Strajk! Leerkrachten geven Polen les in democratie, door te staken

Leerkrachten van School 15 in Toruń staan voor het theater, dat een spandoek op de gevel bevestigde: ‘Leerkrachten, wij steunen jullie!’

© Xander Stockmans

Drie waanzinnige weken lang legden 600.000 Poolse leerkrachten — drie keer zoveel als er aangesloten zijn bij de grootste vakbond — het werk neer voor een verhoging van hun loon. In steden verspreid over het land kwamen honderdduizenden mensen op straat om hen te steunen.

Het nationale schoolsysteem kwam tot stilstand, luttele weken voor de eindexamens van middelbare schoolstudenten. Zij verkeerden lang in de onzekerheid of ze volgend schooljaar wel naar het hogere onderwijs zouden kunnen overgaan. Ouders moesten voor hun kleine kinderen opvang zoeken, hen bij de grootouders plaatsen of hen mee naar het werk nemen.

Tot verbazing van velen kondigde vakbondsvoorzitter Slawomir Broniarz de opschorting van de staking aan vanaf zaterdag 27 april, ‘om de eindexamens te laten doorgaan in een serene sfeer en om de staking te hervatten in september’.

Voor het eerst in drie weken staan de leerkrachten vandaag opnieuw voor de klas. Zonder duidelijkheid over hun belangrijkste eis. Ze zijn uitgeput, maar ook versterkt door de grootste staking sinds de beroemde Solidarność-stakingen tegen het communistische regime in de jaren ’80.

De Strajk is een teken aan de wand, van de tanende invloed van regeringspartij PiS.

In Polen beheerst de Strajk al wekenlang het publieke debat, daarbuiten kwam ze amper in het nieuws. De staking is nochtans een teken aan de wand van de tanende invloed van de rechts-populistische regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS): de vele steunbetogingen gaan om meer dan enkel een ondersteuning van de leerkrachten, ze maken verzet tegen de autoritaire regering en steun voor progressieve politiek zichtbaar.

Vooral de drie maanden geleden opgerichte oppositiepartij Wiosna van Robert Biedroń behartigt de zaak van de protesten om progressieve burgers te mobiliseren bij de Europese verkiezingen van 26 mei. Aan het einde van dit verkiezingsjaar – in november vinden ook cruciale parlementsverkiezingen plaats – zou Wiosna samen met het rechts-conservatieve Burgerplatform de absolute meerderheid van PiS kunnen breken.

Oppositieleider Robert Biedroń liet tijdens een persconferentie voor het ministerie van Onderwijs oudercomités aan het woord. De oudercomités steunden de leerkrachtenstaking, ook al waren de eindexamens van hun kinderen in gevaar.

© Xander Stockmans

16 april. Omringd door ouders, studenten en activisten van de jongerenafdeling van Wiosna geeft Robert Biedroń een toespraak voor de verzamelde pers aan het ministerie van onderwijsminister Anna Zalewska.

‘Ik heb het gevoel dat de regering de zaken doelbewust laat aanslepen tot aan de eindexamens, opdat ouders zich tegen de staking zouden keren’, zegt hij achteraf tegen MO*.

Door een loonsverhoging van 15% voor te stellen — de helft lager dan de eis van de vakbonden — en dat akkoord te laten ondertekenen door pro-regeringsvakbond Solidarność, probeerde de regering ook leerkrachten tegen de staking op te zetten. ‘Een klassieke verdeel- en heerstactiek’, zegt Dorota Obidniak van vakbond ZNP.

Wanhoopskreet

Aan de voorgevel van de meeste scholen in het Nowolipki-district van hoofdstad Warschau wappert de vlag van de grootste vakbond ZNP in de lentewind. In een van de scholen wordt meteen duidelijk hoe broos de vastberadenheid van de leerkrachten is.

‘Al twee weken moeten onze leerkrachten met hun vingers draaien, ze zitten in de klas en wachten op nieuws’, zegt directrice Agata Pallasch. ‘Ze raken stilaan ontmoedigd, want het is nu wel duidelijk dat de regering niet geïnteresseerd is in onze mening.’

‘Deze staking is een wanhoopskreet. Als ze stopt zonder verbetering van de situatie, zullen onze zielen gebroken zijn.’

Buiten staat de leerkracht Engels een sigaret te roken: ‘Het is al vaak gebeurd dat activisme niks verandert. Deze staking is een wanhoopskreet. Als ze stopt zonder verbetering van de situatie, zullen onze zielen gebroken zijn.’

