door naar mensen te luisteren’

Zo werken ze aan een project rond de vermaatschappelijking van de zorg. ‘We starten vanuit een nood, zoals vereenzaming bij oudere mensen en kijken dan pas naar de technologie’, vertelt Pauwels. ‘Dat moet niet digitaal zijn. Dus als de oplossing voor het probleem looprekjes zouden zijn, so be it. Dan zetten we niet in op drones of augmented reality.’

Het staat in schril contrast met Antwerpen, waar sterk wordt inzet op bedrijven en start-ups. ‘Er is geen ideaal smart city traject’, weet Pauwels. ‘Voor ons was het een keuze om te starten vanuit mensen. Antwerpen implementeert geen technologie om technologie te implementeren, maar het is een andere aanpak. Zij starten meer vanuit technologie. Welke aanpak beter is, zal blijken.’

Niettemin draaien smart cities volgens Pauwels minder om de technologie en meer om wat we ermee doen. ‘Het is niet alleen een technologisch verhaal, maar vooral een ethisch en strategisch verhaal. Hoe kijken wij er als stad naar en wat betekent het voor de burger? Mondiaal staat het vertrouwen in overheden op een laag pitje. Een smart-city-strategie kan dat tegenwerken of versterken.’

Onzekere toekomst

Ondertussen experimenteert Barcelona verder. Adrian Smith onderzocht een pilootproject waarbij omwonenden van een druk plein geluidsmeters kregen om te meten of de lokale horeca teveel lawaai maakte. ‘Het belangrijkste is hier niet de technologie, maar dat burgers samenkwamen om data te verzamelen’, vertelt Smith. ‘Uiteindelijk moet je als stadsbestuur tegengestelde belangen doen overeenkomen, zoals die tussen horeca, feestgangers en omwonenden. Technologie laat niet toe om gemeenschapsontwikkeling links te laten liggen.’

‘Mondiaal staat het vertrouwen in overheden op een laag pitje. Een smart-city-strategie kan dat tegenwerken of versterken’

Voorlopig is het nog onzeker of het progressieve smart city beleid van Barcelona zal worden verdergezet. In mei 2019 volgen opnieuw verkiezingen. Ondertussen moet nog blijken hoe effectief het nieuwe beleid in de praktijk is. ‘We zagen erg mooie ideeën en presentaties’, besluit Smith. ‘Maar het moet nog blijken in hoeverre de macht echt bij de burger komt en hoe het machtsrelaties veranderen op het terrein. Tot dan blijft wat Barcelona doet experimenteel en onzeker.’