Een dag later, op 18 april, stelt premier Morawiecki een rondetafelgesprek voor in het nationale voetbalstadium, naar het voorbeeld van het Oekraïense verkiezingsdebat.

Hij vroeg de voorzitter van de grootste oppositiepartij om vakbondsleider Broniarz uit te nodigen, een zoveelste zinspeling op de “nauwe contacten” tussen de vakbondsleider en de oppositie.

De vakbond moest de uitnodiging wel weigeren. ‘Wij willen rond de tafel zitten, maar niet in een stadion. Dat lijkt op een politieke rally en is geen setting voor een rustig, feitelijk gesprek’, luidde het in een tweet.

Oorlogspropaganda

Regeringspartij PiS maakte van de publieke televisie en andere media een instrument om regeringspropaganda tegen politieke vijanden te verspreiden. Die worden nu ingezet om de staking in een slecht daglicht te stellen.

‘Vandaag was er weer een programma over mij op de staatstelevisie’, zegt ZNP-voorzitter Broniarz tegen MO*. ‘De oppositie zou mij en de staking gebruiken om leerkrachten te mobiliseren als politiek wapen tegen de regering. Gazeta Polska plaatste dan weer een bewerkte foto van mij met Kalasjnikov op de cover, met het bijschrift “ZNP houdt studenten gegijzeld”. Wij zouden kinderen gebruiken om meer geld te kunnen verdienen. In het artikel word ik “terrorist” genoemd.’

Het regeringsgezinde blad Gazeta Polska publiceerde agressieve propaganda over vakbondsleider Slawomir Broniarz.

© Xander Stockmans

‘Maar ik heb geen enkele invloed op de 400.000 stakende leerkrachten die niet aangesloten zijn bij ZNP’, zegt Broniarz. ‘Zelfs leerkrachten aangesloten bij pro-regeringsvakbond Solidarność legden een interne richtlijn om niet mee te staken naast zich neer. Dat moet pijnlijk zijn voor de regering.’

Aangevuurd door de regeringspropaganda kwam de afgelopen weken een stortvloed van haat op sociale media op gang tegen leerkrachten.

Vervolgens sprak vicepremier Beata Szydlo zalvend de twijfelende leerkrachten aan: ‘Ik weet dat dit een moeilijke situatie voor jullie is. Jullie zijn moe. Jullie zijn ook onderhevig aan druk om de eindexamens te blokkeren. Maar wij volwassenen mogen de dromen van de studenten niet in de weg staan. Wees bij je studenten en laat de eindexamens in vrede plaatsvinden.’

‘Zelfs leerkrachten aangesloten bij pro-regeringsvakbond Solidarność staken mee, tegen een interne richtlijn in.’

Bij sommige leerkrachten zorgde deze uitspraak – over vrede, door een partij die oorlogspropaganda de wereld instuurt – voor regelrechte woede. ‘Ze zeggen altijd dat wij geen drukkingsmiddelen hebben’, zegt Hanna Domaslawska-Pomian, leerkracht Pools in een middelbare school in het kleine stadje Węgorzewo aan de Russische grens. ‘Wel, we tonen van wel. Kinderen lijden, zeggen ze. En hoe wij ons voelen, telt dat niet?’

De schoolpoort hangt vol steunboodschappen van leerlingen: ‘Mijn leraar, mijn held’; ‘Blijf gaan, zolang het moet’; ‘Zelfs de mensen die slechte woorden schrijven over leerkrachten, ze hebben ooit les gekregen van een leerkracht’.

Op de tafels in de lerarenkamer staan de taarten en geschenken die leerlingen brachten om hun leerkrachten een hart onder de riem te steken. De stakende leerkrachten gaan in het zwart gekleed en hebben het uitroepteken – het symbool van de staking – op hun kleren gepind. Elke dag volgen ze hier het nieuws over de staking op een groot scherm. Ze wachten op verklaringen van ZNP-voorzitter Broniarz of van de regering.

De stakende leerkrachten van deze school in Węgorzewo, een klein stadje aan de Russische grens, beslisten om allemaal de volledige werkdag aanwezig te zijn om een samenhorigheidsgevoel te creëren. Ze volgen samen het nieuws over de staking op een groot scherm.

© Xander Stockmans

Kookpunt

‘Om verenigd te blijven, praten we over hoe de regering ons probeert te verdelen’, zegt Engelse lerares Elzbieta Siwińska. ‘De lege momenten vullen we met brieven schrijven aan de ouders. In kleinere stadjes, waar de steun voor PiS doorgaans groot is, is dat belangrijk. We hopen dat ze begrijpen waarom we een hoger loon eisen, en waarom we een sterkere positie afdwingen om te onderhandelen over een beter onderwijssysteem. We doen dat ook voor de toekomst van hun kinderen.’

De strijdlustige Siwińska toont een grafiek van de evolutie van de lonen de afgelopen tien jaar, gebaseerd op officiële cijfers van het ministerie van Onderwijs. Tussen 2007 en 2014 stijgt het maandloon van een leerkracht sneller dan het gemiddelde maandloon in Polen, tot het ongeveer 88% van het gemiddelde bedraagt. Vanaf dan en tijdens de hele regeerperiode van PiS stijgt het maandloon van een leerkracht trager dan het gemiddelde.

‘Ik verdien niet genoeg om mijn gezin te onderhouden. Misschien moet ik een andere job zoeken, ook al wil ik dat niet.’

In dezelfde periode deed de onderwijshervorming van de PiS-regering, doorgevoerd zonder consultatie van het onderwijsnetwerk, de werkdruk en de werkuren stijgen.

‘Door een herschikking van het lagere en middelbare onderwijs zal het achtste jaar 750.000 in plaats van 350.000 leerlingen hebben. Ik zal voor overvolle klassen staan’, zegt Angelina Iwańska van School 15 in Toruń.

‘Door de lage lonen moeten velen van ons bovendien in twee verschillende scholen werken om rond te komen. Dat brengt een verdubbeling van de taken met zich mee. En dat met een maandloon dat tegenwoordig tussen 420 en 700 euro schommelt, slechts 70% van het gemiddelde maandloon. Begrijp je dat het kookpunt bereikt is?’

Polen staat hoog op internationale onderwijsranglijsten, maar leerkrachten zeggen dat de standaarden zakken omdat gekwalificeerde mensen het beroep achter zich laten. Hanna Domaslawska-Pomian weet niet of ze het wel kan volhouden: ‘Ik verdien niet genoeg om mijn gezin te onderhouden. Misschien moet ik een andere job zoeken, ook al wil ik dat niet.’

Laatste redmiddel

Ermee dreigen dat de eindexamens niet zouden doorgaan om een loonsverhoging te bekomen, het lijkt een extreem drukkingsmiddel. Maar het is zowat het enige dat leerkrachten in handen hebben.

Ze gebruiken het ook pas na drie jaar aftasten of een overlegde oplossing mogelijk was. ‘We zijn niet over één nacht ijs gegaan’, zegt ZNP-voorzitter Broniarz. ‘Onze eerste demonstratie voor een loonsverhoging dateert al van 2015, maar niemand reageerde erop.’

‘Pas begin 2018 besliste onze raad van bestuur om een collectief conflict op te starten. Meer dan de helft van de 30.000 scholen koos in een referendum voor het stakingsmiddel. Dat heeft de regering zonder twijfel verrast. Ze dachten altijd dat slechts een klein deel van de leraars bereid was staken. Nog eens een jaar later, op 8 april 2019, volgde dan uiteindelijk het langverwachte begin van de staking.’

‘Wel voor varkens, niet voor leerkrachten’

Wat de steun voor een staking deed aanwakkeren, was de verklaring van de regering dat er geen budget voor een loonsverhoging van meer dan 15% beschikbaar was, terwijl de regering in dezelfde weken toonde dat er wél geld beschikbaar was.

Nieuwe sociale uitgaven van 10 miljard euro voor boeren, gepensioneerden en jonge gezinnen, wakkerden de woede van de leerkrachten aan. Voor hen is er geen geld.

Naar aanleiding van de Europese verkiezingen kondigde de regering een reeks nieuwe uitgaven aan voor genereuze sociale programma’s: boeren zouden een subsidie krijgen per koe en varken; een totaalbedrag van 2,5 miljard euro zou eenmalig aan bijna 10 miljoen gepensioneerden uitbetaald worden; en het kinderbijslagprogramma 500+ zou ook vanaf het eerste kind worden uitbetaald (vandaag krijgt elk gezin vanaf het tweede kind maandelijks 500 zloty, of 116 euro). Deze nieuwe uitgaven zouden de komende twee jaar tussen 10 en 14 miljard euro kosten.

‘In de afgelopen twee weken vond de regering geld voor zowat iedereen, zelfs voor koeien en varkens. Maar niet voor leerkrachten. Je kunt je de verontwaardiging wel voorstellen’, zegt Broniarz in de gang van het ZNP-bureau, waar hij de verzamelde pers heeft opgetrommeld.

‘Wij zijn niet tegen de kinderbijslag. Leerkrachten zijn de eersten die geconfronteerd worden met het armoedeprobleem in Polen. Maar telkens nieuwe sociale programma’s aankondigen om de volgende verkiezingen te winnen, is geen structurele oplossing. Het moet ingebed zijn in een bredere strategie van loonsverhoging voor arbeiders.’

ZNP-vakbondsleider Slawomir Broniarz geeft een persconferentie na één week staking, op 15 april 2019.

© Xander Stockmans

De kabinetschef van president Andrzej Duda gaf tijdens een recent radio-interview een inzicht in het beleid van PiS. ‘De uitbreiding van de kinderbijslag voor Poolse gezinnen geldt ook voor leerkrachten’, zei hij. Leerkrachten moeten dus kinderen krijgen om meer te verdienen.

Staking onderdrukt

23 april. Meteen na paasmaandag zakten leerkrachten van over het hele land, ook uit het verre Węgorzewo, af naar de hoofdstad voor een massabetoging.

Broniarz zei de staking te zullen verderzetten, maar ook dat leerkrachten en ouders moe worden. De regering hoefde maar te wachten tot de uiterste datum waarop leerlingen van het zesde middelbaar punten konden krijgen om hen toe te laten tot de eindexamens.

Uiteindelijk kon PiS de leerkrachten dwingen zich neer te leggen bij de genereuze sociale uitgaven voor anderen, zónder de gevraagde loonsverhoging voor leerkrachten: dankzij hun absolute meerderheid in het parlement konden ze dreigen met een wetsontwerp waarbij een lokale overheidsambtenaar de macht zou krijgen om, buiten de leerkrachten om, de leerlingen te quoteren en hen te laten deelnemen aan de eindexamens in mei.

‘PiS gebruikte zijn absolute meerderheid in het parlement om te dreigen met een machtsovername in scholen. We zijn geschokt door de autoritaire reflex van deze regering. Maar zij hebben onze kracht gezien.’

Zo’n politieke machtsovername in scholen was voor ZNP een stap te ver. ‘We hebben beslist om de staking op te schorten om leerlingen toe te laten het jaar in rust af te sluiten’, zei vakbondsleider Broniarz dan ook kort daarna.

‘Maar, beste premier, in september begint de staking opnieuw. En je hebt gezien dat wij makkelijk en snel een half miljoen leerkrachten kunnen mobiliseren en dat wij brede steun genieten binnen de samenleving. Als vakbondsman herinner ik me de jaren ’80. Die begonnen ook met geïsoleerde stakingen die een paar jaar later uitgegroeid waren tot een sneeuwbaleffect dat geen enkele propagandaoperatie nog kon stoppen.’

‘Elke opstand geeft mensen kracht. Wij voelen het, dokters voelen het, sociale werkers voelen het, vrouwen die demonstreren voelen het. Je moet weten dat wij ons steeds meer “samen” voelen. En wij hoeven de werkomstandigheden niet langer te aanvaarden.’

Ontredderd en teleurgesteld, maar versterkt

De meningen over de opschorting van de staking zijn verdeeld. ‘Verrader, zwakkeling’, was de overheersende reactie van leerkrachten op sociale media op de beslissing van Broniarz.

Sommige leerkrachten van de school in Węgorzewo vinden dat de vakbond een ideale situatie verkwanseld heeft: ‘We hadden moeten doorgaan en de verantwoordelijkheid voor het missen van de deadline voor de eindexamens op de regering steken. De staking opschorten, was buigen voor de wil van de regering. Het zal moeilijk zijn om ons in september te overtuigen om opnieuw te staken.’

De frustratie maakte bij sommigen plaats voor begrip. ‘Toen ik op de trein op weg naar de betoging in Warschau met collega’s sprak, merkte ik bij iedereen een grote verslagenheid en zelfs woede over het vooruitzicht dat overheidsambtenaren onze leerlingen zouden quoteren’, zegt Ida Skerska-Chojnacka van School 15 in Toruń.

Deze school in Warschau steunt de staking. We werden er met aandrang de deur gewezen: ‘Geen commentaar!’ Een teken van de grimmige sfeer rond de leerkrachtenstaking in Polen.

© Xander Stockmans

Ida en haar collega’s Margareta Skerska-Roman, Angelina Iwańska en Malgorzata Sebastianczyk stuurden deze veelzeggende reactie aan MO*: ‘Onze regering heeft getoond dat ze bereid is om op een paar uur een wet door het parlement te duwen om toch maar niet te moeten overleggen. Wij staan perplex van zoveel autoritaire reflexen. Ze lossen het probleem niet op, ze onderdrukken het. De regering was bereid het zover te drijven dat leerlingen het slachtoffer zouden zijn geworden. We zijn daardoor diep geschokt. Maar ze hebben onze kracht en vastberadenheid gezien. We zijn één.’

‘We wisten van in het begin dat er geen geld was voor een loonsverhoging voor leerkrachten’, zegt Dorota Nowosad, ex-vakbondsafgevaardigde van ZNP in de school in Węgorzewo.

‘Waarom hebben we dan gestaakt? Wel, omdat we onze kracht zichtbaar wilden maken. Omdat we samenhorigheid en solidariteit creëerden. Sinds het begin van de staking hebben meer leraars in onze school zich bij de vakbond aangesloten. Het waren er zes, nu zijn het er veertien. En zo is het in het hele land. De civiele samenleving en de vakbonden zijn sterker geworden. Het Poolse onderwijs zal nooit meer hetzelfde zijn.’

‘We hebben getoond dat dit een beweging is met tanden die we op elk moment kunnen tonen.’

‘We hebben nooit geloofd dat het goed zou aflopen’, zegt Elzbieta Siwińska. ‘We hebben gezien wat de regering met de ouders van gehandicapte kinderen heeft gedaan. We worden al zo lang vernederd dat we niet meer in de goede wil van deze regering geloven. In plaats van zich een beetje waardig te gedragen, hebben ze de opschorting van de staking meteen geclaimd als een grote overwinning van PiS. Zij denken in oorlogstermen.’

‘We hadden al gewonnen gewoon door te staken’, zegt Hanna Domoslawska-Pomian. ‘We hebben getoond dat dit een beweging is met tanden die we op elk moment kunnen tonen. Leerkracht was een beroep waarop neergekeken werd. De staking heeft ons onze waardigheid terug gegeven. We zijn ongelooflijk trots dat we geschiedenis schrijven.’

Vier leerkrachten van de school in Węgorzewo, in het zwart gekleerd en met het uitroepteken, het symbool van de staking. Hanna Domaslawska-Pomian is de eerste van rechts.

© Xander Stockmans

Politieke impact van een economische staking

De vakbond ZNP plant een heet Pools najaar, met een massa leerkrachten, ouders en leerlingen achter zich. Ze vrezen dat de regering een wet zal stemmen om stakingen in het onderwijs te verbieden. Maar de geest is al uit de fles en die kan de straat opgaan.

Sommige leerkrachten zagen in de schijnbare capitulatie van de vakbonden een poging om de woede van de leerkrachten los te laten op de straten. ‘Misschien hebben we het systeem net gebroken? Misschien moet ons wapen juist die onvoorspelbaarheid zijn, in plaats van de geijkte stakingsprocedures? Misschien is dit het moment waarop we niets te verliezen hebben en moeten we een populaire mobilisatie overwegen?’, schrijft Ida Skerska-Chojnacka op haar facebookpagina.

Als verschillende ontevreden beroepsgroepen aangesloten raken op de burgerprotesten kan PiS in de problemen komen.

In die bredere populaire mobilisatie kunnen invloedrijke burgeractivisten van andere bewegingen, zoals de Nationale Vrouwenstaking, een belangrijke rol spelen. Zij mobiliseerden de afgelopen weken hun vele sympathisanten voor steunbetogingen. Dankzij die mobilisatie bracht de leerkrachtenstaking honderdduizenden solidaire Polen op de been in verschillende steden verspreid over het hele land.

Vele stakende leerkrachten zijn verbonden met andere burgerprotesten. Als ook de andere ontevreden beroepsgroepen aangesloten raken op de burgerprotesten zou PiS wel eens in de problemen kunnen komen. Activisten van de Nationale Vrouwenstaking in Toruń tasten nu al het veld af om verschillende stakingen tegelijkertijd te ondersteunen.

Een ander tastbaar resultaat is dat de staking het lidmaatschap van vakbonden deed toenemen. Het draagvlak voor progressieve partijen is gegroeid. Overal in de Europese Unie sterke vakbonden, loonsverhoging en effectief sociaal overleg: voor linkse partijen is dit de inzet van de Europese verkiezingen.

‘Jullie gaven dan wel geen les, maar jullie gaven ons een les in democratie’, zei een zeventienjarige leerling in Węgorzewo, het kleine stadje aan de Russische grens.

Kom op 2 mei naar de lezing ‘Het einde van de Poolse rechtsstaat’, georganiseerd door Amnesty International en MO*.